Рабочая программа по бурятскому языку и литературе (9 класс)
рабочая программа (9 класс)

Администрация МО Заиграевский  район

Управление образования администрации МО Заиграевский район

МБОУ «Ацагатская средняя общеобразовательная школа – интернат»

   Утверждаю __________                             Согласовано________         Программа  рассмотрена и

    Директор МБОУ                                  Зам. директора по УВР                 одобрена на заседании

«Ацагатская СОШ-И»         /Доржиева Б.В./                 педагогического совета

           /Рандалова О.В./        от   «31» 08  2021г.                «Ацагатская – СОШ-И»

       Приказ №      §                                                                                            Протокол №

от «1»    09   2021г.                                                                                             от «30»   08   2021г.                                                                                                                       

Рабочая программа

По  Бурятской литературе______________________________________________________

  Класс  ________9_______________________________________________________

  Предмет   Бурятская литература________________________________________________

Количество часов   ________2________________________________________________

Преподаватель  Дондукова Оюна Цыбиковна____________________________________

                                                                   2021-2022уч. г

Тайлбари бэшэг

            Тус хүдэлмэри хадаа Россиин Федерациин Һуралсалай министерствын тогтоолнуууд дээрэ үндэһэлжэ зохёогдоһон, творческоор хэрэглэхэ гэһэн удхатайгаар байгуулагдаһан туршалгын программа болоно.

Гэхэтэй хамта арадай аман зохёол аман үгын, уран һайханай литература бэшэмэл үгын искусство, тиимэүээ уран зохёол зохёоходоо уран хурса, шэмэг удхатай үгэ гол түлэб аргануудай нэгэн болоно гэжэ һурагшшадта хододоо һануулжа байха гэжэ программа зохёогшо дурадхана.

Нүгөө талаһаа, уран зохёол хүн тухай, тэрэнэй доторой байдал, хүниие тойрон байһан оршон байдал, байгаали, хүнэй ажабайдал, арад зоной ажаамидарал г.м. тухай зохёогдоһон байдаг. Бодото юумэнүүд, үнэн болоһон үйлэ хэрэгүүд, бодото байдал уран зохёолой, уран һайханай литературын үндэһэн боложо хэрэглэгдэдэг. Уран зохёолшо бодото байдал дээрэ үндэһэлжэ, тэрэниие уран гоё болгожо, ном соогоо уран һайханаар, гоёор зохёогдоһон байдал бии болгожо, энэ байдалынь үнэн бодото байдалда адлирхуу байдаг. Тиимэһээ һурагшадта ойлгуулха шухала гэжэ хараалагдана.

Уран һайханай литература гү, али уран зохёол шудалан үзэлгын гол зорилгонууд гэбэл:

- уран һайханай литература хүнэй, хүн түрэлтэнэй ажамидаралда тусхай һуури эзэлдэг, тэдэнэй хүгжэлтэдэ айхабтар ехэ удха шанартай гэжэ ойлгуулха;

- уран һайханай литература шудалан үзэлгэ хадаа түрэл арадайнгаа ба бэшэшье арадуудай соёл болобосорол, ёһо заншал ойлгожо абалгын тусгаар арга гэжэ ойлгуулха;

-искусствын этико-эстетическэ компонент байгуулха гуманитарна ойлгосонуудые тайбарилжа үгэхэ;

- уран зохёол уншаха дуратай болгохо, гоё һайханиие наринаар ойлгодог мэдэрэл хүмүүжүүлхэ;

- бодото байдал, ажабайдал ба искусство, оршон тойрониие зүбөөр сэгнэжэ, тэдэндэ үнэтэй сэнтэйгээр хандахые һургаха;

-аман ба бэшэмэл хэлэлгэдэ һургаха, тэрээниие хүгжөөхэ;

-һурагшад уран һайнай зохёол зүбөөр, хүсэд дүүрэнээр хадуужа абаха, шэнжэлжэ, сэгнэжэ һураха гол түлэб теоретико-литературна, эстетическэ ойлгосонуудтай болохо ёһотой.

Уран һайханай литература зүбөөр, хүсэд дүүрэнээр, гүнзэгыгөөр ба өөрынгөө ажамидаралда туһатайгаар ойлгожо абахын тула һурагшадые ойлгомжын аппарадтай бологохо. Ушар иимэһээ программа дотор литературын теоридо онсо анхарал хандуулагдана.

Энэ программа зохёогдоходоо, баазова теоретико- литературна ойлгосонууд дээрэ үндэһэлжэ, тэдэниие гол принцип болгон байгуулагдаа. Класс бүхэндэ өөр өөрын баазова теоретико –литературна ойлгосо онсологдоо гэбэл иимэ:

5-дахи класс – жанрнууд

6-дахи класс- род болон жанрнууд

7-дохи класс- герой –характер –образ

8-дахи класс-уран зохёол ба ёһо заншал

9-дэхи класс –зохёолшо-образ –уншагша

10-11 классууд- уран зохёошын зохёохы ажалайнь оншотой оньһон, онол арга, уран һайханайнь оршон байдал.

 Иигэжэ класс бүхэндэ теоретико-литературна ойлгосонуудые үгэлгэ хадаа урда жэлнүүдэй программанууд соо хэрэглэлдэдэг байһан тематическа, хронологическа болон историко- литературна принципүүдтэ харша бэшэ, харин хэрэгтэй нэмэринь болоно.

Һурагшад ганса историко- литературна бэшэ, мүн баһа теоретическо- литературна талаар мэдэсэеэ үргэдхэхэ, литературын теорёор һайн баазова ойлгосонуудтай байха ёһотой. Уран һайханай литература үзэлгэ, тэрэниие шэнжэлэлгэ теоретико-литературна ойлгосонуудгүйгөөр бэелүүлэгдэдэггүй. Тиимэһээ тэдэнэр теоретическэ ойлгосо мэдэсэнүүдые ба уран зохёол шадалан үзэлгын шухала зэмсэг болоно.

          Тус программа класс бүхэндэ литература үзэлгын гол шэглэлнүүд тодорхойлжо үгэнэ гэбэл иимэ:

5-дахи класс –литературна уншалгаһаа литература шэнжэлэн үзэлгэдэ шэлжэн оролго;

6-9-дэхи классууд- уран һайханай литературые үгын искусство гэжэ шэнжэлэн үзэлгэ;

10-11 классууд- уран һайханай литература шэнжэлэн үзэхэдөө, историко –культурна ба историка –функциональна талыень баримталалга болоно.

Һурагшадые литература үзэлгын талаар һургахын тула ямар зорилгонууд табигданаб гэбэл иимэ;

5-8-дахи классуудта- эстетическэ анализ хэжэ һургалга;

9-дэхи класста – текстнүүдэй удха зүбөөр гаргажа һургалга;

10-11-дэхи классуудта –уран зохёолшын уран һайханай оршон байдал түүхэ ба соёлой талаһаань ойлгожо абалга.

Литература шудалан үзэлгэ 9-дэхи класста ехэ удха шанартай. Багшанар энээндэ анхаралаа хандуулха ёһотой. Юуб гэхэдэ, 9-дэхи класста һурагшадай урда жэлнүүдтэ ойлгожо абаһан  мэдэсэ, шадабари бүридхэгдэжэ ябталагдана ба һурагшадые историко-литературна курс үзэлгэдэ бэлэдхэнэ. Ондоогоор хэлэхэдэ, 9-дэхи класста литература үзэлгын нэгэ шата дүүрэжэ, нүгөө шатада оролгын бэлэдхэл эхилнэ.

