разработка урока на тувинском языке «Шангыр- оол Суваңның « Азыранды» деп чечен чугаазында кижи болгаш бойдус деп теманы көргүскени»
план-конспект урока (5 класс) по теме

Тыва Республиканың Өөредилге, эртем  яамызы

Чаа- Хөл кожуун Муниципалдыг Ак- Дуруг ортумак школа

Ажык кичээл

Темазы:   Шангыр- оол Суваңның  «Азыранды» деп чечен чугаазында кижи болгаш бойдус деп теманы көргүскени.

(Тыва чогаал.  5 класс).

                                                       Тургускан башкы:

                                               Сат Надежда Монгушовна,

                                               тыва дыл болгаш чогаал

                                                башкызы.

Ак- Дуруг, 2013.

Кичээлдиң темазы: Шангыр- оол Суваңның  «Азыранды» деп чечен чугаазында кижи болгаш бойдус деп теманы көргүскени.

Сорулгазы: 1.Ш. Суванның «Азыранды» деп чечен чугаазын

                  номчудуп, сайгарып таныштырар; темазын, идеязын

                  тодарадыр; чогаалда проблемниг айтырыгны

                  сайгарып чугаалажыр.

                  2.Бойдуска болгаш дириг амытаннарга ынак

                  болурунга, оларны камнаар, камгалаар

                 сеткилди оттуруп, дузааргак чорукка кижизидер;

                 дириг амытаннардан камгаланырынга өөредир.

Дерилгези: Чогаалчының портреди, номнары;ыт дугайында

                 чуруктар, компьютерге слайдылар.

Самбырага эпиграф: Ыт- кижиниң шынчы өңнүү,

                                  дузалакчызы.

                              Кичээлдиң  чорудуу:

Организастыг кезек. Кичээлдиң темазы, сорулгалары- биле таныштырар.

1. Чыл эгезинден өөренген темаларынга катаптаашкын.

Башкы чогаалдардан үзүндүлерни номчуурга, өөреникчилер чогаалдың адын болгаш авторун адаар:

1) Эртинени черден казар.

Эртемнерни номдан тывар.

Узуп ижер суг дег, херек

Угаан, билиг далайы—ном!                            

                        (С. Сарыг-оол. Шүлүк «Ном»).

2) Өңүм кара- даа болза, сүдүм ак, мээң эъдим, мээң саржаам, мээң  сүдүм делегейде алдаржаан.

                        (К. Кудажы. Тоол «Кым эң  ажыктыгыл?)

3)Айлар эрткен. Ийи өңнүк

Ажыл- ишчи чарыш түңнээн:

                       (О. Сувакпит. Басня «Арзылаң биле Пар».)

4) Болбас тенек черле ындыг:

Бодун мактап, серемчизин уттуп чоруур.

                       (С. Серен. Басня «Ном биле Портфель».)

5)Бежен биле биске боду безин амзаваан эъдиниң  артыын берип кааш, кижиниң ынак адазы ышкаш,  үдеп каар.

                        ( С. Тока «Ававыс чокта».)

6)Хураганнарны зоотехник тудуп суйбап, чассыг сөстери- биле эргеледип, оларның  кулактарынга дугаарларлыг кылагар сыргаларны кадап турган.

                 (Ондар Сеглеңмей «Нина Салчак каникулда»)

7)Бистиң  шынчы кадарчывыс чок апарган, улуг- ла айыыл биске таварышкан.          (С. Тока «Черликпен»).

         Өөреникчилерниң онаалга хыналдазынга хамаарыштыр кыска түңнел.

2. Чаа тема. 1)Башкының эге сөзү:

     --Бөгүн бис кичээливисте Ш. Суваңның «Азыранды» деп чечен чугаазы- биле номчуп таныжар бис, уруглар. Баштай чогаалчы дугайында эжиңерниң  илеткелин кичээнгейлиг дыңнаңар.

        Шангыр- оол Монгушевич Суваң 1949 чылдың июль 7-де Чаа- Хөл кожууннуң Ак- Дуруг сумузунуң Чыраа- Бажынга төрүттүнген.

       Чаа- Хөл ортумак школазын, Кызылда күрүнениң башкы институдун дооскан.

       Чогаал ажылынче 1976 чылда кирген. Шылгараңгай чогаалдары: «Хүн-Херелден аалчылар», «Тоол чурттуг оол», «Ачамның шолазы», «Туматтар», «Кижи араатан». Прозачы, журналист, очулдурукчу.

       Чогаалдары тыва, орус дылдарда парлаттынган.      

2) Словарь - биле ажыл:

Шош- чогуш

кайгалдар- эрестер

чүкүрер- кыйгырар

тояап- чер кезип, улчуп.

       Башкы чечен чугааның  кыска утказын дамчыдып  чугаалап бээр:

       --Бистиң  ам өөренир чечен чугаавыста Азыранды деп ыттың дугайында бижээн. Хоорайга оолдарның чурттап турар бажыңының  чанынга эрте частың  бир хүнүнде бичии эник көстүп келген. Ол сүүр-сүүр кулактарлыг, угаанныг, эрес карактарлыг, а кежи кап-кара, чүгле быктында мең ышкаш ак чер бар болган. Оолдарның сеткилинге таарышкан чүүл- эник чамдык ыттар ышкаш, кортук, чашпаачы эвес болган. Ыттың ээзи тывылбаан. Кижи бүрүзү ону алыксап турган. Маргышкаш, оолдар шош үндүреринге чедип турган. Ынчалза-даа оларны Соктай акый соксадып каан.

