Технологическая карта урока
план-конспект урока (5 класс)

Темазы:

Синтаксистиг арга-биле (ийи дөстүӊ каттышканындан) чаа сөстү чогаадыры

Сорулгазы:

Кижизид

илгелиг:

Төрээн чериниӊ байлакшылын – аӊын-меӊин кайы хайыра чокка узуткап болбас, оларны харын-даа кадагал, хумагалаар дээрзин билиндирер.

Өөредиг

лиг:

Ийи дөстүӊ каттышканындан чаа сөстү тургузуп болур. Ук сөстерни нарын сөстер дээрин билиндирер. Оларныӊ шын бижилгезинге чаӊчыктырар.

Сайзыра

дыр:

Уругларныӊ сөс курлавырын байыдып, логиктиг боданыышкынын сайзырадыр.

Кичээлдиӊ хевири:

Чаа билигни бээриниӊ кичээли.

Чедип алыр түӊнелдер:

Предметтиг:

Ийи дөстүӊ каттышканындан нарын сөстер тургустунарын болгаш оларныӊ шын бижилгезин, аас чугаага ажыглалын, сөзүглелден танып билип өөренип билип алыр.

Орфографиядан. Нарын сөстерниӊ кезектериниӊ аайы-биле каттышканын барымдаалап оларныӊ шын бижилгезин шиӊгээдип алыр: кезектери тутчу берген нарын сөстерни тудуштур бижиирин; ийи дазылдыӊ чаӊгыс дөс кыылдыр катчып турда дефистеп бижиир.

Метапредметтиг (өске эртемнер-биле харылзаазы):

Тыва дылдыӊ өске эртемнер-биле холбаазын билири.

Бойдус эртеминден “киш” деп амытанныӊ дугайында билиглерни шиӊгээдип алыры.

География эртеминден топонимнерни (черлер аттарын) шиӊгээдип билип алыры.

Төрээн чогаал эртеминден улустуӊ оюну “Матпаадырны” шиӊгээдип билип алыры.

Бот-тускайлаӊ:

Кижиниӊ амы-тынын «бойдустуӊ дээди хайыразы» деп үнелеп, ооӊ хоойлуларынга чагыртып, байлаан хумагалап, сайзырадып шыдаар кылдыр хевирлээри.

Кижини төрээн чонунуӊ сүзүктүг ужурларын сеткилинден хүлээр, медерээр, оларны сагыыр, өске улуска тайылбырлап, дамчыдып шыдаары.

Ажыглаар арга-методтары,

технологиязы

Методтар: хайгаараашкын методу, беседа, дилеп тыварыныӊ методу, өөреникчилерни бот-ажылдадырыӊ болгаш бөлүктеп ажылдаарыныӊ методу.

Аргалар: дедукция (башкыныӊ сөзү), индукция (чижек+дүрүм), анализ (кезектеп өөредир).

Технологиялар: интерактивтиг технологиялар

Принциптер:

Эртемге дүүшкээниӊ принциви – (өөредилгениӊ эртемге үндезилеттингени);

Медерелдииниӊ принциви – өөренип турар чүүлдерин хандыр шиӊгээдип алыры;

Көргүзүглүүнүӊ принциви – уругларга кичээл бүрүзү көргүзүг болуру;

Дес-дараалашкааныӊ принциви – кандыг-бир материалды тайылбырлаарда, билиринден билбезинче, бөдүүнүнден нарынынче шилчип тайылбырлаар;

Теорияны практика-биле холбаарыныӊ принциви – амыдырал-биле холбаа, билиглерни хөй-ниити амыдыралга ажыглап билир.

Дерилгези, көргүзүг херекселдери:

Ажылчын кыдырааштар, карточкалар, сигналдыг карточкалар, смайликтер, ребустар, аттыг чурук, слайдылар, дериг-херексел (бөрт), клей, фломастер.

Кол билиглер:

Нарын сөс, дөс, синтаксистиг арга, сөс чогаадылгазы, тудуштур бижиир, дефистеп бижиир

Кичээлдиӊ чадалары

(кезектери)

Башкыныӊ ажыл-чорудуу

Өөреникчилерниӊ ажыл-чорудуу

Кылыр ажылдыӊ

хевири

Уругларныӊ теория-практиктиг билиглер-биле чергелештир немелде билиглер алыр (өөренир) аргалары – универсальные учебные действия:

1. чаа немелде билиг алыры (позновательные) П
2. бот угланыышкынныг (регулятивные) Р
3. харылзаа тудуп, чугаалажып билири (коммуникативные) К

1. Организастыг кезээ (мендилежири, эмоционалдыг, психологтуг белеткел).

Өөреникчилер-биле мендилежир. Өөреникчилерниӊ кичээлге белеткелин хынап, өөреникчилерни кичээлге эмоционалдыг-психологтуг талазы-биле белеткээр. Оожум олуртур.