Тус программа соо һурагшад гол түлэб иимэнүүд онол шадабаритай болохо гэжэ хараалагдана:

-үзэг бэшэгэй талаар зүбөөр, алдуугүйгөөр ба удхатайгаар (удхынь ойлгожо) уншаха оньһон аргатай, дадалтай болохо (5-7классууд);

- уран хурсаар уншаха шадабаритай болохо (5-11классууд);

-уран зохёолые сюжетно- композиционно нэгэдэл гэжэ хадуужа абаха (5-6 классууд);

-уран зохёол дотор авторыень, тэрэнэй зохёол соо зураглагдаһан геройнуудта ба үйлэ хэрэгүүдтэ, ушарнуудта уншагшадта хандалгые ойдлгожо абаха(5-9классууд);

-уран зохёол соохи этическэ, социально-историческа ба нравственно- философско проблематика илгаруулха шадабаритай болохо (9-11классууд);

-уран зохёолой жанр болон родто хубаардагые ойлгожо элирүүлхэ шадабаритай болохо (5-6 классууд);

Уран зохёолой хэлэнэй эстетическэ үүргэ дүүргэдэгые, тэрэнэй жэжэ тодорхойлолгонуудые анхарха, ойлгожо абаха шадабаритай болохо(5-9классууд);

- уран зохёолые ба тэрэнэй хубинуудые хаба соогоо бэеэ даагаад анализ хэхэ шадабаритай болохо(8-11классууд);

-уран зохёолые соёл болон ёһо заншалтай холбожо, тайлбарилха шадабаритай болохо (9-11классууд);

-диалог ба монолог зүбөөр хэрэглэжэ, хэлэжэ шадаха болохо(5-11классууд);

-элдэб янзын бэшэмэл ажалнуудые бүтээхэ шадабаритай болохо(5-11классууд);

- шэнжэлэлгын ажалнуудые хэхэ шадабаритай болохо (8-11классууд).

Эндэ һурагшадта хуушан программада үндэһэлэн табигдаһан гол эрилдэнүүд үгтэнэ.

Буряад литературын хэшээлдэ, һурагшадай наһандань тааруулжа, мэдэсэ, шадабарида табигдаха гол эрилтэнүүд.

Һурагшад гол түлэб иимэ юумэнүүдые мэдэхэ ёһотой:

-уншажа байһан зохёолойнгоо автор тухай номой нэрын удха тайлбарилга;

- уран зохёолшоной намтарһаа тон шухала мэдээнүүдые;

-уран зохёолнуудай текстнүүдые;

-шудалан үзэжэ байһан зохёолой герой болон гол үйлэдэгшэ нюурнууд тухай, зохёол соохи шухала үйлэнүүдые мэдэхэһээ гадна, тэдэнэй хоорондохи харилсаа холбоонуудые, типическэ удха шанар;

- уран зохёол бэшэхэ гол шухала арганууд, зураглалай янзанууд, зохёолой темэ, идей, гол удха, уран зохёолой геройнууд, сюжет, литературна теориһоо ойлгосонуудые;

-байгуулгын (композициин) шухала онсо янзануудые, хэлэнэй зураглан тодорхойлго арга хэрэгсэлнүүдые;

-программын эрилтын ёһоор сээжэлдэһэн шүлэгүүдые, эпическэ зохёолой хэһэгүүдые;

- литературна зан абари (характер), литературна тип, романтизм, реализм гэһэн ойлгосонуудай шухала шэнжэнүүдые.

Һурагшад иимэ юумэнүүдые хэжэ шадаха ёһотой:

- уран зохёолшын зохёол соогоо бшэһэн уран зураглалые хөөрэжэ;

- уран зохёолшын зураглаһан зурагые ухаан бодолдоо, сэдьхэлдээ бии болгожо;

- үзэжэ байһан зохёолой гол шухала үйлэнүүдые (эпизодуудые), үйлэдэгшэ нюурай хэлэһэн үгэ, хэрэг бусад олон юрын үйлэнүүдһээ илгажа;

- зохёол соохи үйлэнүүдэй болоһон шалтагааниие, сагые, тэрэнэй хойшолонгые элирүүлжэ;

- үзэжэ байһан зохёолой хэлэнэй уран аргануудые байгаалиин зураглалнуудые текст сооһоо илгажа;

- зохёолой идейнэ болон уран һайханай талые харуулалгада сюжедэй зүйлнүүдэй (үйлые хүгжэлтын эхин, үйлын уялдалга, үйлын хүгжэлтын эгээл дээдэ шата) үүргэ болон гол проблематика элирүүлжэ;

- үзэгдэжэ байһан зохёолнуудай байгуулгын (композициин) зүйлнүүдые илгажа;

- зохёолой удха задалан харуулхадаа, геройн үүргэ ба геройдо үгэһэн авторай сэгнэлтэ эли тодо болгожо;

- зохёолой геройнуудай өөр өөрын ба бултандань хабаатай шэнжэнүүдые тодорхойлон, характеристикэ үгэжэ, тэдэндэ авторай ямараар хандажа байһые элирүүлхэ зорилготойгоор геройнуудые зэргэсүүлжэ;

-уран зохёолнуудай текст лирическэ, эпическэ, драматическа жанрай байһаарнь тэдэнииень хараадаа абажа, тодоор, уранаар уншажа;

-уран зохёолой геройнуудта характиристикэ үгэхэ сложно түсэб табижа;

-үзэжэ байһан зохёолой геройнууд тухай, тэдэндэ авторай ямараар хандажа байһые хараадаа абан, һурагша бүхэнэй, бүхы һурагшадай зэргэсүүлһэн аман гү, али бэшэмэл өөрын бодомжолготой сочинени(сочинени- рассуждени) зохёожо;        

- монологическа хэлэлгэ һайнаар хэрэглэжэ, өөрынгөө һанамжа ойлгосотойгоор хэлэжэ, тэрэнээ ойлгуулжа, баримталжа, хамгаалжа;

-түсэб табижа, тэрэ тоодо тезиснэ түсэб, мүн литературно-критическэ статьянуудаар конспект бэшэжэ;

- нэгэ гү, али хэдэн материалнууд дээрэ үндэһэлэн, литературна темээр элидхэл, соносхол(сообщени) гү,али реферат бэлдэжэ;

- үзэһэн зохёолоор гү, али хэдэн зохёолнуудаар проблемнэ шэнжэтэй аман ба бэшэмэл бодомжолготой сочинени (сочинени-рассуждени), тэрэ тоодо зэргэсүүлһэн характеристикэ зохёожо, мүн литературна ба публицистическэ темэнүүдээр бодомжолготой сочинени зохёожо;

- литературын асуудалнуудаар бэшэһэн хүдэлмэринүүдээр тезиснүүдые ба конспектнүүдые табижа;

- бэеэ даагаад, уншаһан номоор, хараһан кинофильмүүдээр, теледамжуулгануудаар, зүжэгүүдээр уран зурагуудаар, шагнаһан хүгжэмөөр рецензи гү, али һанамжа бэшэжэ;

- уншаһан номой справочна аппарат, мүн литературна терминүүдтэй словарь, шэнэ толинуудые хэрэглэжэ.

9-дэхи  классай hурагшадай мэдэсэ, шадабарида табигдаха шухала эрилтэнγγд.

Һурагшад иимэнγγд юумэ мэдэхэ ёhотой:

- литература ажабайдал хоёрой хоорондохи холбоо;

- уран зохёолшоной намтарhаа тон шухала мэдээнγγдые;

- уран зохёолнуудай текстнγγд;

- сюжет, байгуулгын (композициин) онсо янзануудые;

- γзэгдэhэн зохёолнуудай гол  γйлэгдэшэ нюурнуудай типическэ удха шанар;

- литературна зан абари (характер), литературна тип, реализм гэhэн ойлгосонуудай шахала шэнжэнγγдые.

Һурагшад иимэнγγд юумэнγγдые шадаха зэргэтэй:

- уран зохёолнуудые, тэдээн сооhоо хэhэгүүдые, сээжэлдэhэн зохёолнуудаа тодо уранаар уншажа;

- уран зохёолой идейнэ ба уран hайханай ѳѳрсэ маягые хараадаа абан, уран зохёол шγγлбэрилжэ;

- эпос, лирикэ, драма гэhэн литературна зохёолой ямар жанрай байhые элирγγлжэ;

- сюжедэй, байгуулгын зγйлнγγдэй, образуудай ба зураглан тодорхойлхо хэлэнэй арга боломжонуудай системын идейнэ ба уран hайханай γγргэ тодорхойлжо;

- зохёолой удха задалан харуулхада, геройн γγргэ ба геройдо γгэhэн авторой сэгнэлтэ эли тодо болгожо.

