Разработка урока по родному языку в 5 классе "Сос болгаш оон утказы"
план-конспект урока (5 класс) на тему

Муниципалдыг бюджеттен хандырылгалыг ниити ѳѳредилгениң албан чери

«Кызылдың ниити ѳѳредилгениң дугаары үш ортмак школазы»

«Сѳс болгаш ооң утказы» деп темага даянгаш, «Тываларның оран-савазы болгаш оларның ылгалы» деп 5-ки класска чаа теманы тайылбырлаар  

аян-чорук кичээлиниң планы

(Кызыл хоорайның тыва дыл болгаш орус дыл башкыларының

 бирги музей кичээлдериниң  мѳѳрейинге бирги чергениң Дипломун алган кичээл)

Тургускан кижи: тыва дыл болгаш чогаал

башкызы Таршинаева Шенне Семенвна

Кызыл - 2014

Темазы: Тываларныӊ оран-савазы болгаш оларныӊ ылгалы.

               («Сѳс болгаш ооӊ утказы» деп темага кирилде кичээл).

Сорулгалары:

1. Тываларныӊ оран-савазы ѳг болгаш тос чадырныӊ тургузуу болгаш дериг-херекселдериниӊ аттары болгаш оларныӊ лексиктиг утказы-биле таныштырып, оларныӊ ылгалдарын билиндирер.
2. Ѳг болгаш тос чадырныӊ дериг-херекселдериниӊ аттарын билип ап, оларны аас чугаазынга шын ажыглап билиринге чаӊчыктырар.
3. Музейниӊ экспонаттарынга даянгаш, тѳрээн чонунуӊ оран-савазын, ниити культуразын хүндүлеп билиринге кижизидер.

Дерилгези:

1. «Алдан-Маадыр» аттыг чурт-шинчилел музейниӊ экспонаттары: кидис ѳг болгаш тос чадыр.
2. Даяныг материалдары.

                                          Кичээлдиӊ чорудуу

1. Организастыг кезээ

- Уруглар, бѳгүн бис Тывавыстыӊ чоргааралдарыныӊ бирээзи «Алдан-Маадыр» аттыг чурт-шинчилел музейинде аалдап кээп, ооӊ дериг-херекселдери – экспонаттары болур ѳг болгаш тос чадыр-биле таныжып, оларныӊ тургузуунда болгаш дериг-херекселдеринде ылгалдыг болгаш дѳмей чүүлдерни шинчилеп кѳрбүшаан, «Сѳс болгаш ооӊ утказы» деп тема-биле таныжып, сѳстерге лексиктиг утканы берип ѳѳренир бис. Кичээливис аян-чорук хевирлиг кылдыр эрттирер бис, ынчангаш шупту мээӊ тайылбырларымны болгаш даалгаларымны кичээнгейлиг дыӊнап, музейде дериттинген экспонаттарны кѳѳрүӊерни чагып тур мен.

Словарь-биле ажыл:

Экспонат – музейде дериттинген херексел.

2. Чаа тема тайылбыры

1. Проблемниг айтырыгны тургузары

- Уруглар, ѳг деп сѳстүӊ утказын тайылбырлап шыдаар бис бе? (Ийе, ѳг дээрге кижилерниӊ чурттаар оран-савазы).

- Эр хейлер. Кижилерни долгандыр туруп турар бүгү-ле чүве, оларныӊ ажыл-амыдыралы-биле холбашкан чүү-даа чүве аттыг болур. Ол чүвелерниӊ ады сѳсте сиӊниккен, сѳс-биле илереттинген. Ынчангаш сѳс бүрүзү уткалыг, кандыг-бир чүвени адап турар. Бѳгүнгү кичээливисте тываларныӊ оран-савазы болур кидис ѳг болгаш тос чадырныӊ тургузуу-биле таныжып, оларныӊ дериг-херекселдерин болгаш тургузуун илередир сѳстерниӊ утказын тодарадып шинчилээр ужурлуг бис.