Уруглар бот-боттары-биле болгаш башкы-биле мендилежип, сагыш-сеткили сергек кичээлди эгелээр. Оожум олурар.

Аас-биле ажыл

3.Башкы-биле болгаш эш-өөрү-биле харылзаа тудуп билири.

2. Катаптаашкын (актуализация) (мурнунда өөренген билиглер-биле харылзаа тудары, онаалга хыналдазы).

Мурнунда өөренген билиглерни катаптап, харылзаа тудар. Башкыныӊ салыр айтырыглары:

• Бир сөстен өске чаа сөстү тургузуптарын, чогаадыптарын чүү дээр ийик бис, уруглар? (Сөс чогаадылгазы)
• Чаа сөстер чүлерниӊ дузазы-биле чогааттынар деп өөренип билип алган ийик бис? (кожумактар)
• Кожумактар дузазы-биле бир сөстен чаа сөс чогаадырын кандыг арга дээр ийик, уруглар? (морфологтуг арга, кожумактыг арга).

ПРЕЗЕНТАЦИЯ

Онаалга хыналдазы (малчын, малдаар, малдыг, өөреникчилиг, бижикчилээр).

Башкыныӊ айтырыгларынга шын харыыны бээр.

Онаалга хыналдазын презентацияга даянып башкы-биле деӊге хынап чорудар.

Аас-биле ажыл (презентация-биле ажыл)

2. Бодунуӊ билбес чүүлдерин медереп билир, ону чедип алыр дээш кызар. Эрттирипкен частырыгларын билип, эттинип алыры.

3.Тус айтырыг бүрүзүнге бодунуӊ бодалын, туружун тода, шын, харылзаалыг кылдыр илередир, чугаа этикедин сагыыр.

Айтырыгны дыӊнап, аӊаа шын харыылап билири.

3. Мотивация (кичээнгейни хаара тудары, чаа теманы тодарадыры, сорулга салыры).

ПРЕЗЕНТАЦИЯ (Ребус)

Кичээлде өөренир чаа теманы өөреникчилерге чогаадыкчы аян-биле (ребус) тыптырар: кырган-ава, кызыл-кат, бөгүн, бежен.

Өөреникчилерге кичээлдиӊ темазынче угландырган айтырыгларны салыр:

• Ребустарны тыпкан түӊнелинде кандыг сөстер көрүп тур силер, уруглар? (нарын)
• Оларны канчаан бижип каан-дыр, уруглар? (дефистеп, тудуштур).
• Олар каш сөстен (дөстен) тургустунган-дыр? (2 дөстен тургустунган).
• 2 аӊгы дөстен кандыг сөс тургустунуп кээр-дир, уруглар? (чаа сөс тургустунар).
• Ынчангаш бөгүн кичээлде чүү деп тема өөренир-дир бис? (2 дөстүӊ каттышканындан чаа сөстү чогаадыры).

Чаа теманы самбырага бижиир. Кичээлдиӊ сорулгазын өөреникчилерге салдырар.

Ребустарны тып, башкыныӊ салган айтырыгларынга даянып чаа теманы тодарадыр.

“Бөгүнгү кичээлде 2 дөстүӊ каттышканындан чаа сөстү чогаадырын өөренип билип ап база оларныӊ шын бижилгезин сактып алыр бис” деп кичээлдиӊ сорулгазын салыр.

Аас-биле ажыл, бижимел ажыл (презентация болгаш кыдырааш-биле ажыл)

1. Кичээлде өөренир теманы даап, угаап бодап тып билири.
2. Кичээлде чүнү өөренип билип алырын медереп билип, солурганы салыр.
3. Тус айтырыг бүрүзүнге бодунуӊ бодалын, туружун тода, шын, харылзаалыг кылдыр илередир, чугаа этикедин сагыыр. Айтырыгны дыӊнап, аӊаа шын харыылап билири.

4. Чаа тема тайылбыры (чаа билиглерниӊ баштайгы шиӊгээдип алыышкыны)

ПРЕЗЕНТАЦИЯ (нарын сөстерже аалдаашкын)

Синтаксистиг арга-биле (2 дөстүӊ каттышканындан) тургустунган сөстерни нарын сөстер дээрин өөреникчилерге билиндирип алыр.

Нарын сөстер: “үстүү аалдыӊ – тудуштур бижиир нарын сөстер”, “алдыы аалдыӊ – дефистеп бижиир нарын сөстер”.

Презентацияга болгаш номга даянып чаа теманыӊ тайылбырын кылыр (номда дүрүмнерни чергелештир презентацияга көргүзер).

Башкыныӊ айтырыгларынга харыылап, тайылбырын кичээнгейлиг дыӊнап, чаа теманы шиӊгээдир. Дүрүмнерге даянып, башкыныӊ үлеп бергени демдеглел кыдыраажынче киир бижиир.