- монологическа хэлэлгэ hайнаар хэрэглэжэ, ѳѳрынгѳѳ hанамжа ойлгосотойгоор хэлэжэ, тэрэнээ ойлгуулжа, баримталжа, хамгаалжа;

- тγсэб табижа, тэрэ тоодо тезиснэ тγсэб, мγн литературно – критическэ статьянуудаар конспект бэшэжэ;

- нэгэ материал дээрэ γндэhэлэн, литературна темээр элидхэл, соносхол (сообщение) гγ, али реферат бэлдэжэ;

- бэеэ даагаад, уншаhан номоор, хараhан фильмээр, теледамжуулгаар, зγжэгѳѳр рецензи гγ, али hанамжа бэшэжэ;

- hуралсалай элдэб тγхэлэй словарьнууд ба справочнигуудые хэрэглэжэ.

1. Һурагшадай аман харюунуудые сэгнэлгэ

        Грамматикаар hурагшадай мэдэсэ, шадабари, дадал элирγγлхэ аргануудай нэгэн хадаа  аман  асуудал болоно.

- Һурагшадай аман харюу сэгнэхэдээ, иимэнγγд юумэнγγдтэ анхаралаа хандуулха:

- харюунь зγб гγ, дγγрэн гγ;

 Yзэhэн материалаа  хэды шэнээн ойлгооб;

- γгэ хэлэеэ хэр зэргэ зγб найруулжа харюусанаб;

- мэдγγлэлнγγдые hайнаар зохёожо, мэдγγлэлнγγд соо сэглэлтын тэмдэгγγдые зγбѳѳр табижа γгэнγγдые алдуугγйгѳѳр бэшэжэ, грамматическа шγγлбэри зγбѳѳр хэжэ шадана гγ;

 Һурагшын ѳѳрын зохёоhон мэдγγлэлнγγдэй стиль зγб гγ.

Аман харюунуудые сэгнэхэдээ, иимэ эрилтэнγγдые баримталха:

«5» сэгнэлтэ,  хэрбээ hурагшын шудалан γзэhэн материала хγсэд дγγрэнээр мэдэхэ, тодорхой hайнаар найруулжа, хэлэн тухай йолгосонуудта зγб тодорхойлгонуудые γгэжэ, hанамжаяа γндэhэ баримтатай болгожо, ѳѳрынгѳѳ зохёоhон жэшээнγγдые харуулжа, материалайнгаа удаа дараае алдангγй, литературна хэлээр, эли тодоор дамжуулжа шадаха байхадань табиха.

«4» сэгнэлтэ,  хэрбээ hурагшын харюу «5» сэгнэлтэдэ табигдадаг эрилтэнγγдые хангамаар аад, зγгѳѳр 1- 2 алдуутай, багшын ажаглаhанай хойно, тэрэнээ ѳѳрѳѳ заhажа, найруулан хэлэхэдээ, удаа дараагай ба хэлэнэй 1-2 алдуу гаргаhан байхадань табиха.

«3» сэгнэлтэ,  хэрбээ hурагшын темын гол зγйлнуудээр мэдэхэ ба ойлгохо байhанаа харуулhан, теэд материала хγсэд дγγрэн бэшээр найруулhан ойлгосонуудай, тодорхойлгодо гγ, али дγримγγдэй формулировкодо тодо бэшэ зγйлнγγдые гаргаhан, hанамжануудаа γндэhэ баримтатай болгожо ба ѳѳрынгѳѳ жэшээнγγдые γгэжэ шадаагγй, материала удаа даагγйгѳѳр найруулhан, хэлэнэй талаар алдуунуудые гаргаhан байхадань табиха.

«2» сэгэнлтэ, хэрбээ hурагша γзэhэн материалайнгаа ехэнхи хубиие мэдэхэгγй, тодорхойлгонуудай ба дγримγγдэй формулировкодо удхыень хазагайруулhан, материала ойлгожо ядангяар, гуримгγйгѳѳр найруулhан байхадань табиха.

«1» сэгнэлтэ, хэрбээ класстаа шудалан γзэжэ байhан материала hурагшын оройдоо мэдэхэгγй гγ, али ойлгохогγй байhанаа харуулхадань табиха.

Хангалтатай сэгнэлтэ «5»,  «4», «3»   нэгэ доро γгтэhэн харюугай тγлѳѳ (hурагшын бэлэдхэл шалгалгада тусхай саг γгтэhэн байхадань) табигдахаhаа гадна, мγн таhалдаhан, бγхэли урогой турша соо hурагшын γгэhэн хэдэн багашаг харюунуудай тγлѳѳ хамтаруулан табигдаха.

Зохёолго сэгнэлгэ

     7-9-дэхи классуудай hурагшад зохёолго соогоо ямар шадабари, дγршэл харуулха ёhотойб гэхэдэ:

-зохёолгын тγсэб зγбѳѳр (удхын болон найруулгын талаhаа) зохёохо.;

- зохёолгын темэдэ хγсэд, дγγрэн харюу γгэхэ;

-hанал бодолоо зγбѳѳр харуулха (γндэhэн баримтатай, тобшололтой байха ёhотой).

     Һурагшын зохёол сэгнэхэдээ, тэрэнэй удха, байгуулга, γгын баялиг (толи, найруулал), грамматикын дγрим зγбѳѳр хэрэглэлгэ, алдуугγйгѳѳр бэшэлгэ г.м. ушарта анхараалаа хандуулха. Тиихэдээ эдээндэ сэгнэлтэ зγбѳѳр γгэхэ. Зохёолгын удха сэгнэхэдээ, темэ гγйсэд харуулаа гγ, бγхы материал зγбѳѳр хэрэглэгдээ гγ, бэшэhэн юумэн зγб гγ, бэшэhэнээ баталhан ямар материал хэрэглээб гэхэ мэтэ асуудалда анхаралаа хандуулха. Зохёол шγγмжэлхэдээ, балар hанал бодол, дутуу бэшэлгэ, хэрэгтэй материал орхилго, оло дахин дабталга гэхэ мэтэдэ анхараа хандуулха.

Зохёолгын байгуулга удаа дараалhан, урда хойно ороогγй, бэшэгдэhэн γйлэ хэрэгγγд хоорондоо нягта холбоотой байха ёhотой.

Зохёолгын хэлэ шγγмжэлхэдээ, γгын найруулга, мэдγγлэл соо хэлэнэй уран арга зγбѳѳр хэрэглэлгэ болон найруулал анхарха.

   5-9 –дэхи классуудта зохёолго сэгнэхэдээ, иимэ эрилтэ баримталга:

«5» сэгнэлтэ темэдэ сэхэ, дγγрэн харюу γгэhэн, литературна материал hурагшын гγнзэгыгѳѳр ойлгожо, мэдэжэ хэрэглэhые харуулhан, бэшэгдэhэн ушарта сэгнэлтэ γгэжэ шадаhан, hанал бодолойнгоо бэеэ даангиие харуулhан, γгэ шэлэн абалга ба мэдγγлэл байгуулгада алдуугγй, тодо хурсаар ба уран Һайханаар найруулагдаhан, бэшэгэй дγримдэ алдуугγй бэшэгдэhэн зохёолгын тγлѳѳ;

 «4» сэгнэлтэ литературна материал hурагшын hайн мэдэhэн, hанал бодолоо  удаа дараа γндэhэ баримтатайгаар найруулжа, шухала хэрэгтэй тобшолол ба хамтадхал хэжэ шададагые харуулhан, зγб литературна хэлээр бэшэгдэhэн аад, 2-3 найруулалай алдуутай, 3-hаа дээшэ бэшэ бэшэгэй дγримэй, сэглэлтын тэмдэгээр 3-hаа дээшэ бэшэ алдуутай байhан зохеолгодо;

«3» сэгнэлтэ темэдээ гол тγлэб тааруу аад, hурагшын схематична харюу γгэhэн, γгышье hаа фактическа материал найруулгадаа, зарим тодо бэшэ зγйл гаргаhан гγ, али зохёолгодоо удаа дарааень эбдэhэн, 3-4 найруулалай алдуу хэhэн, 6-hаа дээшэ бэшэ бэшэгэй дγримэй, сэгнэлтын тэмдэгээр 6-hаа дээшэ бэшэ алдуу гаргаhан зохёолгодо;

«2» сэгнэлтэ темэеэ hурагшын ойлгоогγй гγ, али литературна материал мэдэхэгγй байhанай харуулhан, 5-6-hаа дээшэ найруулалай алдуутай байhан, «3»  бэшэгэй дγримэй, сэглэлтын тэмдэгээр 7-8 -hаа дээшэ алдуутай байhан зохёолгодо табиха

        Юhэдэхи класс

(68 саг)

Автор- образ- уншагша

Оршол (1саг)

Уншагша ба уран зохёолой ажамидарал. Ондо ондоо үе сагай хүнүүдэй уран зохёол уншалга ба ойлгожо абалга. Баруун Европын литературануудай хүгжэлтын түүхэдэ Дунда зуун жэлнүүдэй үе. Шэнээр хүгжэhэн галаб (XV-XVI зуун жэлнүүдтэхи эрдэм ба искусствын гүрэнүүдэй XVIII,  XIX,  XX зуун жэлнүүдэй үеын, тэдэнэй нэгэдэхи ба хоёрдохи хахадай литература гэхэ мэтэ үенүүдтэ хубаардаг тухай ойлгосо. Мүн баhа буряад литературын хүгжэлтын шатада XX зуун жэлэй нэгэдэхи хахадай, XX зуун жэлэй хоёрдохи хахадай үе гэжэ хубаагдадаг болоhон тухай ойлгосо үгэхэ.