   Ѳг –чѳѳн чүктүӊ мал ажыл-агыйлыг кѳшкүн чоннарыныӊ ыдыктыг оран-савазы, улусчу чаӊчылдарыныӊ үнер дѳзү, шыгжамыры, кадагалакчызы. Ынчангаш шаандан бээр чон ѳгнү сүзүглеп, аӊаа дыка хѳй чараш шүлүктерни сѳстүӊ уран-чечен дылдыглары – шүлүкчүлер тургузуп база чурукчулар ѳгге хамаарышкан чуруктарны чуруп келген. Ам ийи аӊгы сѳѳк-язылыг шүлүкчүлер К.Ч.Черлиг-оодуӊ болгаш Валерий Нагибинниӊ ѳгге тураскааткан шүлүктерин дыӊнаптаалыӊар.

1. Бѳдей ѳгнүӊ хараачазы

бѳмбүрзектиӊ соӊгазы дег,

Чеди-Хаанныӊ чивеӊнээрин

сеткилинге таалатсын.

Оожургал, идегелдиӊ

октаргайныӊ тайбыӊыга

Дүннү ѳттүр дыжын хандыр

Дүвүрээзин үндүрбезин.

«Кодан чылгы хоя берди»,

Хаяа чырыы үнүп олур.

Кожагарныӊ уларыныӊ

Караанда даӊ адып олур.

Бѳдей ѳгге частыӊ хүнү

Бѳгүн бисти чассыдып кээр.    (Ч.Ч.Куулар)

2.Ждёт рассвета юрта,

солнца ясный лик,

Открывай невеста,

поскорей "тундик".

Пусть лучи осветят

пламенный "ошак",

Над тобой, как символ,

"кара шанырак".

Юрта, моя юрта,

ты ласкаешь взор,

Сядет гость любезный,

на почётный "тор".

"Тумаршу" колышет

ветерок степной,

Сберегите Духи

мой очаг родной.  …  (В.Нагибин)

Словарь-биле ажыл:

- Сѳѳлгү номчаан шүлүүмде адаттынары тыва дылдыынга дѳмей сѳстер эскердиӊер бе, уруглар? Оларны чүү деп тыва сѳстер-биле солуп болур-дур бис?

- Ийи аңгы сѳѳк-язылыг чогаалчыларның бо шүлүктеринде чүге дѳмей сѳстер таваржы берген деп бодап тур силер?

1. Тундик – дүндүк

2. Ошак – ожук

3. Тор – дѳр.

    Ѳг - Тѳп болгаш Соӊгу Тываныӊ мал ажыл-агыйлыг чоннарыныӊ чурттаар оран-савазы. Ѳгнү тыва чон ийи аӊгы кылдыр адап турар: кидис ѳг, тербе ѳг. Ам ѳглерни чүге ынчалдыр адап турарын сайгарып кѳрүптээлиӊер.

 -Ѳгнү чүге кидис ѳг дээр бис? ( Кидис ѳг дээрге кидистен кылган ѳг дээн уткалыг).

- А тербе ѳг деп чүге ынчалдыр адаар деп бодап тур силер?. Ѳгнүӊ ханаларын кѳрүӊерем, олар чүлерден тургустунган-дыр? (Хана-каркатардан тургустунган). Тербе ѳг дээрге хана карак хевирлиг ѳг дээн. Бо ат ѳгнүӊ ханазын барымдаалап тывылган. Тербе ѳг, терме ѳг дээн чижектиг аттар моол болгаш чамдык түрк дылдыг чоннарныӊ дылында бар.

1. Айтырыглар-биле ажыл.

- Ѳг кандыг кезектерден тургустунарыл? Кым чугаалаптарыл, уруглар? (Хараача, ынаалар, хана, ѳреге). Ѳгнүӊ кезектерин илередир сѳстерниӊ уткаларын тодарадыптаалыӊарам. Мен силерге айтырыглар салырымга, силер оларны харыылаар силер.

1. Дуга ышкаш тырыкы, хадыӊдан  кылган ѳгнүӊ кырыкы кезээ - хараача. Хараачаны моон ѳскээр адаарын билир силер бе, уруглар? Эрзин-Тестиӊ чурттакчылары ону тогана деп адап турар.