Аас-биле, ажыл, бижимел ажыл (презентация, ном, кыдырааш-биле ажыл)

1.Нарын сөстер шын бижилгезиниӊ аайы-биле кандыг бөлүктерге чарлырын даап бодап, угаап билип тывар. Алган медээден кол чүүлдү бодунга илип ап шыдаар.

3. Айтырыгны дыӊнап, аӊаа шын харыылап билир.

5. Баштайгы хыналда (билген чүүлүӊүӊ баштайгы хыналдазы).

НОМ-БИЛЕ АЖЫЛ

СЛОВАРЬЛЫГ АЖЫЛ

Киш – кежи үнелиг, черлик дириг-амытан. Ынчалза-даа оларны үнелиг кежи дээш тудуп, өстүрүп турар. (Киштиӊ чуруу, бөрттү көргүзер).

Киш деп амытанны үнелиг кежи дээш хөйү-биле узуткап турар. Ынчангаш оларныӊ саны эвээжээн. Камгалалда турар дириг-амытаннарныӊ бирээзи.  (Кижизидилгелиг ажыл).

Мер. 205 ар.106, Мер. 207 ар.107 (аас-биле).

Ук ребустарныӊ түӊнелинде нарын сөстер кайы аалдыӊ сөстеринге хамааржырын өөреникчилерден айтырар. Ийи аӊгы бөлүктүӊ (кат-чимис, черлер аттары) шын бижилгезинде ылгалын тыптырар (черлер аттарын улуг үжүктер-биле бижиир).

ПРОЕКТ ТУРГУЗАР (Бөлүктеп ажылдаар)

• Бо чижектерге даянып бистиӊ чуртувуста нарын сөстерден тургустунган черлер аттарынга ребустардан тургузуптунарам, уруглар. (Ийи-Дыт, Чеди-Тей, Ак-Хөл, Дыттыг-Хем, Ак-Баштыг, Кызыл-Хая, Мөӊгүн-Тайга, Сүүр-Тайга). (материалдарны стол кырынга белеткеп бээр).

Словарьлыг ажылда башкыныӊ тайылбырын кичээнгейлиг дыӊнаар.

Номда мергежилгелерни аас-биле кылыр. Башкыныӊ айтырыгларынга кичээнгейлиг харыылаар.

Аас-биле ажыл (презентация болгаш ном-биле ажыл)

1. Нарын сөстерни тодардып, тып билири. Оларныӊ шын бижилгезин бадыткап билир.
2. Нарын сөстерге хамаарыштыр бодунуӊ билбес чүүлдерин медереп билири. Бодунуӊ эрттирипкен частырыгларын эскерип билири. Оларны эдер дээш ажылдаары.
3. Чаа темадан билип алган чүүлүн аас дамчыштыр шын дамчыдып билири.

6. Сула шимчээшкин (мага-ботту дыштандырары)

ПРЕЗЕНТАЦИЯ

Салаалар-биле оюн.

Матпаадыр паштаныр,

Бажы-курлуг мал кадарар,

Ортаа-мерген от салыр,

Уваа-шээжек уруг алыр,

Биче-бөөвей бүүрек чип,чээрген чыыр.

Кылбас-тутпас чүвези чок

Кызыл-маадыр алышкылар.

Сула шимчээшкинивисте кандыг нарын сөстер ажыгладывыс, уруглар? (бажы-курлуг, ортаа-мерген, уваа-шээжек, биче-бөөвей, кылбас-тутпас, кызыл-маадыр).

Сөзүглелди башкы-биле деӊге номчуп, салааларны ажылдадып ойнаар.

Нарын сөстерни тывар.

Аас-биле ажыл

3.Номчулаганыӊ допчулап номчуур аргазын ажыглап билир. Бөлүк-биле деӊге ажылдап билири.

7. Баштайгы быжыглаашкын (билген чүүлүнүӊ баштайгы быжыглаашкыны).

Бөлүктеп ажылдаары

1-ги бөлүк – “үстүү аалдыӊ нарын сөстерин тургузар”. Тудуштур бижиир нарын сөстер: карала, бөгүн, аргажок, бежен, саржаг, даарта.

2-ги бөлүк – “алдыы аалдыӊ нарын сөстерин тургузар”. Дефистеп бижиир нарын сөстер: кырган-ача, демир-үжүк, үш-дөрт, кара-кызыл, узун-курт, үнер-кирер.

Бот-тускайлаӊ ажылдаары

Сөзүглел-биле ажыл

Сөзүглелден ийи дөстүӊ каттышканындан тургустунган сөстерни шын бижилгезиниӊ аайы-биле үстүү аалче болгаш алдыы аалче киир бижиӊер.

Бөлүктер аайы-биле идепкейлиг ажылдаар.

Бот-тускайлаӊ ажылда сөзүглел-биле ажылды бижимел кылып чорудар.