XX зуун жэлэй 1-дэхи хахадай буряад литература

Лирическэ ба лиро- эпическэ поэзи (2саг)

Мүнхэ Сарьдаг ( Будажап Цыренович Найдаков). « Саяандаа» (2саг)

( Л. Тапхаевай оршуулга) Байгаалияа хамгаалха, тэрээндэ нарин нягтаар хандаха гэhэн мүнѳѳ үе сагай гол шухала асуудалнуудай нэгые аяар XXзуун жэлэй 20-ёод онуудта хараалhаниинь. Шэнэ шанартай лирическэ герйн бии болон хүгжэлгэ. ( Хабарай гэрэл.- Улаан-Үдэ: Буряадай номой хэблэл, 1990.)

Цэдэн Галсанович Галсанов. «Буряадни, буряадни, түрэлхи Буряадни», Табан таанараа магтанаб», « Хэнгэргэ».  (2саг)

Пейзаж ба тэрэнэй үүргэ . ( Галсанов, Ц Дуунайм дээжэ.- Улаан-Үдэ: Буряадай номой хэблэл, 1962,)

Номой сангай туhаламжа, заабаринууд

Творческо практикум (1саг)

Литературна хүгжэлтые үенүүдтэ хубаалга.

Эпическэ прозо (1саг)

Цыденжап Дондупович Дондубон. « Брынзын санха» (5 саг)

Хэдэн сюжетнэ hалбаринуудтай үргэн дэлисэтэй эпическэ зохёол буряад литературада зохёолгын түрүүшын туршалга. Реалистическэ методэй бүхэжэлгэ, роман зохёохо ухаан бодолой эдэбхитэйгээр хүгжэжэ үеын эхилэлгэ. « Брынзын санха» гэhэн туужа соо хүниие шэнэ хараагаар хаража, реалистическэ ёhоор зураглалга. Туужын гол зүрилдѳѳн ба тэрэниие элдэб янзаар тайлбарилга. ( Дондубон, Ц. Зохёолнууд.- Улаан-Үдэ: Буряадай номой хэблэл, 1988) ( Буряад литература: хрестомати. 10 класс-Улаан-Үдэ: Бэлиг, 1996.)

Цыден-Жаб Арсаланович Жимбиев. « Гал могой жэл» (5саг)

( Жимбиев, Ц-Ж. Гал могой жэл.-Улаан-Үдэ: Буряадай номой хэблэл, 1972.)

Темэ, мотив, сюжет, жанр.

Творческо практикум  (1саг)

«Мүнхэ» темэнүүд ба образууд

Комическа драма (1 саг)

Цырен Галзутович Шагжинай уран hайханай юртэмсэ (3саг)

«Будамшуу». Зохёолой фольклорно үндэhэниинь. Арадай дундаhаа гараhан геройе шэнэ ёhоор тайлбарилга. Арад зоной сэсэн мэргэн ухаан. Аман зохёолой поэтикэ хэрэглэлгэ. ( Шагжин, Ц. Будамшуу: зүжэгүүд, рассказууд.- Улаан-Үдэ: Буряадай номой хэблэл, 1987.) (Буряад литература: 7 класс, -Улаан-Үдэ: Буряадай номой хэблэл, 1991)

Номой сангай туhаламжа, заабаринууд

Творческо практикум (1саг)

Автор, образ, уншагша гурбанай хоорондохи холбоон.

Литературна хараа шэглэл ба үе саг (1 саг)

Классицизм, сентиментализм, романтизм, реализм, тэдэнэй илгаа ба бии болон хүгжэлтынь үе саг. Реализмын бии бололго, Реализм мүнѳѳ үе сагай литературын гол метод. Метод ба литературна хараа шэглэл хоёрой хоорондохи илгаа. Реалистическэ метод баримталан уран зохёолгын гол принципүүд.

Творческо практикум (2 саг)

Литературоведческэ шэнжэлэлгэ

Номой сангай туhаламжа, заабаринууд

XX зуун жэлэй 20-дохи хахад – буряад литературын хүгжэлтын алтан үе (2саг)

Литературын гол шухала род жанрнуудай түргэнѳѳр хүгжэлгэ. Шалтагааниинь. Үндэhэниинь.

Буряад литературада романай бии бололго, Ж.Т. Тумуновай, Х.Н. Намсараевай, Ч.Ц.Цыдендамбаевай романууд. XX зуун жэлэй 1-дэхи хахад- роман зохёохо ухаан бодолой хүгжэлтын үе. Буряад романуудай бии болон хүгжэлгын уран hайханай үндэhэ баримтанууд ба ёhо заншалнууд. Роман- дилоги, роман-трилогинуудай бии бололго, Хоёр ба гурбан романуудhаа бүридэhэн үргэн ехэ дэлисэтэй эпическэ зохёолнуудай бии бололгын ушар шалтагаан, үндэhэн, ёhо заншал. Мүнѳѳнэй үе саг зураглан харуулhан түрүүшын романууд. Прозын бэшэ жарнуудай хүгжэлтэ.

Поэзиин шэнэ шэнжэ. Шэнэ жанрнуудай бии бололго, Зохёолгын арга боломжонуудай, зохёохы мэргэжэл шадабариин, оньhон аргын дээшэлэлгэ.

Буряад драматургида болоhон гүнзэгы удхатай хубилалтанууд. Драматургическа  зохёолнуудые зохёохо түхэл маягай улам hайжаруулга. Үхибүүдэй литературын хүгжэлтэ.

М. Ж. Самбуев. «Ленинград тухай шүлэгүүд» (3саг)

Шүлэгүүдэй цикл тухай ойлгосо. Буряад хүбүүнэй философско удхата образ. Гүнзэгы философско удхатай, үргэн дэлисэтэй уянгата образуудые зохёохо шэнэ ёhо гуримай бии болон бүхэжэлгэ. ( Буряад литература: хрестомати. 9 класс.- Улаан-Үдэ: Буряадай номой хэблэл, 1989.)

Д-Д.Ж.Мункоев. « Эхэ тухай дуун» (2саг )

Уянгата прозын хүгжэлтэ. (Мункоев, Д-Д. Бүргэд.- Улаан-Үдэ, 2007.)

Б.Н.Ябжанов. « Эхэ шоно» (4саг)

Хүн ба байгаали. Туужын уянгата үндэhэниинь. ( Ябжанов, Б. Эртын шүүдэр.-Улаан-Үдэ: Буряадай номой хэблэл, 1986.)

А. Г-Н Лыгденов. «Үншэн» (3 саг)

Мүнѳѳ үе сагай гол шухала асуудалнуудай нэгэн болохо хүнэй hанаанай, зүрхэ сэдьхэлэй, доторой байдалай орёо хурса зүрилдѳѳнүүдые шиидхэлгэ. (Лыгденов, А. Морин хуур.-Улаан Үдэ: Наран, 1996.)

Творческо практикум (1саг )

Уянгата прозын хүгжэлтын хараа шэглэл.

Ц. Р. Галанов. « Саран хүхы» (4саг )

Уран зохёол бэшэхэдээ, домогууд, оньhон ба хошоо үгэнүүд, таабаринууд гэхэ мэтэ аман зохёолнуудые хэрэглэлгэ- уран зохёолой нэгэ ёhо гурим, заншал. ( Галанов, Ц. Мүнхэ зула: шэлэгдэмэл зохёолнууд.- Улаан-Үдэ: Буряад үнэн, 2002.)