2. Хана биле хараачаны тудуштуруп турар ѳгнүӊ кезектери  - ынаалар.
3. Талдан хана-карактай кылган ѳгнүӊ ыяжы – ханалар. Ѳгнүӊ ханазыныӊ санындан ооӊ хемчээли хамааржыр. Тыва ѳглер колдуунда 4-12 ханалдардан тургустунар.
4. Дүндүктү караӊгыдан база соок-чардан камгалап дуглаар кидистен кылган шывыг- ѳреге. Ѳрегени хүндүс ажыдар, кежээ дуглаар.

- Тыва ѳгнүӊ тургузуу моол болгаш алтай чоннарныӊ кидис ѳглериниӊ тургузуу-биле дѳмей. Ону даштындан топтап кѳѳрүвүске чүге дѳмей-дир? (Аӊдара салып каан аякка дѳмей).

2. Схема-биле ажыл

- Үлеп бергеним даяныг материалдарыӊарныӊ №1 деп каан  талазында бердинген даалгазы-биле ажылдаптаалыңар. Ам мээӊ тайылбырларымны дыӊнап тургаш, хана-карак бүрүзүнүӊ кыдыынга «+»,  «-» демдектерни салып тургаш, демдеглээр силер.

- Ам ѳгнүӊ иштин кѳрүп, ооӊ дериг-херекселдери-биле таныжаалыӊар.

   Тыва ѳг ийи аӊгы талалыг: ѳгнүӊ солагай талазын ѳгнүӊ тургузукчузу, камгалакчызы эр ээзиниӊ талазы дээр.

- Ѳгнүӊ эр талазында эр кижиниӊ шынчы ѳӊнүү– аъттыӊ дериг-херекселдери турар болгаш тараа-быдаазын шыгжап каан барбалары болгаш оларныӊ кырынга чүъктү чыып каан турар. Аъттыӊ кандыг дериг-херексели бо ѳг иштинде делгеттинген-дир, адаптыӊарам. (Эзер, чүген, чонак, чулар).

- Оӊ талазы - херээжен тала. Ында кандыг дериг-херекселдер дериттинген-дир, адаптыӊарам. Аӊаа ѳгнүӊ херээжен ээзиниӊ эт-херекселдери турар. Аъш-чем, аяк-сава сугар эдилели - үлгүүрү, пажын чуур даязы, суук чүүл кудар кѳгээржии, буганыӊ эмииниӊ (хапчыыныӊ) хавындан кылган дузунуӊ хавы дээн чижектиг эдилелдерин дерээн. Ѳгнүӊ херээжен талазынга ѳг-бүлениӊ аас-кежии – чаш тѳлүнүӊ кавайын азар. . «Эр-херээжен тала» деп каан хана-карактыӊ кидис ѳг деп каан дужунга кандыг демдек салыр-дыр силер, салыптыӊар.

         Дѳр – ѳгнүӊ эӊ-не хүндүткелдиг чери. Дѳрге кым олурар? Аӊаа ѳгнүӊ эр ээзи олурар. Дѳрже хүндүлүг аалчыны чалап олуртур. Ѳгнүӊ дѳрүнге аптараларын тургузар. Тывага 16 векте буддизм сайзыраан соонда ѳгнүӊ эӊ-не хүндүткелдиг чери дѳрге бурганнарныӊ овур-хевирлерин чалап салыр ужур тывылган. (Чогуур демдекти салдырар).

        Ѳгнүӊ тѳвү, эӊ ыдыктыг чери – ожук. Ожук – ѳгнүӊ сагыызыны. Кижилер ѳгге олудун ѳгнүӊ дал ортузунда турар ожуктуӊ (суугунуӊ) тала-чүгүн барымдаалап сагыыр. Аалдап келген аалчыныӊ сартыын, хүндүткелдиг аъштыӊ-чемниӊ дээжизин баштай-ла кайнаар салыр ийик? (Оду-кѳзүнче салып, одун чемгерер чараш чаӊчыл тываларда ам-даа кадагалаттынган).