Хыналданы башкы-биле деӊге кылыр.

Аас-биле, ажыл, бижимел ажыл.

1. Сөзүглелден нарын сөстерни танып, тып билири.

2. Чаа алган билиглерге даянып бот хыналданы кылыр. Бодунуӊ харыызын шын кылдыр эдип билири.

3. Эштери-биле бөлүктеп ажылдап билири. Сөзүглелди чүгүртү азы ханылап номчуур аргаларны ажыглап билири.

8. Онаалга (бажыӊга онаалганы бээри, тайылбыр ажылын чорудары).

Шилилгелиг онаалга:

1. Оюн-мергежилге 208 арын 107
2. Нарын сөстерге ребустар тургузар.
3. Нарын сөстерни ажыглап тургаш “Мээн төрээн черим” деп кыска чогаадыг бижиир.

Бодунуӊ шыдаары азы сонуургаары онаалгадан шилип алгаш бажыӊынга кылыр.

Бижимел ажыл

1. Чаа алган билиглерге даянып боду чогаадыкчы ажылды кылып чорудары.

2. Онаалгаларныӊ сорулгаларын хүлээп, аӊаа дүүштүр ажылдаар. Кылыр чүүлдерин боду планнап, план аайы-биле ажылдаар.

3. Бодунуӊ бодалын бижимел дамчыдып билири.

9. Рефлекция (кичээлге түӊнел үндүрери, өөреникчилерниӊ кичээлге киржилгезин түӊнээри).

ПРЕЗЕНТАЦИЯ

Бадыткал ажылы

• Бөгүнгү кичээлде салып алган сорулгавыс чедип алган бис бе хынаптаалынарам, уруглар. Слайдыда бердинген домактарны “шын” азы “меге” деп бадыткаптаалыӊар (сигналдыг карталар).

1. Ийи дөстүӊ каттышканындан чаа сөстү чогаадып болур. (Шын)
2. Ийи дөстүӊ каттышканындан тургустунган сөстерни бөдүүн сөстер дээр. Ч: ада-ие, саржаг (сарыг+чаг). (Меге)
3. Ийи дөс шуут тутчу берзе-даа, оларны ийи аӊгы сөс-биле бижиир. Ч: сарыг ала, алды он. (Меге)
4. Ийи дазыл чаӊгыс чаӊгыс дөс кылдыр катчы бээрге оларны аӊгылап бижиир. Ч: ак кызыл, аяк сава, өру куду. (Меге)
5. Нарын сөстерден тургустунган черлер аттарыныӊ кезектерин улуг үжүктер-биле эгелеп бижиир. (Шын)

Уругларныӊ кичээлге ажылын туӊӊээр (смайликтер). Кичээл дээш четтиргенин илередир.

Бердинген тезистерни шын болгаш меге деп бадыткаар. Салган сорулга чедип алдынган, алдынмаанын түӊнеп чугаалаар.

Башкыныӊ үнелелин кичээнгейлиг дыӊӊаар.

Аас-биле ажыл (презентация-биле ажыл)

1. Бодунуӊ билиинге даянып бадыткал ажылын кылып, шын эвес чүүлдү шын кылдыр эдип билири. Боду бодунга түннел үндүрүп шыдаар.

3. Тус айтырыг бүрүзүнге бодунуӊ бодалын, туружун тода, шын, харылзаалыг кылдыр илередир, чугаа этикедин сагыыр. Айтырыгны дыӊнап, аӊаа шын харыылап билири.

Башкының ажыл-чорудулгазының сорулгазы

Өөреникчилерни сөстүң дазылын болгаш кожумактарын ылгап, оларны шын шыйып, өскертилге болгаш чогаадылга кожумактарын бот-боттарындан ылгап, ханыладыр системажыдарын өөредир.

Кичээлдиң хевири

Чаа тема тайылбыры.

Эртем талазы-биле чедип алыр түңнелдери

1)        Эртем (лингвистика) талазы-биле түңнел: дазыл болгаш кожумак деп терминнерни шиңгээттирер. Кожумактар чогаадылга, өскертилге болгаш хевир тургузар деп үш бөлүкке чарлырын катаптатпышаан, ханыладыр билиндирер.

 2)        Өске эртемнерден (метапредеметные) чедип алыр түңнелдер: орус дыл биле тыва дылды деңнээр. Тыва дылда чогаадылга кожумаан шыяры орус дылда суффикс. Тыва дылда кожумактарны орус дылда аффикстер дээр.

3)        Бот-тускайлаң (личностные) чедип алыр түңнелдер: төрээн дылынга ынакшылы, ооң келир үези дээш сагыш-човаашкыны.

Ажыглаар методтар болгаш өөредилгениң хевирлери

Беседа, бөлүктеп болгаш бот-тускайлаң ажылдаары.