Творческо практикум (1саг)

Уран зохёол бэшэлгэдэ аман зохёолнуудые, арадай хатар наадануудые хэрэглэлгэ.

Д-Р. Батожабай « Багшашни хэн бэ? (4саг)

Ажабайдалай туужын бодото үндэhэн. Зохёолой нэрын сэхэ ба далда удха. Байгаалиин, ажабайдалай, тоонто нютагай, түрэл зоной, үетэн нүхэдэй. Хүн бүхэнэй хүмүүжэхэдэ багшань болодог гурим. « Нэрээ хухаранхаар, яhаа хухара» гэhэн оньhон үгын удха. Зохёолой нравственна, этическэ, эпическэ ба лирическэ таланууд, образуудынь. Хүнэй зан абари зураглан харуулhан арганууд, хэрэглэгдэhэн тодорхойлолгонууд гү, али уран hайханай детальнууд. ( Батожабай, Д.Багшашни хэн бэ? Повесть. – Улаан-Үдэ: Бурят Монголой гүрэнэй хэблэл, 1957.)

        Номой сангай туhаламжа, заабаринууд

XX зуун жэл. Хубисхалай ба дайнай үе (1саг)

Ц. Д. Дондубов. « Шуhата хюдалга» (3 саг)

(Дон, Ц. Зохёолнууд. –Улаан –Үдэ: Бурят- Монголой гүрэнэй хэблэл, 1958, Буряадай номой хэблэл, 1988.)

Ч. Ц. Цыдендамбаев. « Илахаяа ошохомнай», « Гвардеец»  (2саг)

( Цыдендамбаев, Ч. Буряадай угалзанууд: шэлэгдэмэл зохёолнууд.- Улаан-Үдэ: Буряад үнэн, 2003.)

 Ш. Н. Нимбуев. « Эхын юрѳѳл» (2саг)

( Нимбуев, Ш. Сэдьхэлэй дуун. – Улаан-Үдэ: Буряадай номой хэблэл, 1962.)

Лирическэ геройн образ, тэрэнэй гуниглалга эдэ поэдүүдэй зохёолнууд соо зураглан харуулалга.

Творческо практикум (1саг)

Поэтическэ семинар

Творческо мастерской

Арадай аман зохёолой поэтикэ, үльгэрэй шүлэглэлэй ёhо гурим хэрэглэлгэ.

Ж. Т. Тумунов. « Халуун зүрхэн», « Веда», « Лейтенант Саханаев», « Эсэгэ хүбүүн хоёр» ( 3саг)

Дайн хүнэй ба арад зоной ажабайдалда. Хүн онсо байдалда. ( Тумунов, Ж. Дайнай үеын зохёолнуудhаа. – Улаан- Үдэ: Буряадай номой хэблэл, 1960.)

Творческо практикум (2саг)

Сочинени- бодомжолго

Номой сангай туhаламжа, заабаринууд

Уншагшадай конференци (2саг)

 Уран зохёол ба тэрэнэй уншагшад.

Администрация МО Заиграевский  район

Управление образования администрации МО Заиграевский район

МБОУ «Ацагатская средняя общеобразовательная школа – интернат»

   Утверждаю __________                             Согласовано________         Программа  рассмотрена и

    Директор МБОУ                                  Зам. директора по УВР                 одобрена на заседании

«Ацагатская СОШ-И»         /Доржиева Б.В./                 педагогического совета

           /Рандалова О.В./        от   «31» 08  2021г.                «Ацагатская – СОШ-И»

       Приказ №      §                                                                                            Протокол №

от «1»    09   2021г.                                                                                             от «30»   08   2021г.                                                                                                                       

Рабочая программа

  По  Бурятскому языку____________________________________________________

  Класс  ________9_____________________________________________________

  Предмет   Бурятский язык____________________________________________

  Количество часов   ________3________________________________________________

Преподаватель  Дондукова Оюна Цыбиковна____________________________________

2021-2022 уч. г

Тайлбари бэшэг

   1. Буряад  хэлэ заалгын зорилгонууд. Һургуулиин шухала зорилгонь хадаа ургажа ябаа үетэндэ эрдэм болбосоролой үндэһэ һууриие гүнзэгыгөөр  ба бата бэхеэр үгэхэ, тэдэниие практика дээрэ хэрэглэхэ дадалтай ба шадабаритай болгохо, материалистическэ үзэлтэйгөөр хүмүүжүүлхэ гэһэн юм.

          Һурагшадай буряад  хэлэ үзэлгэ хадаа оршон тойронхи ажабайдалые ойлгоходонь мүн ород хэлэ болон бэшэшье предмедүүдые үзэхэ хэрэгтэнь ехэ туһа хүргэдэг.

        Түрэлхи хэлэндэ, тэрэнэй үүргэдэ һурагшадай һонирхолые саг  үргэлжэ дээшэлүүлжэ, тон дуратайгаар хүмүүжүүлхэ шухала.  Тиигэхын тула буряад хэлэнэй баялигые, тэрэнэй уран аргануудые – зэргэсүүлгэ, эпитет, метафора гэхэ мэтые   хэшээлдээ хэрэглэхэ, тэдэниие һурагшадай хэлэлгэдэ хэрэглүүлжэ һургаха. Тиихэтэеэ хамта түрэлхи хэлэ заахадаа, һурагшадта гүнзэгы, бата бэхи эрдэм болбосорол олгохо хэрэгтэй.

      Буряад хэлэ заахадаа, багша болбол теорическэ асуудалнуудта тусхай анхарал хандуулха: абяанай болон үгын анализда, үгын бүридэлдэ, хэлэлгын хубинуудта, мэдүүлэл соохи үгэнүүдэй холболгодо, мэдүүлэлэй байгуулгада, бэшэгэй вснягта холбоотойгоор зааха ёһотой. Тиихэдээ мэдүүлэл соо үгтэһэн хэлэлгын хубинуу                                        дай  хоорондохи холбоое, бэе бэеһээ дулдыданги байһые ойлгуулха. Жэшээлхэдэ, глагол үзэхэдөө, тэрэнэй юун тухай хэлэһые, тодорхойлһые ойлгуулха. Хэрбээ «Доржо сэбэрхэнээр бэшэжэ байна» гэжэ мэдүүлэл үгөө һаа, энэ мэдүүлэлэй хэлэгшые, тэрэнэй гаралгые, юун тухай хэлэгдэһые элирүүлхэ болоно. Мүн тиихэдэ ямарханаар бэшэжэ байһыень элирүүлхэ үгэ (сэбэрхэнээр) дээрэ тогтохо болоно. Багшын шухала зорилгонуудай нэгэниинь хадаа һурагшадые алдуугүйгөөр, зүбөөр бэшүүлжэ һургаха болоно. Бэшэгэй дүримүүдые, сэглэлтын тэмдэгүүдые үзэхэдөө, һурагшад зүбөөр ойлгоод, тэдээнээ алдуугүйгөөр хэрэглэжэ һураха ёһотой.  

     Буряад  хэлые литературатайнь нягта холбоотойгоор зааха хэрэгтэй. Тиихэдээ литературын хэшээлдэ үзэһэн уран зохёолой хэлэ, найруулга, холбоо үгэнүүд, оньһон болон хошоо үгэнүүд, зэргэсүүлгэнүүд, зохид мэдүүлэлнүүд, богонихон текстнүүд гэхэ мэтэ хүдэлмэринүүд дүүргэгдэхэ ёһотой.                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                          

            2. Хэлэлгэ хүгжөөлгэ ба тэрэнэй зорилгонууд

     а) Литературна хэлэндэ һургалга. Абяануудые, үгэнүүдые, мэдүүлэлнүүдые зүбөөр нэрлэхэ, үгүүлхэ, интонацитайгаар хэлэхэ, уншаха болоно. Мүн тиихэдэ мэдүүлэл соо хэрэглэгдэһэн үгэнүүд һуури байраяа зүбөөр олоһон, удхынгаа талаар тон тааранги байха ёһотой.  Литературна хэлэндэ һурагшадые һургажа байхадаа, багша болбол тэдэнэй нютагай хэлэнэй алдуунуудые усадхажа байха зэргэтэй. Тиихэдээ зурагшадта хэлэжэ байха шухала: манай нютагта энэ абяае гү, али үгые иигэжэ үгүүлдэг, литературна хэлэндэ тэрэ абяан ондоогоор үгүүлэгдэдэг хэлэгдэдэг.