          Тыва кижи ѳѳн чер-чуртунуӊ чамдыы, чарылбас кезии, чаглаа, уязы кылдыр кѳѳр. Ынчангаш олар боттарыныӊ дериг-херекселдерин боттарыныӊ сеткилинге тааржыр кылдыр каастап ап чорааннар. Ам ѳг иштинде дериттинген дериг-херекселдерни кѳрүп, оларда сиилбээн угулза, хээлерни кѳрүптээлиӊерем, уруглар.

1. Тыва кижи каас-чараш амыдыралга ынак. Ынчангаш ол бодунуӊ эдилелдерин, дериг-херекселдерин каастап, янзы-бүрү угулзалар болгаш хээлерни оларга сиилбип чораан. Ѳгнүӊ эр талазынче кѳрүп, ында барбаларны топтаӊарам, уруглар. Барбаларда сиилбээн хээлерни кошкар мыйызы дээр. Бо хээни чүнү барымдаалап кошкар мыйызы деп адай берген деп бодаар силер? (Хевири кошкарныӊ мыйызынга дѳмей боорга, ынчалдыр адап эгелээн).

     Тыва чон шаандан тура шээр малды азырап келген болгаш, шээр малдыӊ бодарадыкчызы кошкарны аажок ыдыктап хүндүлээр чораанындан бо хээ тывылган. Кошкар мыйызы деп хээ барбалардан ѳске кайы херекселдерде болгаш эдилелдерде бар-дыр, тыптыӊарам, уруглар. (Хоода, аъттыӊ дериг-херексели - достактарда).

2. Тыва сыртык – онза эдилел. Ол удуп-дыштанырынга ажыктыг херексел, шыгжамырлар сугар кадагалакчы.  Тыва сыртыктыӊ арнын каастаары онзагай. Ону туӊдан (ракушкадан) кылган бичии ак ѳѳктер-биле каастаар. Сыртыкты шыгжамырлар сугар эдилел дидим, уруглар, а орус чонда кырган-авазыныӊ шыгжамырлар сугар эдилелин чүү дээр ийик бис? (Бабушкин сундук).

       Тыва улус эдилелдерин каастап ап чораанын кѳрдүвүс, даяныг материалдарыӊарга демдеглеӊер.

       Тыва ѳг ыдыктыг. Тыва чон оран-савазынга камгалалдар, ээреннерни азып, оларга чүдүп-сүзүп чораннар.  Ээрен деп чүл? (Ээрен дээрге камгалал). Ооӊ чижээ кылдыр чаш уругнуӊ камгалалдары ээреннерни кѳрээлиӊер. Тыва чон ажы-тѳлүнге канчаар-даа аажок ынак чораан болгаш, оларны сүзүглеп, онча-менди ѳстүрүп алырыныӊ демдээ кылдыр ээреннерни ажыглап чораан. Олар эмегелчин ээренге ажы-тѳлүнүӊ хинин чыпшыр даарап, ону кавайныӊ кырынга азар чораан. (Даяныг материалдарынга демдегледир).

          Тывызыктар ыдарымга, тывар силер.

1. Чартыы чок хоюм чыда семирди. (Деспи).
2. Ашак, кадай чогушту,

Аал ишти тотту.  (согааш, бала).

- Бо адаанывыс эдилелдер чүнү кылырынга херектиг-дир? Тарааны далган кылдыр болбаазырадып кылыр кандыг херексел ѳг иштинде дериттинген-дир?  (Согааш, бала, деспи, дээрбе).

      Тыва чон шаандан тура чер ажылын кылып, тараа-быдаазын тарып, ону ажаап, тараадан аъш-чемни болбаазырадып келгеннер. Тарааны болбаазырадып ажаап алырынга олар согааш, бала, деспи база дээрбени ажыглап чорааннар. Дээрбени ийи деӊ хая дажындан кылыр болгаш, аӊаа тарааны тыртып, далган кылдыр болбаазырадыр. Дээрбениӊ адаанга хаш алгы чыдар. Хаш алгы дээрге божага чыдыткаш, дүгүн чулуп каан алгы. Аӊаа дээрбеге тырткан далган тѳктүр болгаш оон далганны  бѳлүп, чыып алырынга эптештир кылган.

