Конспект урока по бурятскому языку
план-конспект урока

Оһын аймагай эрдэм һуралсалай управлени

Темэ:

« Фонетикэ. Аялганууд»

(Дабталга ба бэхижүүлгэ)

Буряад хэлэнэй ба

литературын багша:

 Хамгушкеева

Анна Геннадьевна

Үбэсэ

Буряад хэлэн 5 класс

Темэ: Фонетикэ разделэй «Аялганууд» гэжэ ехэ темын дабталга ба бэхижуулгэ.

Хэшээлэй эпиграф:

Уһан далай булагһаа эхитэй

Ухаан эрдэм номһоо эхитэй.

Зорилгонууд: 1) Һуралгын: а) үхибүүдэй аман хэлэлгэ хүгжѳѳхэ;

                                               б) аялгануудай илгаа бэхижүүлхэ, аялгануудай зүб бэшэлгэ, хэр зэргэ

                                                   ойлгоһыень нааданай хүсѳѳр элирүүлжэ гуримшуулха.

                        2) Хүгжѳѳлгын: аман ба бэшэмэл хэлэлгэ хүгжѳѳлгын ажал ябуулха, ухаан

                            бодолыень гүйлгүүлхэ, хадуун абан һайжаруулха.

                        3) Хүмүүжүүлгын: Хамтын ажалай дүршэл ойлгуулха, үхибүүдэй хоорондохи

                            нүхэсэлэй, хани барисаанай, бэе бэедээ туһаламжын мэдэрэл, хүмүүжэл үргэдхэхэ.

Хэшээлэй түхэл: урда үзэһэнѳѳ дабталга, бэхижүүлгэ.

Хэшээлэй янза: хэшээл – аяншалга.

Хэрэгсэлнүүд: самбар,даабаринуудтай карточканууд, зурагууд, опорно үгэнүүд, шэнэ үгэнүүд,

                         округой карта.

Хэшээлэй ябаса

I. Эмхидхэлэй үе.

   Сайн байна, үхибүү! Һуугты! Хэшээлдэ хэн үгыб, тэмдэглэе.

II. Хэшээлэй зорилготой танилсуулга.

    - Бидэ мүнѳѳдэр «Аялганууд» гэһэн теэмээр дабталгын ба бэхижүүлгын хэшээл үнгэргэхэбди.

      Хэшээлнай «аяншалга» гэһэн долгин дээрэ үнгэрхэ.

    - Нэн түрүүн хэдэн группа боложо, ударидагшануудые һунган абаһан байнабди. Харгымнай ута,

      олон һаад тодхорнууд ушарха, эдэниие дабахын тула таанар бултадаа даабаринуудые

      дүүргэжэ, һайн сэгнэлтэнүүдые абаха ёһотойт. Би хадаа таанадые хүтэлбэрилжэ,  ударидагша

      хүн болоод ябахаб.

III. Аяншалгамнай

 I. Нүхэдэй аймагһаа эхилхэ. Бухы аймагуудта даабаринуудые дүүргэхэбди.

      Энэ аймагтамнай суута үльгэршэд түрэһэн юм: Пеохон Петров, Папаа Тушемилов г.м.

      Гэртээ бүхы дүримүүдые дабтаха байгаад.

      1) Юу бидэ аялган абяан гэнэбди,

      2) Аялган абяанууд үгүүлхэдэ талаараа 3 янза байдаг (түргэн, удаан, дифтонг)

      3) Даабаринууд: Аялгануудай илгаа (таблица)

        - Би үгэнүүдые уншахаб, та столбигоор эрэ – эмэ – эрсэ гэжэ хубаагты

        - Сабшалан, арсалан, зулгы, хонхо, нэрһэн, улзы, тугал, унаган, үнэгэн, хүбүүн, үльгэр,

          хабсагай, хүжы, зѳѳхэй, толи. Уншаха.

      4) Даабари: Бабу – Доржо Батоевой «Буряад хэлэн» гэһэн шүлэгэй үгэнүүд соохи түргэн,

          удаан, дифтонг аялгануудтай үгэнүүдтые түүжэ, столбигоор бэшэгты. Доскада 3 хүн гараха.

        Столбиг столбигоор уншаха.

II. Алайрай аймаг. Асуудалнууд:

     1. Бии болодог һууряараа аялган абяанууд баһа 3 янза байдаг. Ямарнууд бэ? Нэрлэхэ.

         (Хэлэй узуурай, үзүүрэй, дундуурхи)

     2. Ѳѳ, ы үзэгүүд юун гэжэ тоологдодог бэ? (хододоо удаан гэжэ тоологдодог)

     3. Йотирована аялгануудые нэрлэгты (я, е, ё, ю)

     4. Йотирована аялганууд хэды абяанһаа бүридэнэб? (2 абяанһаа)

     5. Хэзээ йотирована аялганууд хоёр абяа тэмдэглэнэб?