    б)Һурагшадай үгын нөөсые арьбажуулга ба мэдүүлэл зохёолгые хүгжөөлгэ

             Уран зохёол, сонин, сэтгүүлнүүдые уншадаг һурагшын хэлэн тодо сэбэр, үгэ баянтай, мэдүүлэлнүүдые зүбөөр найруулха дадалтай байдаг. Хүшэр удхатай үгэнүүдые ойлгуулжа хэрэглүүлхэ шухала, словарна хүдэлмэри хэшээл бүхэндэ эмхидхэгдэжэ байха ёһотой.  

   в) Холбоо хэлэлгэдэ һургалга. Һурагшад болбол буряад хэлэнэй грамматика үзэжэ байхадаа, упражнени  дүүргэхэдээ, изложени болон сочинени  бэшэхэдээ, үгэнүүдэй удхые, тэдэнэй холбоое зүбөөр хэрэглэжэ һураха ёһотой. Тиихэдээ тэдэнэр изложениин гү, али сочинениин темые зүбөөр шүүмжэлхэ, гол удхыень зүбөөр ойлгохо, түсэб зохёохо.      Тэрэнэйнгээ үндэһөөр гуримтайгаар, хэлэнэй материал хэрэглэн, зохёолгоёо бэшэхэ.    

Һурагшадай хөөрэлдэлгэдэ (монологическа, диалогическа) тусхай анхарал хандуулха. Һурагша болбол хараһан киногоо, уншаһан номоо, һонирхоһон юумэеэ эли тодоор, һонирхолтойгоор хөөрэжэ шадаха ёһотой.

Мүн тиихэдэ хоёр һурагшад хоорондоо зохидхоноор хөөрэлдэжэ һураха уялгатай. Хэлэлгэ хүгжөөлгэтэй уран гоёор уншалга, мэдүүлэлэй интонации ажаглалга нягта холбоотой.

   г) Уран гоёор уншалга. Холбоотой текстые һурагшад уран гоёор уншаха дадалтай, шадабаритай болохо ёһотой. Текст сохи үгэнүүдые тодоор үгүүлхэ, удаан ба түргэн үенүүдые илгаруулха, мэдүүлэлнүүдэй эхиндэ ба һүүлдэ дуугаа шангадхахагү, али намдуу болгохо, удхын сохилто илган олохо, хэлэхэ гү,алиуншаха юумжеэ хоолойнгоо аялгаар зүбөөр дамжуулан гаргаха шадабари, дадал хүгжөөлгэдэ анхарал хандуулагдаха ушартай.

  Уранаар уншалгын дүршэлнүүд буряад хэлэнэй ба литературын хэшээлнүүдтэ саг үргэлжэ бэхижүүлэгдэхэ ёһотой: дүүргэгдэхэ даабаринуудтай мэдүүлэлнүүд, текстнүүд үзэгдэжэ байһан зохёолнуудһаа абтаһан байха зэргэтэй.

                            Программын онсо шэнжэ ба байгуулга

     Буряад хэлэнэй, тэрэниие шэнжэлдэг эрдэм ухаанай хүгжэлтые хараадаа абан, Россиин эрдэм һуралсалай түсэбые (учебный план) баримталан, мүнөө үедэ хэрэглэгдэдэг программын үндэһөөр «Буряад хэлэнэй» стандарта тааруулан, туршалгын программа.

   Энэ программын гол байгуулга олон жэлэй туршада буряад хэлэ заалгын үедэ бии болоһон дүй дүршэлтэй нягта холбоотой, хэлэнэй бүхы талануудые яһала дүүрэнээр харуулна.  

   Программада дидактикын хамтын түхэлэй принципүүдһээ гадна, өөрсэ маягтай эрдэмэй – методическа принципүүд оронхой. Тус программын эрдэмтэ ёһыень баримталан эрдэмэй – лингвистическэ мэдээнүүд, ойлгосонууд, грамматикын дүримүүд үгтэнхэй.

    Һурагшадай грамматикын шухала һалбаринуудаар 5-9 классуудта абаһан бүхы мэдэсэ шадабарияа согсолжо, саашадань гүнзэгырүүлхынь, мүн үгэ хэлэнэйнгээ нугалбариие улам һайжаруулхынь тула түрэл хэлэнэйнгээ энэ хэмжээндэ хүрэтэр хүгжэһэн шатануудые, түүхые болон эрдэмтэд, сэхээтэдэй буряад хэлэнэй хүгжэлтэдэхи нүлөөе, габьяае һурагшадта ойлгуулхын тула факультативна аргаар гарагтаа 1-1 саг соо буряад хэлэ үзэлгые үргэжэлүүлгэ хэрэгтэй.

                       Программа бэелүүлхын тула классуудта үгтэхэ саг

                                  Һурагшадые бэлдэхэ эрилтэнүүд

     Буряад хэлэн тухай эрдэмэй гол бүлэгүүдые 5-11-дэхи классуудта удаа дараалан үзэлгын шухала заршам (принцип последовательности) баримталагдаа.

     Тус программа соо лексикологи ба фразеологи гэһэн сэдэбүүдтэ онсо һуури үгтэнэ. Буряад хэлэнэй үгын баялиг, тэрэниие баяжуулха гол арганууд, хэлэнэй уран аргануудые : эпитет, метафора, синекдохэ, гиперболэ - эдэ бүгэдые һурагшад эдэбхитэйгээр хэрэглэжэ һураха ёһотой. Лексикологёор мэдэсэнүүд морфологи, синтаксисшье шудалха үедөө нэмэгдэхэ, бэхижүүлэгдэхэ. Буряад литературын хэшээлнүүдтэ зохёолой хэлэнэй шүүмжэлгэхэхэдэ, лексикээр хүдэлмэри ябуулагдаха болоно. Түрэл хэлэнэйнгээ арга боломжые, тодо, хурса, ураниие улам бүри дүүрэнээр хэрэглэжэ һургаха шухала. Һурагшадые лексическэ шүүүлбэридэ һургаха хэрэгтэй.  

       Морфологи шудалан үзэхэдөө, һурагшад үгын бүридэл ба үгын бии болодог аргануудтайнь танилсана. Υгын удхата хубинууд – үндэһэн ба залгабаринуудай үүргэ тухай ойлгосо һурагщадта үгэхэ, үгые ганса бүридэлөөөрнь шүүлбэрилжэ һураха бэшэ, мүн баһа ямар үгэһөө яагаад бии болоһыень ойлгуулха шухала юм. Υгын бүридэлөөр ба үгын бии бололгоор шүүлбэридэ наринаар хандаха, морфологическа шэнжэнүүдые ойлгон, тэдэнэй хоорондохи адли ба ондоо зүйлнүүдые мэдэжэ абаха зорилго табигдана.

       Синтаксис шудалан үзэхэдөө, һурагшад үгэнүүдэй холбоо, мэдүүлэл, мэдүүлэл доторхи үгэнүүдэй холбоо, мэдүүлэлэй шухала ба юрын гэшүүд, мэдүүлэлэй тусгаарлагдаһан гэшүүд, причастна ба деепричастна дахуулалтай мэдүүлэлнүүд, юрын ба орёо мэдүүлэлнүүдэй гол янзанууд тухай мэдэсэ, хэрэглэхэ шадабари бата бэхеэр ойлгожо абаха ёһотой. Мэдүүлэлнүүдые уншахадаа, хоолойн аялга ашагладаг байха хэрэгтэй.    

        Һурагшадые сэглэлтын тэмдэгүүдыезүбөөр табиха дүй дүршэлтэй болгохоһоо гадна, мүн баһа уран уншалгыень хүгжөөхэ байна. Морфологи синтаксис хоёрой хоорондохи холбоое хараада абаха шухала юм. Зүб бэшэлгын дүримүүд, сэглэлтын тэмдэгүүдээр дүримүүд, шалгахань бэрхэтэй орфограммануудта анхарал хандуулагдаха ёһотой.