Электроннуг өөредилге курлавыры

Дерилгези

Интерактивтиг самбыра, проектор, компьютер, карточкалар.

Кол билиишкиннер

Дазыл, кожумак, чогаадылга кожумаа, өскертилге кожумаа, хевир тургузар кожумак.

Кичээлдиң кезектери

Өөредир, сайзырадыр кезектер

Башкының ажыл-чорудулгазы

Өөреникчиниң ажыл-чорудулгазы

Башкы биле өөреникчиниң харылзаазын чорударының хевири

Чедип алыр чаңчылдар, билиглер, мергежилдер

Хынаарының хевири

1. Өөредилгениң хевиринге туружу (мотивациязы)

Иштики сагыш-сеткил талазы-биле өөреникчилерни кичээлге белеткээр.

• Экии, уруглар, оожум олуруп алыӊар.

Класстыӊ болгаш өөреникчилерниӊ кичээлге белеткелин хынааш, журнал аайы-биле өөреникчилерни демдеглээр.

Башкы-биле мендилежир, харылзажыр база башкыны кичээнгейлиг дыӊнаар. Кичээлге белен болур.

Айтырыг-харыы.

 1)        Бот-тускайлаӊ чедип алыр түӊнелдер. Өөредилгеге хамаарылгазы эки болуру.

2)        Медереп билип олургаш үндүрер түңнел. Бир чаа чүүлдү өөренип алыр деп сорулга уругларга тургустунуп келир.

3)        Кылып чорудуп тургаш чедип алыр түңнел. Боттары улаштыр ажылдаар деп сорулганы уруглар баш удур салып алыр.

Аас-биле ажыл.

2. Херек кырында шенеп  өөредири

Ооң мурнунда кичээлге ажылдап турганы-биле холбап өөредири. Өөредилге номунда Мергежилге 232 ар. 92.

• Ай, хүннү болгаш бөгүн өөренир чаа темавысты кыдырааштарыңарже чараштыр бижип алыңар, уруглар. Бөгүн өөренир темавыс “Сөстүң дазылы болгаш кожумактары”.

Өөреникчилер ай, хүннү, теманы бижипкен соонда, баштай номда дараазында презентацияда дүрүмнерни тайылбырлаар.

Самбырага ажылдаар, презентацияны көөр, башкыныӊ тайылбырын кичээнгейлиг дыӊнаар. Үлегер домактарны номчуур, карартыр парлаан сөстерниң дазылын болгаш кожумактарын шыяр.

Башкы бүдүн класс-биле ажылдаар, а өөреникчилер бот-тускайлаӊ ажылдаар.

1)        Бот-тускайлаӊ чедип алыр түӊнелдер. (личностные)

Кичээлге хамаарылгалыг болуру.

2)        Медереп билип олургаш чедип алыр түӊнелдер. (познавательный) Сөстерин тургузуун сайгарып олургаш, дазыл болгаш кожумактарны ылгап билир кылдыр өөренир.

3) Кылып чорудуп тура чедип алыр түӊнелдер.

(регулятивный)

Онаалгаларны, мергежилгелерни кылыры.

4)        Харылзажыр түӊнел. (коммуникативный) Айтырыглар салыр, өскелерниӊ айтырыгларынга харыылаар, боттарыныӊ бодалдарын илередир.

Бижимел ажыл.

3. Бергедээшкиннер

ни илередип, оларның чылдагаанын тодарадыр.

Мурнунда көрген ажылдарда бергедээшкиннерни илередир.

Башкы самбырага сөстер бижип каарга өөреникчилер оларны тургузуунуң аайы-биле сайгаргаш, тайылбырлаар. (садыг, садыглар, садыгга, садыгны, садыывыс, садыгжы, садыгла, садыглыг; чем, чемнер, чемге, чемни, чемиң, чеми, чемне, чемсиг, чемниг).

Башкының берген онаалгазын кылыр. Лингвистиктиг терминнерни сактып алыр.

Башкы өөреникчилериниӊ шуптузу-биле ажылдаар. Өөреникчилер айтырыгларга чаӊгыстап харыылаар.

1) Бот-тускайлаң чедип алыр түңнелдер: Бодунуң бергедээшкиннерин медереп билир, ону эдип алырынче чүткүп, бодунуң ажылынга үнелелди берип билири.

2)        Медереп билип олургаш үндүрер түңнел. Билии четпейн турар деп чүүлдү медереп билип олурар.

3)        Харылзажыр түңнел. Билбейн барган чүүлүн башкыдан айтырар.

Аас-биле ажыл.

4. Бергедээшкиннер

ден үнүп, сорулганы чедип алыр.

Чаа терминнерни билиндирип аар. Башкы боду сөстер (башкы, кичээл, аът, өг, чечек, челээш)  адап бээрге, өөреникчилер боттары ол-ла сөстерге чогаадылга болгаш өскертилге кожумактары немээр.