        А) үгын эхиндэ: ямаан

        Б) аялгануудай хойно: үгые

        В) ь, ъ удаа: нэрьехэ

        Би үгэнүүдые уншахаб, таа хоёр столбигоор хубааха ёһотойт (2 хүн доскада гараха)

        Яла, мяхан, орьёл, нютаг, үер, баян, эдеэн, декабрь.

        Фонетическа заряадка һ – һайхан, х – хүн, (н – х) хашалган илгажа шадаха.

        Һайн мориндо эзэн олон

        Һайн хүндэ нүхэр олон

III. Баяндайн аймаг. Асуудалнууд.

  1. Аялгануудай һубарил тухай юу мэдэнэт? Дүримыень хэлэхэ. (Үгын эхин үедэ байһан

      аялгануудые дахуулжа, саашанхи түргэн аялгануудыень бэшэхэ ёһые аялгын һубарил гэдэг)

  2. Аялгануудай нугарал (үгын ороһон удаан уу, үү, юу аялгануудые дахуулжа, саашанхи

     аялгануудыень бэшэхэ дүрим аялгануудай нугарал гэдэг: оруулба, ерүүлбэ

  3.Даабари. Үгэнүүдые аялганай нугаралай ёһоор хубилгаха.

    Хоргодоо – хоргодуулба

    Унша – уншуулба

    Халтира – халтируулба

    Хэлэ – хэлүүлбэ

    Оёо – оюулба

IV. Эхирид – Булагадай аймаг. Асуудалнууд.

      I. 1. Аялгануудай тааралдал гээшэмнай юун бэ? Дүримын. (эрэ, эмэ аялганууд нэгэ үгэ соо

             бэшэгдэнэгүй, харин алининшье эрсэ аялгантай бэшэгдэдэг).

         2. Энэ дүримдэ ямар ажаглалта бииб?

             А) сложно үгэнүүдтэ: һайндэр

             Б) абтаһан үгэнүүдтэ: совет, правлени

             В) үйлын падежэй залгалтада: Бадмые

             Г) -гүй, -дүй, -шье частицатай үгэдэ: байдаггүй

             Д) -рхёо, -шоо, -нхаар глаголой залгалта: эндэмнай

      II. Даабари: Урдатнай тааралдалай, һубарилай, нугаралай таблица байна,  үгэнүүдые уншахаб,

          таа зүбѳѳр тааруулжа бэшэгты.

          Торгон, юрѳѳл, үгэнүүдээ, үглѳѳ, бүтүүлээ, хилэ, үсѳѳн, бэшүүлээ, хүхы.

Столбигуудаар уншаад үгэхэ!

V. Боохоной аймаг. Асуудалнууд.

I. 1. Удаан ээ – эй үгын хаана бэшэгдэнэб?

       Ээ – хаанашье (ээдэмэг, гэрээ); эй – һүүлшын үедэ бэшэгдэдэг (эрбээхэй, бээлэй).

   2. Дифтонг эй (тэй) бэшэгдэдэг үгэнүүд Хэдыб? (20)

II. Словарна диктант

     Бээлэй, дэлхэй, зѳѳхэй, мэлхэй, тѳѳлэй, түүхэй, мээхэй, үбэштэй, һүрхэй, ээзгэй, бэлэй.

III. Үгын бүридэмѳѳр шүлбэри хэхэ.

VI. Физминутка. Бодоод заряадка хэхэ.

VI. Оһын аймаг. Асуудалнууд.

I. 1. Уй, үй, ы аялганууд үгын хаана бэшэгдэнэб?

       Уй, үй – ганса түүшын үедэ, саашанхи үедэ ы бэшэхэ ( үйлаха, үйлэдбэри).

    2. Ии, -ы (эхин үедэ ы бэшэгдэхэгүй, ии бэшэгдэхэ – иимэ, тиимэ, харгы, дугы)

    3. э, и  эшэ, элидхэл  х – и

               Хирэ, эшэгэн  х – э

II. Творческа ажал группаар

III. Даабаринуудаа уншаха группа группаар . Шалгалтын этап.

IV. Юун тухай мүнѳѳ хэлсээбди? (Аялганууд тухай. Эрэ,эмэ, эрсэ, тааралдал, һубарил, нугарал,    

      аялгануудые зүб бэшэжэ һураабди).

V. Гэрэй даабари.

    1 группа – номоор упражнени 131 (х), ш - 121

    2 группа – сочинени «Үбэл» бэшэхэ

    3 группа – номоор упр. 123 (х), ш – упр.114

VI. Һѳѳргын холбоон. Мүнѳѳдэр ехэ ажал дүргээбди, дабтаабди темэ «Аялганууд».

   - сэгнэлтэнүүдые табихамни

   - дахин уулзатараа, баяртай!