     Грамматикын тодорхойлолгонуудые ба дүримүүдые сээжэлдэхэ гэһэн зорилготойнь бэшэшье һаань, тэдэниие сохом тодоор, удхыень ойлгожо, найруулан хэлэхэ эрилтэ һурагшадта табиха.

Лингвистическэ шүүлбэринүүдые саг үргэлжэ үнгэргэжэ байхада, һурагшадай мэдэсэ, шадабари, дадал гуримшаха ёһотой.

      Шухала шадабари ба дадал. 9-дэхи класс дγγргэжэ байхадаа, hурагшад иимэнγγд шадабаритай ба дадалтай болоhон байха ёhотой:

              Һурагшад 9-дэхи класс дγγргэхэдээ, иимэнγγд шадабари ба дадалтай болохо ёhотой: ниилэлдэhэн, дахалдаhан орёо мэдγγлэлнγγдэй байгуулга зүбөөр элирγγлхэ, тэдэнэй шγγлбэри хэжэ шадаха; холболтогγй орёо мэдγγлэлнγγдэй хубинуудай хоорондохи удхын харилсаа илгаруулха; сэхэ хэлэлгэтэй орёо мэдγγлэлнγγдэй байгуулга ба сэглэлтын тэмдэгγγдые зγбөөр тайлбарилжа шадаха; γгγγлэлнγγдые хэлэгдэhэн янзаарнь (юрэ хөөрэлгэ, зураглалга, бодомжолго) илгаруулжа шадаха; ямар нэгэн зохёолые шγγмжэлhэн γгγγлэл бэлдэхэ; γгγγлэлнγγдые найруулалайнь талаhаа илгаруулжа hураха (ниитын, уран hайханай ). Хγнэй болон өөрынгөө зохёолгын алдуунуудые (бэшэгэй дγримөөр, сэглэлтын тэмдэгγγдээр, грамматикаар, найруулынь талаар) оложо hураха; уран зохёолой хэм гγйсэд баримталжа hураха.

               Сложно мэдγγлэлнγγдэй шγγлбэри хэжэ шадаха ба олон янзын иимэнγγд мэдγγлэлнγγдые зγбөөр зохёохо. Иимэнγγд мэдγγлэлнγγдтэ синтаксическа синонимуудые хэрэглэжэ шадаха.

Литературна хэлэнэй нормомуудые гγйсэд баримталжа hураха.

5 - 9 классуудта γзэhэн бэшэгэй дγримγγдые зγбөөр хэрэглэжэ шадаха.

8 – 9 классуудта γзэhэн сэглэлтын тэмдэгγγдые алдуугγйгөөр бэшэлгэдээ хэрэглэхэ.

Ямар нэгэн уран зохёолоор элидхэл бэлдэхэ ба хэхэ.

Ямар нэгэн зохёолдо литературна шγγмжэлгын статья бэлдэхэ.  Публицистическэ шэнжэтэй зохёолго бэшэхэ. Зохёолгынгоо удхыень, хэлыень hайнаар мγлижэ, заhаха.

Буряад хэлээр hурагшадай мэдэсэ, шадабари, дадал сэгнэхэ нормонууд

2. Һурагшадай аман харюунуудые сэгнэлгэ

 Грамматикаар hурагшадай мэдэсэ, шадабари, дадал элирγγлхэ аргануудай нэгэн хадаа  аман  асуудал болоно.

- Һурагшадай аман харюу сэгнэхэдээ, иимэнγγд юумэнγγдтэ анхаралаа хандуулха:

- харюунь зγб гγ, дγγрэн гγ;

 Yзэhэн материалаа  хэды шэнээн ойлгооб;

- γгэ хэлэеэ хэр зэргэ зγб найруулжа харюусанаб;

- мэдγγлэлнγγдые hайнаар зохёожо, мэдγγлэлнγγд соо сэглэлтын тэмдэгγγдые зγбөөр табижа γгэнγγдые алдуугγйгөөр бэшэжэ, грамматическа шγγлбэри зγбөөр хэжэ шадана гγ;

 Һурагшын өөрын зохёоhон мэдγγлэлнγγдэй стиль зγб гγ.

Аман харюунуудые сэгнэхэдээ, иимэ эрилтэнγγдые баримталха:

«5» сэгнэлтэ,  хэрбээ hурагшын шудалан γзэhэн материала хγсэд дγγрэнээр мэдэхэ, тодорхой hайнаар найруулжа, хэлэн тухай йолгосонуудта зγб тодорхойлгонуудые γгэжэ, hанамжаяаγндэhэ баримтатай болгожо, өөрынгөө зохёоhон жэшээнγγдые харуулжа, материалайнгаа удаа дараае алдангγй, литературна хэлээр, эли тодоор дамжуулжа шадаха байхадань табиха.

«4» сэгнэлтэ,  хэрбээ hурагшын харюу «5» сэгнэлтэдэ табигдадаг эрилтэнγγдые хангамаар аад, зγгөөр 1- 2 алдуутай, багшын ажаглаhанай хойно, трэнээ өөрөө заhажа, найруулан хэлэхэдээ, удаа дараагай ба хэлэнэй 1-2 алдуу гаргаhан байхадань табиха.

«3» сэгнэлтэ,  хэрбээ hурагшын темын гол зγйлнуудээр мэдэхэ ба ойлгохо байhанаа харуулhан, теэд материала хγсэд дγγрэн бэшээр найруулhан ойлгосонуудайц, тодорхойлгодо гγ, али дγримγγдэй формулировкодо тодо бэшэ зγйлнγγдые гаргаhан, hанамжануудаа γндэhэ баримтатай болгожо ба өөрынгөө жэшээнγγдые γгэжэ шадаагγй, материала удаа дааагγйгөөр найруулhан, хэлэнэй талаар алдуунуудые гаргаhан байхадань табиха.

«2» сэгэнлтэ, хэрбээ hурагша γзэhэн материалайнгаа ехэнхи хубиие мэдэхэгγй, тодорхойлгонуудай ба дγримγγдэй формулировкодо удхыень хазагайруулhан, материала ойлгожо ядангяар, гуримгγйгөөр найруулhан байхадань табиха.

«1» сэгнэлтэ, хэрбээ класстаа шудалан γзэжэ байhан материала hурагшын оройдоо мэдэхэгγй гγ, али ойлгохогγй байhанаа харуулхадань табиха.

Хангалтатай сэгнэлтэ «5»,  «4», «3»)   нэгэ доро γгтэhэн харюугай тγлөө (hурагшын бэлэдхэл шалгалгада тусхай саг γгтэhэн байхадань) табигдахаhаа гадна, мγн таhалдаhан, бγхэли урогой турша соо hурагшын γгэhэн хэдэн багашаг харюунуудай тγлөө хамтаруулан табигдаха.

               9 -дэхи классай словарна диктантын тоо иимэ байха:

                                  9 – дэхи класста – 30 -35 γгэ

Шалгалтын словарна  диктант сэгнэхэдээ, иимэнγγд сэгнэлтэ табиха:

 «5» сэгнэлтэ алдуугγй диктантын тγлөө табиха.

«4» сэгнэлтэ 1- 2 алдуутай диктантын тγлөө табиха.

«3» сэгэнэлтэ 3 -4 алдуутай диктантын тγлөө табиха.

«2» сэгэнэлтэ  7 алдуутай диктантын тγлөө табиха.

Олон алдуутай диктантын тγлөө «1» сэгэнэлтэ табиха.

Шалгалтын диктантнууд. Текстнγγдые бэлдэхэдээ, тэдээн соонь hурагшадай γзэhэн темээр – 3-hаа доошо бэшэ бэшэгэй дγрим болон сэглэлтын тэмдэгγγд байха зэргэтэй. Урид γзэhэн бэшэгэй дγримγγд ба сэгнэлтын тэмдэгγγдhээ гол шухалыень оруулха. Тиихэдэ 1- 3 ондо ондоо янзын дγримγγдые оруулалсаха.

Диктант нэгэл тэмдэгээр сэгнэгдэдэг.

«5»сэгнэлтэ алдуугγй бэшэhэн, γгышье hаа, шухула бэшэ нэгэ бэшэгэй дγримөөр гγ, али шухала бэшэ нэгэ сэгнэлтээр алдуутай байhан хγдэлмэриин тγлөө табигдаха.