Өөреникчилер-биле катай кылып чорудар сорулгазын салыр.

Башкы-биле кады өөредилгелиг сорулга салып аар. Башкының адап берген сөстеринге кожумактар немээр.

Өөреникчилерниң шуптузу-биле ажылдаар.

1) Бот-тускайлаң чедип алыр түңнелдер: Бодунуң хире шаан медереп билир, бодунуң чедер, четпес чүүлдериниң чылдагаанын медереп билири.

2) Медереп билип олургаш чедип алыр түңнелдер. Башкының тайылбырындан болгаш эштериниң харыыларындан херек медээни шиңгээдип ап системажыдар.

3) Таарыштырар түңнел. Чугула херек ажылдарны планнап алыр. План ёзугаар күүседир.

4) Харылзажыр түңнел. Эжеш-эжеш кылдыр азы бөлүктер аайы-биле бөлүктеп ажылдап өөренир.

Шиңгээдип алган билиин хынаары-биле түңнел үндүрер, айтырыг салыр.

Бижимел ажылдаар.

5. Практиктиг ажыл чорудар.

Чурук-биле ажыл. (презентация)

Экранда чурукче кичээнгейлиг көргеш, ында кирип турар чүүлдерни ушта бижиир.  Оларның дазылы болгаш кожумактарын шыяр. Ол-ла сөстерге даянып алгаш, “Өг – көшкүн чоннуң уязы!” деп кыска чогаадыг бижидер.

Башкыныӊ тайылбыры ёзугаар чурук-биле ажылдаар. Чогаадыгны бижээш, ыыткыр болгаш тода кылдыр эштеринге номчуп бээр.

Башкы бүдүн класс-биле ажылдаар. Өөреникчилер бот-тускайлаң ажылдаар.

1) Бот-тускайлаң чедип алыр түңнелдер. Чаа билиглерни чедип алыр.

2) Медереп-билип тургаш чедип алыр түңнелдер. Дыӊнап болгаш бижип ора, херек медээни тодарадыр.

3) Таарыштырар түңнел. Кылган частырыгларын эскерип билири.

4) Харылзажыр түӊнел. Билдинмейн барган таварылгаларда айтырыглар салып өөренири.

Аас-биле харыыладыр болгаш бижимел ажылдадыр.

6. Катаптаашкын болгаш чаа теманы системажыдары.

Янзы-бүрү күүсеткен мергежилгелерни, шиңгээдип алган билиин түңнеп, системажыдары.

Айтырыглар салып тургаш кичээлдиң сорулгазын чедип алганын, албаанын сайгаржыр.

• Бөгүн чүү деп тема өөрендивис, уруглар? (Сөстүң дазылы болгаш кожумактары)
• Сөстүң дазылы деп чүл? (Төрел сөстерниң ниити утказын илередир кол кезээн дазыл дээр).
• Кожумак деп чүл? (Сөстүң дазылынга кандыг-бир уткалыг кезек немешкен туруп болур. Дазылдың ындыг кезээн кожумак дээр).
• Кожумактар кандыг бөлүктерге чарлырыл? (Чогаадылга болгаш өскертилге).

Бажыңга кылыр онаалга өөредилге номунда Мегежилге 235 арын 93.

Өөреникчилер айтырыгларга харыылаар, онаалганы бижип алыр.

Шупту ажылдаар.

1) Медереп билип олургаш чедип алыр түңнелдер. Янзы-бүрү өөредилге мергежилгелерин анализ, синтез аргалары-биле чорудар, катаптавышаан түңнелдер үндүрер.

2) Таарыштырар түӊнел. Бергедээшкиннерни тодарадып, частырыгларын эдип, бодунуӊ ажылынга үнелел бээр.

Аас-биле ажыл.

Башкының ажыл чорудулгазыныӊ сорулгазы

1. Өөредир: кыска болгаш узун ажык үннерниӊ ылгалын, шын бижилгезин тайылбырлаар.
2. Сайзырадыр: чуруктан сөстерни тып, боттарыныӊ бодалдарын шын илередирин сайзырадыр.
3. Кижизидер: аът дээрге кижиниӊ өӊнүү, ынчангаш ону азырап, карактаар, эки хамаарылгалыг болурунга кижизидер.

Кичээлдиң хевири

Чаа тема тайылбыры.

Өөредилге талазы-биле түңнелдер

1. Эртем талазы-биле (предметные): кыска болгаш узун ажык үннерни адаарының, бижиириниӊ ылгалын өөредир.
2. Эртемнер талазы-биле (метапредметные): чогаал-биле холбаштыр чогаадыг бижип ɵɵредир.
3.  Бот-тускайлаӊ (личностные): аът мыдыралда эӊ-не ажыктыг, кижиниӊ чоок өӊнүү деп чүүлдү билип алыр.

