Разработка урока по родному языку в 6 классе "Причастие"
план-конспект урока (6 класс) на тему

                                           Кичээл –оюн «Брейн-ринг»

Тема:  Причастиелерге  катаптаашкын

Сорулгазы:

1. Причастиеге алган билиглерин оюн хевиринге  катаптап быжыктырар;

2. Демниг, найыралдыг чорукка кижизидер;

3. Уругларның  сөс курлавырын байыдар, аас  болгаш бижимел чугаазын сайзырадыр  база чугаа культуразын бедидер.

Кичээлдиң дерии:  үлегер домактар, карточкалар, ном, таблица, экран, проектор.

Арга –методу: дедукция, индукция, анализ, синтез, оюн, хайгаарал, деңнелге, шинчилел.

                                                Кичээлдиң чорудуу:

1.Организастыг кезек

а ) Менди солчулгазы

- Экии, шупту. Оожум олуруруптуңар, уруглар.

б ) Кичээлдиң сорулгазын дамчыдары:

 үлегер домактар номчулгазы: «Демниг сааскан теве тудуп чиир»

(Уругларның ниити номчулгазы)

Башкының сөзү:

- «Демниг сааскан теве тудуп чиир» деп тыва чоннувустуң чиге сөглээн үлегер  домааның адаа-биле бөгүн кичээлививсте бөлүктерге чарлып алгаш, эрткен кичээлде өөренип эрткенивис причастиелер деп темага алган билиивисти катаптап, оюн-кичээлди эртирер –дыр бис, уруглар.

-  Теледамчыдылгаларда болуп турар чуу деп оюннарны билир силер, уруглар?

Ургуларның харыылары: («Тывынгырлар болгаш хөглүгбейлер клуву», «Хуулгаазын шөл», «Кым миллионер болуксап турарыл?» дээш оон-даа өске) 

-Бистиң бөгүн ойнаар оюнувус ады «Брейн-ринг». «Брейн-ринг» дээрге  тускай уелиг, дурумнуг оюн-дур, Оюннуң чуруму-биле таныштырарга  мындыг, айтырыгны харыылаарынга чедир 1 минута  бээр, а бир эвес минута четпээнде харыылаар апарза  холун көдүрер, ол команда харыылаар эргени алыр. Шын харыы дээш, смайликти алыр. Түңнелинде кайы команда хөй смайлик ажылдап алганыл, тиилекчи болур.  Бо-ла бүгүнү эртип алырынга биске чүлер дузалажырыл уруглар? (Найырал, демниг чорук).

Силерни оюнга  идепкейлиг киржириңерни кыйгырдым,  уруглар!

-«Алышкы улуска дем херек, ажылдаар үеде сүме херек» деп үлегер домакта ышкаш, бирги айтырыгны алгаш, сүмележип тургаш, харыылар.

  1-ги айтырыг: (3 столга белеткеп салып каан)

-Кылыг сөзүнүң причастие хевиринде кандыг-кандыг чугаа кезектериниң шынарлары бар-дыр?

(Уругларнын харыылары)

Харыызы: - Причастиеде   кылыг сөзүнүң болгаш демдек адының шынарлары бар.

Практиктиг кезээ: (слайдыда)

Мергежилге№1.

1. Домак иштинден причастиелерни тывынар.
2. Ук причастиелер кандыг чугаа кезээнге хамааржып, домактың кайы кежигүнү бооп чоруурул? (Уругларның харыызы)

  Чорук  чораан кижи орукка бир чүве каапкан  болза, ону тыпкан кижи көдүргеш.турган ыяштың кыдыкы будуунга азып каар.

Башкынын түңнели: -Бо домактың утказынче  сиңнигип көрээлиңер, уруглар.

- Тыва улустуң чаагай чараш ёзу-чаңчылдары ёзугаар өске кижиниң эдинге чөшпээрел чок дегбес, албас деп утканы  билиндирип турар.  Силерниң араңарда бо чаңчылды сагывайн чоруур эштериңер бар –дыр бе? Кым эскерди?

-Мээң амы-хууда бодалым база  бо мергежилгениң авторунга долузу-биле каттыжып турар  мен, чуге дизе ол чаагай чаңчылдар  барык-ла сагыттынмайн чоруурунга база сеткил - сагыжым дойлуп чор.

-Ынчангаш, уруглар оюннувусту уламчылаар-дыр бис. 2-ги турнуң айтырыынче кирээлиңер.

2-ги айтырыг: -  Причастие кылыг сөзү ышкаш, чүнү илередирил? Кандыг- кандыг грамматиктиг демдектери бар-дыр? Кандыг таварылгада падежтерге өскерлирил?

(Уругларнын харыылары)

Харыызы: (слайдыда) Кылыг сөзу ышкаш  кылдыныгны  илерердир. Причастие хевири үелерлиг, болур болгаш болбас хевирлерлиг. Хөйнуң санының кожумаа азы арын кожумаа немежирге, чүве адынче шилчип падежтерге өскерлир.

Практиктиг кезээ:

2. Ном-биле ажыл. 72-ги арында мергежилге 160. Бо мергежилгеден чүгле сөөлгү ийи үлегер домактарны алыр.

1.Онаалгазы: үлегер домактарда тодарадылгалар бооп чоруур причастиелерниң үелерин, хевирин айтыңар:

Баштай ушкан эжин каттырбас. үжук билбес кижи үнү чоктан дора.

Түңнел:

-Бо үлегер домактар бисти чүү чүвеге өөредип турарыл?

Причастиелер эрткен үеде болгаш болбас хевирде турар.