«4» сэгнэлтэ диктант соо 2 бэшэгэй ба 2 сэглэлтээр алдуутай байhан гγ, али 1 бэшэгэй дγримөөр, 3 сэглэлтээр алдуутай байhан гγ, али  бэшэгэй дγримөөр алдуугγй аад, 4 сэглэлтээр алдуутай байhан хγдэлмэриин тγлөө табигдаха. Мγн «4» сэгнэлтэ гурбаншье бэшэгэй дγримөөр алдуутай (хэрбээ тэдэнэй дунда нэгэ янзын алдуунууд) байгаа хадань, табижа болоно.

«3» сэгнэлтэ 4 бэшэгэй дγримөөр, 3 сэглэлтээр, алдуутай гγ, али 3 бэшэгэй дγримөөр, 5 сэглэлтээр алдуутай байhан, γгышье hаа бэшэгэй дγримөөр алдуугγйт аад, 7 сэглэлтээр алдуутай диктантын тγлөө табиха.

«2» сэгнэлтэ 7 бэшэгэй дγримөөр, 7 сэглэлтээр алдуу гаргаhан гγ, али 6 бэшэгэй дγримөөр, 8 сэглэлтээр алдуутай гγ, али 5 бэшэгэй дγримөөр, 9 сэглэлтээр алдуутай, мγн 8 бэшэгэй дγримөөр, 6 сэглэлтээр алдуутай диктантын тγлөө табиха.

Һуралсалай мониторинг хэхэ эрилтэнүүд

     Буряад хэлээр һуралсалай мониторинг четвертьнүүдэй һүүлээр гү, али түрүүшын ба хоёрдохи һуралсалай хахад жэлнүүдэй дүнгүүдээр гэршэлэгдэдэг.

    Мониторинг һурагшадай һургалгын дүнгүүдые сасуулан, зэргэсүүлэн , шүүлбэрилэн хэгдэхэ ёһотой. Удаадахи хүдэлмэринүүдэй дүнгүүдээр һуралсалай мониторинг элирүүлэгдэхэ: шалгалтын упражненинүүд, бэшэмэл харюунууд, тестнүүд, диктантнууд, шалгалтын холимог хүдэлмэри, аман шалгалта, хөөрэлдөөн, һурагшадтай уридшалан хүдэлэлгэ, хүсэд шиидхэгдээгүй асуудалнуудые шэнжэлүүлэн тайлбарилга, реферадуудые бэшэлгэ, олониитын ажалда хабаадалга, элидхэл хэлгэ ба бусад.

    Аман шалгалтаар элирүүлэгдэхэ үрэ дүнгүүд: һурагшадай хэлэн тодо сэбэр, уян нугархай, һанал бодолоо эли тодоор холбожо, мэдөүүлэл, үгүүлэл бологон хэрэглэжэ шадаха ёһотой. Һуралсалай мониторинг элирүүлгэдэ холбоо хэлэлгэ хүгжөөлгын хүдэлмэриин дүнгүүд оролсодог.

Программын бүридэл

            IX

1. Дабталга.
2. Хэлэн тухай шухала мэдээн.
3. Орёо мэдүүлэл.
4. Ниилэлдэhэн орёо мэдүүлэл
5. Дахалдаhан орёо мэдүүлэл.
6. Холболтогүй орёо мэдүүлэл.
7. Сэхэ ба ѳѳршэлэн хэлэлгэ. Сэхэ хэлэлгэтэй орёо мэдүүлэл.
8. Холилдоhон орёо мэдүүлэл
9. Текст ба тэрэнэй байгуулга.
10. Найруулга
11. Дабталга. Лексикээр, фонетикээр, грамматикаар, бэшэгэй дүримѳѳр, сэглэлтээр үзэгдэhэн сэдэбүүдые хамтадхалга ба гуримшуулга.

        IX класс (68 час)

        Дабталга (7час)

Хэлэн тухай шухала мэдээн (2час)

Ниигэмэй хүгжэлтэдэ хэлэнэй үүргэ. Буряад хэлэн – буряад арадай үндэhэн хэлэн. Буряад хэлэнэй хүгжэлтын шатанууд. Буряад литературна хэлэн болон нютаг хэлэнүүд.

Орёо мэдүүлэл(1час)

Орёо мэдүүлэл, тэрэнэй байгуулга. Орёо мэдүүлэлэй гол илгаанууд: холболто үгэтэй, холболто үгэгүй, сэхэ хэлэлгэтэй, холилдоhон.

Ниилэлдэhэн орёо мэдүүлэл (4час)

Зүрилдэhэн, холбоhон¸ илгаhан ба залгаhан харилсаатай ниилэлдэhэн орёо мэдүүлэлнүүд.

Ниилэлдэhэн орёо мэдүүлэлэй сэглэлтын тэмдэгүүд.

Ниилэлдэhэн орёо мэдүүлэлые аянгалан удхалжа, зүбѳѳр үгүүлхэ. Иимэ мэдүүлэлнүүдтэ сэглэлтын тэмдэгүүдые зүбѳѳр табиха шадабаритай ба дадалтай болголго.

Дахалдаhан орёо мэдүүлэл(12час)

Дахалдаhан орёо мэдүүлэлэй шухала ба нүхэсэл мэдүүлэлнүүд.

Нүхэсэл мэдүүлэлые шухала мэдүүлэлтэйнь холбодог холболтонууд ба холболто үгэнүүд.

Нүхэсэл мэдүүлэлэй янзанууд: тайлбарилhан, элирхэйлhэн, ушарлаhан.

Нүхэсэл мэдүүлэлэй байгуулгаараа ба удхаараа илгарал.

Хэдэн нүхэсэл мэдүүлэлтэй дахалдаhан орёо мэдүүлэлнүүд.

Дахалдаhан орёо мэдүүлэлые удхалан аянгалан ба тэрэнэй сэглэлтын тэмдэгүүд.

Дахалдаhан орёо мэдүүлэлые зүбѳѳр, алдуугүйгѳѳр хэлэлгэдээ хэрэглэхэ шадабаритай болголго.

Холболто үгэгүй орёо мэдүүлэл (4час)

Холболто үгэгүй орёо мэдүүлэлэй хубинуудай хоорондохи удхын харилсаан.

Холболто үгэгүй орёо мэдүүлэлнүүдые удхалан аянгалан ба тэдэнэй сэглэлтын тэмдэгүүд.

Холболто үгэтэй ба холболто үгэгүй орёо мэдүүлэлнүүдэй хоорондо дүтэрхы удхатай байдаг ушар.

Холболто үгэгүй орёо мэдүүлэлнүүдые удхалан, хоолойн аялгын хүсѳѳр хуби хубяарнь илгаруулха шадабаритай болголго.

Сэхэ хэлэлгэтэй орёо мэдүүлэл (4час)

Сэхэ хэлэлгэтэй орёо мэдүүлэлэй шэнжэ болон байгуулга.

Авторай үгэ ба сэхэ хэлэлгэ.

Сэхэ хэлэлгэтэй орёо мэдүүлэлэй сэглэлтэнүүд.

Сэхэ хэлэлгэ ба ѳѳршэлэн хэлэлгэ

Холилдоhон орёо мэдүүлэл (4час)

Холилдоhон орёо мэдүүлэл тухай ойлгосо. Холилдоhон орёо мэдүүлэлэй байгуулга. Холилдоhон орёо мэдүүлэлнүүдэй сэглэлтын тэмдэгүүд.

Текст ба тэрэнэй байгуулга (5час)

Текст ба тэрэнэй байгуулга. Текстын шэнжэнүүд. Абзац. Хэлэлгын янзанууд: хѳѳрэлгэ, зураглалга, бодомжолго.

Текст хуряамжалга. Түсэб. Тезис. Конспект. Реферат. Аннотаци. Рецензи.

Найруулга (6час)

Найруулалай янзанууд: эрдэм hуралсалай, ниитын хэрэгэй, хѳѳрэлдѳѳнэй, уран hайханай.

Дабталга (7час)

Фонетикээр, лексикээр, грамматикаар, бэшэгэй дүримѳѳр, сэглэлтээр үзэhыень хамтадхалга ба гуримшуулга.

                                                       Тематический план

Буряад хэлэн 9 класс