- Ынчангаш кидис ѳгге кандыг ажыл-агыйлыг улус чурттап чораан-дыр? Даяныг материалдарыӊарга демдеглеӊер. (Мал болгаш чер ажыл-агыйлыг).    

      Четтирдим, уруглар. Тѳп болгаш Соӊгу Тываныӊ кѳшкүн амыдыралдыг чонунуӊ оран-савазы ѳг-биле таныжыптывыс. Тываларга ѳгден ѳске оран-сава турган бе, уруглар? (Ийе, тос чадыр).

    Тожунуӊ иви ажыл-агыйлыг чонунуӊ оран-савазы тос чадыр-биле таныжып, ооӊ дериг-херекселдерин болгаш эдилелдерин сонуургаалыӊарам, уруглар.

    Тожу - кайгамчыктыг каас-чараш оран. Ооӊ чурттакчы чонунуӊ ажыл-амыдыралы колдуунда аӊнаашкын, балыктаашкын, чыылда болгаш иви ажыл-агыйы-биле холбашкан. Олар иви малдыӊ одар-белчиирин сүрүп, кадыр-таскыл черлерге кѳжүп чоруурунга эптиг, чиик оран-сава кылдыр тос чадырны эдилеп чорааннар. Тожу тываларыныӊ оран-савазы болур тос чадырын алажы-ѳг деп база адаарлар. Алажы - курусук дээн уткалыг сѳс. Тос чадыр аштап–арыглаттынмаан адагаштардан кылдынган кол ѳзектен тургустунар. Тос чадырныӊ хемчээли адагаштарныӊ санындан хамааржыр. Кидис ѳгнүӊ хемчээли чүден хамааржыр болган ийик, уруглар? (Ханаларныӊ санындан).  Тос чадырга адагаштарныӊ саны 60 чеде бээр турган.

       Чылыг үеде тос чадырны аныяк будук чок хадыӊныӊ картын картааш, даарап кылып турда, чарылбас болзун дээш, чымчадыр хайындырып каан тос-биле шывар чораан. Тос-биле чадырны эгезинде адакы шывыын шывар (кѳргүзер), адак соонда дүндүк тозун чадар. Дүндүк – ыш үнер дыдык. Аяс, чылыг хүннерде дүндүк тозун ап кааптар чораан.

      Соок үелерде чадырны кышкы шывыглар-биле солуур турганнар. Кышкы шывыг кылдыр чымчадыр эттеп, кылып каан сыын кежин ажыглап чораан.

        Тос чадырныӊ даштыкы хевири-биле таныжыптывыс, уруглар. Ам ооӊ иштин бакылап кѳрээлиӊерем.  Чадырныӊ ортузунга узун алажыны (чайъан) тургузар болгаш ооӊ кырынга дүктүг аргамчыны баглап каан турар.

- Ожукче кѳргеш, кидис ѳгден кандыг ылгал бар-дыр, кѳрүӊерем. Аӊаа узун илчирбени баглаар, а илчирбеге пажын азар чораан. Чадырныӊ оӊ болгаш солагай талалары база кидис ѳгнүӊ талалары ышкаш эр, херээжен деп чарлыр: оӊ тала – херээжен тала, а солагай тала эр тала болур.   Ынчангаш №1 даяныг материалдарыӊарга эр, херээжен тала деп каан хана-каракка чогуур демдекти салып демдеглеӊер.  Ам ѳгнүӊ эр талазынче эглип, ону кѳрээлиӊерем.  Мында аӊчы-меӊчи кижиниӊ дериг-херекселдери шүмнеттинген. Эжик аксы - аӊчы-меӊчи, тайга-таскыл кезип чоруур кижиниӊ шынчы ѳӊнүү ыдыныӊ чыдар чери.