(Уругларнын харыылары)

3. Чугаа сайзырадылгазы 72-ги арында мергежилге 161.

  үдээннер чыглып келген. Бо 1-ги  домакта үдээннер  деп причастие –биле харылзаалыг чугаа тургузар. (Шупту)

 А.п. үдээннер чыглып келген.

Х.п. үдээннерниң ыр-шоору дыңналган.

Б.п. чагыг-сөзүн үдээннерге берген.

О.п. үдээннерни тарадып чоруткан.

Т.п. барба-сава үдээннерде хөй болган.

ү.п. белек-селекти үдээннерден алганнар.

У.п. олар үдээннерже көруп туруп калган.

Башкынын түңнел сөзу:  Причастие хөйнуң санынга  база хамаарылга хевиринге чорааш, чүве ады уткалыг хереглеттинип, саннарга, падежтерге өскерлир.

                                           Таблица-биле ажыл

Дараазында 3-кү кезекче кирип, айтырыгны номчуулуңар.

(Уругларнын номчулгазы)

Айтырыг: - Демдек адының  кандыг шынарлары причастие хевиринде бар-дыр?

Харыызы: (слайдыда)  Демдек ады ышкаш кандыг деп айтырыгга  харыылаттынмышаан,    домакка тодарадылга бооп чоруур.

4. Чогаадыкчы минута.

1-ги бөлүк  Чагган,

2-ги бөлүк  Хаактаан,

3-кү бөлүк  Ырлаан   деп сөстер-биле домактар чогаадыр.

-Кымнын домаа эн-не чараш –дыр оолдар?

Эң-не чараш боорда, чылдың үези -биле дүгжүп турар домак бар-дыр бе?.

Ол домактың дүжүрүп бижиир,  сайгарылгазын чорудар.

-Эр-хейлер!

5.Кыдыраашка ажыл

Декабрьның чээрби ийизи.

Класска ажыл.

Домактың сайгарылгазы

Самбырага ажыл.

Башкының домактары-биле уругларның  домактарының деңнелгези.

1.        Тайгада чагган харның кылыны шору болган.

2.        Бөгүн хар чагган.

1.        Май 9 даанда хаактаан оол көзулду.

2.        Күш –культура кичээлинге оолдар хаактаар.

1.        Коридорда ырлаан уругларнын шимээни дынналды.

2.        Чаа чылга белеткенип уруглар ырлаар.

Түңнел:  

-Причастиелер чүве аттарының  мурнунга турда,  тодарадылга болур. Тыва дылда сөглекчи кажан-даа кол сөстүн мурнунуга  хереглеттинмес.

-Бо таварылгаларда 1-ги домактарда причастиелер тодарадылгалар, а  ийиги кезээнде сөглекчи бооп чоруур.

6. Дыш ап алыр кыска минута.

-Мен тывызык ыдайн, тывыңар уруглар:

-Ала аъдым хыл кажаалыг. Чүл ол, уруглар? (Карактар)

-Силерниң ынак мультфильмнериңерниң маадырларының бирээзи Чебурашка аалдап келгеш, карактарга  мергежилгелер кылдыртыр дээн. Чебурашка-биле деңге мергежилгелерни күүседир-дир бис.

(Карактарга мергежилгелер 1-2-3,1-2-3, 1-2-3) Эки-дир, уруглар.

4-ку айтырыг.

-  Причастиелиг бөлүглел деп чүл?

(Уругларнын харыылары)

Харыызы: (слайдыда)  Домакка причастие болгаш оон хамааржыр сөстер тускай бөлүк болур  Ону причастиелиг бөлүглел дээр.

7. Номда сөзүглел-биле ажыл. 73-кү арында мергежилге 164.

Бердинген даалга ёзугаар причастиелиг бөлүглелдерни тывар.

(Уругларның харыылары)

 Башкының туңнели: Причастиелиг бөлүглел кандыг деп айтырыгга харыылаттынар.

-Дырба тайгазы каас, чараш Тывавыстың эң-не онза тоолзуг ораны Тожу кожуунда чыдар.

8.Оюннуң  түңнели:

-Оюннувус туннелинде кайы команда шыырак болганын илередиптээлиңер, уруглар. команда бурузу алган смайликтерин санаар.

(Хөй смайлик алган команданың билии быжыг болганын башкы туңнээр) 

9.Демдектер салыры.

10.Кичээлдин туннели:

- Катаптаашкын кичээлден  чүнү билип алдывыс?

-Причастие  чүвениң ылгавырлыг  демдээн илередирде, ооң кылдыныын  барымдаалап тодарадыр, ынчангаш кылыг  сөзү-биле дөмейлежип, үелерге өскерлир;

- домакка синтаксистиг ролю тодарадылга, сөглекчи  болур;

- демдек ады ышкаш  чүве ады –биле кады чорааш, падежке, санга өскерилбес, а хөйнуң санынга база хамаарылга хевиринге чорааш, чүве ады уткалыг хереглеттинип, саннарга, падежтерге өскерлир;

- улустуң аас чогаалынга база чечен чогаалга, солуннар арыннарынга  база анаа чугаага  делгереңгей ажыглаарын билип алдывыс.

«Демниг сааскан теве тудуп чиир» деп чуве бо-дур уруглар, оюн-кичээлге   демниг  болгаш идепкейлиг киришкениңер дээш  байыр чедирип тур мен, уруглар.

 Чүгле кичээл үезинде эвес, каяа –даа бот-боттарывыска дузалажып демниг чоруулуңар!

11.Онаалга. Сөзүглел-биле ажылды уламчылаар.

(Онаалга кууселдезиниң кыска тайылбыры)

Байырлыг.