Өөредир арга-методтар

Беседа, бөлүк болгаш бот тускайлаң ажылдаарының методу.

ЭӨК (элетроннуг өөредилге корпузу)

Кичээлдиң дерилгези

Экран, проектор азы телевизор, компьютер.

Кол терминнер

Ажык үннер, кыска ажык үннер, узун ажык үннер.

Кичээлдиң кезектери

Өөредир, сайзырадыр кезектер. Мергежилгелер болгаш онаалгалар

Башкының ажыл-чорудулгазы

Өөреникчиниң ажыл-чорудулгазы

Чедип алыр билиглер, мергежилдер

1

2

3

4

5

1) Өөредилгениң хевиринге туружу, мотивациязы.

Сагыш-сеткил талазы-биле өөреникчилерни кичээлге белеткээр. Чаа темаже уругларны хаара тудар.

 Класстыӊ болгаш өөреникчилерниӊ кичээлге белеткелин хынааш, журнал аайы-биле өөреникчилерни демдеглээр.

Өөреникчилерниӊ кичээлге сонуургалын оттурары-биле чаа өөренир темага хамаарыштыр кыйгы салып алыр:

“Төрээн дылым бокталдырбайн,

Сөстү шын-на адап көрейн”.

Башкы-биле мендилежир, харылзажыр база башкыны кичээнгейлиг дыӊнаар. Кичээлге белен болур.

Кичээлде салдынган кыйгыны сактып ап, ону күүседир.

1. Бот-тускайлаӊ чедип алыр түӊнелдер. Өөредилгеге хамаарылгазы эки болуру.
2. Медереп билип олургаш үндүрер түңнел. Бир чаа чүүлдү өөренип алыр деп сорулга уругларга тургустунуп келир.
3. Кылып чорудуп тургаш чедип алыр түңнел. Боттары улаштыр ажылдаар деп сорулганы уруглар баш удур салып алыр.

2) Херек кырында шенеп өөредири.

Ооң мурнунда өөренген чүүлдер биле чаа өөренир билигни каттыштырар.

Өөредилге номунда 141 дугаар мергежилгени бижимел кылыр.

Самбырага кыска болгаш узун ажык үннер кирген сөстер (мал, өг, тук, суг, каас, суук, өөк, чиир) бижээш, ону өөреникчилерге номчудуп, сайгартып, чаа өөренир теманы боттары тыварын оралдажыр.

Өөреникчилер теманы тодарадыпканыныӊ соонда, презентацияда дүрүмнерни тайылбырлаар.

Презентацияны көөр, кыска болгаш узун ажык үннерни ылгап өөренир, башкыныӊ тайылбырын кичээнгейлиг дыӊнаар.

1. Бот-тускайлаӊ чедип алыр түӊнелдер. Кичээлге хамаарылгалыг болуру.
2. Медереп билип олургаш чедип алыр түӊнелдер. Үннерни номчуп, көрүп олургаш оларныӊ аразында ылгалды билип алыры.
3. Таарыштырар түӊнелдер. Онаалгаларны, мергежилгелерни кылыры.
4. Харылзажыр түӊнел. Айтырыглар салыр, өскелерниӊ айтырыгларынга харыылаар, боттарыныӊ бодалдарын илередир.

3) Бергедээшкиннерни илередип, оларның чылдагаанын тодарадыр.

Беседа чорудар, айтырыгларга харыыладыр. Мурнунда корген ажылдарда бергедээшкиннерни илередир.

Чаа темага хамаарышкан кыска тестини кылдыртыр.

1. Кыска ажык үннүг сөстү тывар.

А) сыын;

Б) оът;

В) хүн

2. Узун ажык үннүг сөстү тывар.

А) чиик;

Б) аъш-чем;

В) чечек

3. Өк-биле адаар ажык үннүг сөстү тывар.

А) суг;

Б) каът;

В) чураан

4. Дараазында сөстерде узун болгаш кыска ажык үннүг сөстерни 2 аӊгылап бижиир.

Эрес-дидим, эът, суур, кидис, чурук, аът, каас, чиик, улуг-биче

5. Узун болгаш кыска ажык үннер кирип турар кыска домак чогааткаш, кыска ажык үннерниӊ адаан чаӊгыс шыйыг-биле, узун ажык үннерниӊ адаан ийи шыйыг-биле айтыр.

Айтырыгларга харыылаар, лингвистиктиг терминнерни сактып алыр.

1. Бот тускайлаң чедип алыр түңнелдер. Бодунуң билиин медереп билири. Бодунуң ажылынга үнелел бээр.
2. Медереп билип олургаш үндүрер түңнел. Билии четпейн турар деп чүүлдү медереп билип олурар.
3. Харылзажыр түңнел. Билбейн барган чүүлүн башкылардан айтырар.

4) Бергедээшкиннерден үнери.