3) Чечен чугааны уругларга номчудар.

        -- Шылай берген боор силер, уруглар, сула шимчээшкинден кылыптаалыңар.

Физминутка:

Эртен эрте тура халааш,

Эргим авам «Экии!» дээр мен.

Бирээ, ийи, үш.

Өөренип чедип келгеш,

Өөрлерим «Экии!» дээр мен.

Бирээ,ийи, үш.

Башкывыс кээр, тура халааш,

Баштай уткуп, «Экии!» дээр мен.

Улуг кижи кудумчуга

Ужурашса, «Экии!» дээр мен.

3. Быжыглаашкын. Слайдылар езугаар чечен чугааның утказын чугааладыр.

1) Айтырыгларга харыылаар:

а) Номчаан чогаалывыстың темазы чүл? Чүнүң дугайында бижээнил?

б) Чечен чугааны чүге «Азыранды» деп адааныл?

в) Эниктиң ээзи кымыл?

г) Эниктиң даштыкы хевирин, аажы-чаңын чугаалаңар. Ооң  аажызында кижилерге дөмей чүүл бар бе?

д) Сөөлүнде Азыранды- биле чүү  болганыл?

е)Соктай деп кымыл? Ол кандыг маадырыл? Силерге ооң  аажы- чаңы таарышты бе?

4. Түңнел .

           Башкы:

          --- Бо номчаан чечен чугаавыста автор кандыг чугула айтырыгны көдүрүп турар- дыр? Силер ооң- биле чөпшээрежир силер бе? (Кижи болгаш бойдус деп теманы автор чырыдып турар. Кижилер- даа, дириг амытаннар- даа- бойдустуң  төлдери. Делегейде эң  угаан- сарыылдыг амытан - кижи. Кижи дириг амытаннарга кам чок болур болза, кончуг багай. Ол бойдусту болгаш дириг амытаннарны камнаар, камгалаар, дузалажыр ужурлуг. Дириг амытаннарга кээргел чок кижи кижилерге база ынак эвес болур. Каржы болбаңар.)

з) Ш. Суваңның  чечен чугаазы бисти чүге өөредип турар- дыр? (Бойдусту камнаар, камгалаар. Ыттарны камгалаар, дузалажыр.Ыт- кижиниң шынчы  өңнүү. )

5. Уруглар-биле  диалог.Кадыкшыл технологиязының элементизи.

         Ыттар- кижиниң  өңнүү  болурундан аңгыда, ол баштай черлик дириг амытан турган. Ынчангаш ол- бөрү  уксаалыг, чартык араатан болуп турар. Ам чогаалчының силерге кичээл эрттирген башкыга чоруткан аякчыгажында чүнү чажырып каан эвес көрүп көрээлиңерем! (Башкы чаңгыстап өөреникчилерни кыйгырар.)

       Аяк иштинде Ыт- биле алдынар дүрүмнерни уруглар номчуур:

1. Хорадап турар ыт- биле ойнаваңар.

2. Чем чип турган ытка дегбеңер.

3. Өске ытты суйбаваңар.

4. Ыттың  оглунга дегбеңер.

5. Ыт- биле ойнаан соонда, холуңар чуңар.

6. Ээрип турар ыттан деспеңер, соккулаваңар.

7. Ыт ээзиниң чанынга турда, ооң ээзи- биле ойнаваңар.

8. Ытка ызыртып алгаш, албан эмчиге барыңар.

9.Ыт- биле чңгыс аяктан чем чивеңер.

Түңнел.

              --Чогаалчының бо чагыгларындан чүнү билип алдыңар?

              -- Ыт- биле кайы- хамаан чок үрелдежип болбас, ызырыптар, чаңгыс аяктан чем чивес, чүге дээрге, ыттың калчаа аарыы халдай бээр.

9.Онаалга: Чогаадыг . Ыт- кижиниң  өңнүү. Демдектер.  

           ---Чечен чугааны сонуургадыңар бе?

          ---Кичээл солун болду бе, уруглар? Дыңнааныңар дээш, четтирдим! Байырлыг!.

Литература:

1. Журнал «1 Сентября. Русский язык» № 21(548) ноябрь(1-15) 2008. « Требования к содержанию части С на ЕГЭ по русскому языку. Способы выявления проблемы текста и авторской позиции. Комментирование как аналитико- синтетическая работа с текстом.»  Н.А.Борисенко, А.Г.Нарушевич, Н.А. Шапиро.

2. Журнал «Башкы» №1, 2009. «Что мы знаем про кошек и собак» Г. Т, Князева, учитель начальных классов школы №2 г. Шагонара.

1. Хорадап турар ыт- биле ойнаванар.

2. Чем чип турган ытка дегбенер.

3. Оске ытты суйбаванар.

4. Ыттын оглунга дегбенер.

5. Ыт- биле ойнаан соонда, холунар чунар.

6. Ээрип турар ыттан деспенер, соккулаванар.

7. Ыт ээзинин чанынга турда, оон ээзи- биле ойнаванар.

8. Ытка ызыртып алгаш, албан эмчиге барынар.