         Тос чадырныӊ дѳрү – хүндүткелдиг чер. Аӊаа кидис ѳглүг Тѳп болгаш Соӊгу Тываныӊ чурттакчы чоннары дег, ѳгнүӊ эр ээзи болгаш хүндүткелдиг аалчызы олурар. Херээжен талаже кѳрүп, кидис ѳгнүӊ херээжен талазындан кандыг ылгал бар-дыр, кѳрүп кѳрүӊерем. Дѳрге барбаларны чурум чыскаал аайы-биле чыскааган болур. Кидис  ѳгде чурттап турар тываларнын барбаларындан Тожу черде тос чадырда чурттап турар тываларныӊ барбалары чүзү-биле ылгалып турар-дыр? (Хемчээли-биле болгаш каасталга чок).

    Тожу чонунуӊ амыдыралы тывыш-биле холбашканындан  база үргүлчү тайга-таскыл кезип аӊнап-меӊнеп чоруур болганындан оларныӊ эдилелдеринде каасталгалар кидис ѳгнүӊ дериг-херекселдеринге бодаарга, шоолуг-ла каастаттынмаан бооп турар. Тожу чонунуӊ эт-херекселин каастап, хээ, угулза – биле сиилбииринде эӊ-не онзагай чүүл чүл дизе, оларныӊ тостан кылган саваларын ызырып тургаш хээлерни сиилбиири - эӊ-не солун болгаш тускай чүүл. Ынчангаш даяныг материалдарыӊарга хээлер чок деп демдеглээлиӊер.

    Тос чадырныӊ херээжен ээзиниӊ талазында база-ла херээжен кижиниӊ паш-савазы, аъш-чем шыгжаарынга херек савалары бар. Мен эдилелдерниӊ аттарын тайылбырлап турумда, оларныӊ аттары болгаш уткаларын согунчугаш-биле демдеглеӊер.

1. Дорзук - улуг аӊныӊ будундан кылган сава.

Мында колдуунда чыылда ажыл-агыйынга херек херекселдер бар:

2. Докпак – тоорук дужүрерде хереглээр херексели.
3.  Тоорук шүүрү – тооруктуң сайын кирбиинден челбип  тургаш, арыглаар эдилел.
4. Кымзаар – ай-бес казар хап ( уштуун алгыдан кылыр, а дүвүн сиирден ѳрүп кылган).

     Оларны кылган материалы – тос.

               Кавай – чаш уругну ѳстүрүп доруктурарынга ажыктыг эдилел. Ол кидис-даа, чадыр-даа ѳгге ыяап-ла турарын кѳрүп тур силер, уруглар. Кидис ѳгнүӊ кавайындан тос чадырда астынган кавайныӊ кандыг ылгалын эскерип тур силер, уруглар. Тожу чону ажы-тѳлүн аадып, ѳпейлээр кавайын хадыӊ тозундан кылып, ону аӊ-меӊниӊ кежи-биле чымчактап ап чорааннар. Ажы-тѳлүнүӊ камгалалы кылдыр азыглыг дириг амытаннарныӊ: адыгныӊ , черлик хаванныӊ азыын болгаш дыргаан ажыглап чорааннар. А Тѳп болгаш Соӊгу Тываныӊ кидис ѳглүг чуттакчылары кандыг камгалалдарны ажыглап чораан ийик? (Ээреннер).  (Камгалалдар бар деп демдегледир).

        Ам чадырныӊ даштынче үнүп, ында делгеттинген экспонаттар-биле таныжыптаалыӊарам, уруглар. Ында чактыр боо, ая, ча, согуннар чүнү херечилеп турарыл? (Аӊчы кижиниӊ оран-савазы-биле таныжып турар бис деп чүүлдү херечилеп турар). Согуннарны сонуургап кѳрүӊерем, уруглар. Оларныӊ баштары шиш болгаш борбак деп чүүлдү эскерип тур силер бе? Шиш баштыг согун-биле улуг аӊнарны: адыг, черлик хаван, сыын, мыйгак дээн чижектиг эътке хереглээр аӊнарны адар чораан. А борбак баштыг согуннар-биле кежи үнелиг дииӊ, киш дээн чижектиг дириг амытаннарныӊ кежин үревези-биле чүгле бажынче часпайн адары-биле ажыглаар чораан.