Чаа терминнерни уругларга билиндирер. Башкы боду кыска ажык үннер кирген сөстер адап бээрге, өөреникчилер боттары ол-ла сөстерден узун ажык үннүг сөстер тургузар. Кыска ажык үннуг сөстер: сат(саат), өзер(өзээр), чазар(чазаар), айлар(аайлаар), каӊ(кааӊ), дужар(дужаар).  

 Улаштыр ажылдаарга шыланчыг эвес болур кылдыр сула шимчээшкин кылдырар.

Ажылдаарга эки боор,

Адыжывыс дыштанзын.

Эзеп-херлип орбас бис,

Эки кызып бижиир бис.

Башкы биле өөреникчиниң чорудар сорулгазын салыр. Бодунуң бодалын бадыткап тургаш илередир. Башкыныӊ мергежилгези-биле ажылдааш, кыска биле узун ажык үннерниң ылгалын айтыр.

1. Бот-тускайлаң чедип алыр түңнелдер. Бодунуң хире-шаан медереп билир, четпестериниң чылдагаанын медереп билир.
2. Медереп-билип тургаш чедип алыр түңнелдер. Башкының тайылбырындан болгаш эштериниң харыыларындан херек медээни шиңгээдип ап, оларны чурум аайы-биле системажыдар.
3. Таарыштырар түңнел. Чугула херек кылып чорудар ажылдарны планнаар.

5) Практиктиг ажыл чорудар.

Чурук-биле ажыл. Классты ийи аӊгы бөлүкке чарып алыр. (презентация)

Экранда чурукту кичээнгейлиг көөр. Чурукка хамаарыштыр беседа чорудар. Ооӊ соонда бирги бөлүк кыска ажык үн кирген сөстер, а ийиги бөлүк узун ажык үннүг сөстер тывар.

Тыпкан болза, бөлүк бүрүзүнден ийи-ийи өөреникчилерни номчудар.

Чурукту база катап кичээнгейлиг көргеш, “Аът - кижиниӊ өӊнүү” деп кыска чогаадыг бижидер.

3-4 өөреникчиниӊ чогаадыгларын дыӊнаар.

Башкыныӊ тайылбыры езугаар чурук-биле ажылдаар. Эӊ-не кол чүүлдерни шиӊгээдип алыр, оларныӊ аразында харылзаазын сайгарып көөр.

1. Бот-тускайлаң чедип алыр түңнелдер. Чаа билиглерни чедип алыр.
2. Медереп-билип тургаш чедип алыр түңнелдер. Дыӊнап болгаш бижип ора, херек медээни тодарадыр.
3. Таарыштырар түңнел. Кылган частырыгларын эскерип билири.
4. Харылзажыр түӊнел. билдинмейн барган таварылгаларда айтырыглар салып өөренири.

6) Каттаптаашкын болгаш чаа теманы системажыдары.

Янзы-бүрү күүсеткен мергежилгелерни, шиӊгээдип алган билиглерин түӊнеп, системажыдары.

Өөреникчилер терминнерниӊ дүрүмнерин сактып  алыры-биле бөгүнгү өөренген темага хамаарыштыр аас-биле айтырыглар салыр.

- Бөгүн чүү деп тема өөрендивис, уруглар?

- Кыска ажык үннер деп чүл? Чижектерге бадыткавышаан кым харыылаптарыл? (Ыытты узатпайн адаар ажык үннерни кыска ажык үннер дээр.)

- Узун ажык үннер деп чүл? База чижектерге бадыткаар. (Ыытты узадып адаар ажык үннерни узун ажык үннер дээр).

- Тыва дылда каш кыска болгаш каш узун ажык үннер барыл? (Тыва дылда 8 кыска болгаш 8 узун ажык үн бар.)

Башкыныӊ салган айтырыгларынга харыылаар.

1. Медереп-билип тургаш чедип алыр түңнелдер. Анализ, синтез болгаш бөлүктээшкин аргалары-биле ажылды чорудары, катаптап, түӊнелдер үндүрер.
2. Таарыштырар түӊнел. Бергедээшкиннерни тодарадып, частырыгларын эдип, бодунуӊ ажылынга үнелел бээр.

7. Түӊнел болгаш бажыӊга онаалга

Кичээлге түңнел үндүрер. Бажыңга онаалга бээр.

Өөреникчилерниң кичээлде канчаар ажылдаанын, кандыг бергелерде таваржып турарын түңнеп чугаалаар.

Мергежилге 143. Башкы онаалганы канчаан кылырын өөреникчилерге тайылбырлаар.

Башкының тайылбырын кичээнгейлиг дыңнаар. Онаалганы кыдырааштарынче бижип алыр. Башкыныӊ тайылбырын кичээнгейлиг дыӊнаар.

1) Медереп билип олургаш чедип алыр түңнелдер. Кичээлде алган билиин ажыглап, бажыңга бот ажылды чорударын медереп-билир.