         А балыкчы кижиниӊ дериг-херекселдери серээ, сал дериттингенин кѳрүп тур силер. Оларны чүге мында дерээни ол? (Чүге дизе балыкчы кижиниӊ оран-савазы деп чүүлдү кѳргүзүп турар). (Аӊчы, балыкчы кижиниӊ оран-савазы деп демдегледир).

           Эзерлерни кѳрүп кѳрүӊерем, уруглар. Кидис ѳгнүӊ чурттакчызы болур тываларныӊ эзеринден Тожу тываларыныӊ эзерлериниӊ ылгалы чүдел-дир? Тожу тываларыныӊ эзерлери ийи аӊгы хевирлиг: чүък дажыырынга ажыглаарда, ивиге эзертээри-биле база кижи ивини мунуп олурарынга таарыштыр кылдынган болур. Чүък дажыглаарда ажыглаар эзерни бѳдүүн кылдыр кылган, ында кандыг-даа хээ, каасталгалар чок, а кижи олурарынга таарыштыр кылган эзерни аӊ кежи-биле  чымчактап кылган болур.

            Тожу чонунуӊ оран-савазында дериг-херексели чеже-даа каастаттынмаан болза, оларны эдилеп орар ээлеринге таарыштыр, оларныӊ амыдырал-чуртталгазыныӊ аайы-биле кылдынган бооп турар.

III. Түӊнел

- Кидис ѳг-биле болгаш тос чадыр-биле таныжыптывыс, уруглар. Ам оларга кыска тайылбырлардан бериптиӊерем. Кидис ѳг деп чүл? Тос чадыр деп чүл?

- Тыва чоннуӊ оран-савазын болгаш оларныӊ дериг-херекседерин сактып, оларны хүндүлеп чорууруӊарны силерге чагыыр-дыр мен, уруглар. Ынчангаш кичээливисти бодумнуӊ чогаатканым шүлүүм-биле доозар-дыр мен.

Адам-ѳгбем ѳзүп-мандып чурттап келген

Кидис ѳѳмнү сагыызын дег хүндүлээр мен.

Аалчызын дѳрже чалап, аъжын делгеп,

Хүндүткелдиӊ одаа кылган ѳѳ чүве.

Тожу черде бээм, кунчуум ажы-тѳлүн

Доруктурган чадырынга мѳгеер мен.

Аар-берге амыдырал тура-соруун

Айтып берген эртинези – савазы-дыр.

Тыва черниӊ тѳѳгүзүн, культуразын

Тывызыктап айтып келир сургакчылар –

Сеткилимге чоок болган саваларны

Салгалдарым утпайн сактып чоруур болзун. (Таршинаева Ш.С.)

IV.Онаалга бээри.

 - Бажыӊнарыӊарга бѳгүнгү эрттирген кичээливиске хамаарыштыр үнелелден бижип эккээриӊерни дагзып тур мен, уруглар.

Ажыглаан литература

1. Вайнштейн С.И. «Тувинцы-тоджинцы», М., 1961 г.
2. Вайнштейн С.И. «Мир кочевников Центральной Азии», М., Наука, 1991 г.
3. Чап Ч.М. «Шагаа – сүзүглелим», Кызыл, 1999 г.
4. Ч.Куулар «Бѳдей ѳгнүӊ хараачазы …» //Улуг-Хем №3 (40) 117, Кызыл, 2004
5. Интернет четкизи

Даяныг материалы №1

Даалгазы: Бердинген сѳстер болгаш оларныӊ уткаларын тыпкаш, согунчугаштар-биле тудуштуруӊар.

Даяныг материалы №2

Даалгазы: Бердинген сѳстер болгаш оларныӊ уткаларын тыпкаш, согунчугаштар-биле тудуштуруӊар.

Даяныг материалы №1

Даяныг материалы №1