Рабочая программа кружка «Бийир шенелдези»
рабочая программа

Ортумак  класстарга  тыва чогаал эртеминге

«Бийир шенелдези» деп  кружоктун  программазынга тайылбыр бижик

Кружок – өөреникчилерниң боттарының шилип алыры мергежилинге дүүштүр немелде кичээлдер – ортумак  класстарга   шилилге үезинде чугула рольду ойнаар болгаш профессия шилип алырынга идиглиг болур. Өөреникчилерниң сонуургалдарынга дүүштүр кылдынган , бир дугаарында уругларның негелделеринге таарыштыр тургустунган турар.

Кружоктун  сорулгазы:

Уругларның чогаадыкчы, чечен-мерген угаап-боданыр аргазын сайзырадыр; шүлүк чогаалында көдүрттүнген чаагай сеткилдиг, кижизиг шынарларны эскерип, оларны амыдыралга боттандырарынга чаңчыктырар.

Сорулганы чедип алырда ажылдар:

1.Шүлүк чогаалының ханы сайгарылгазын: утка-хөөнүн, тургузуун, уран-чечен аргаларын, төөгүлүг ужур-утказын билдилиг кылыптар арга-шинээн хевирлеп кылыр; лириктиг маадырның иштики делегейиниң онзагай талаларын эскериптер, «лириктиг маадыр»-биле деңге хөлзеп, өөрүп, качыгдап орарарынга өөреникчини чаңчыктырар.

2. Поэтиктиг сайгарылганы кылыры уран сөстүң чажыттарын эскерип билир, бодунга чоок хүлээп шыдаар, уран номчулгага сундулуг номчукчуну мергежидери дээрзин билиндирер.

Кружокка  өөреникчи шүлүк чогаалының сайгарылгазын кылырынга дараазында мергежилдерин шиңгээдип алган турар ужурлуг:

- чогаалда киирген кол чечен овур-хевирлер;

- шүлүк чогаалының уран аргазы;

- чогаалдың бижиттинген аяны;

- чогаалдың төрүттүнеринге төөгүлүг байдалдар.

Чечен сөзүглелди сайгарып тура, уруглар чогаалда көдүрттүнген темага хамаарыштыр амы-хууда таарышкан, таарышпаан хамаарылгазын, бодалдарын, сагыш-сеткилиниң илерээшкинин хевирлеп апкан турар ужурлуг.

Школа программазынга бодаарга кружоктун  ужур-утказы литература сайгарылгазының терминнерин делгем, ханы, дес-дараалашкак, төнчү сорулгалыг кылдыр бээринче угланган. Уран сөзүглел-биле ажылдап тура, уруглар сөстүн чаражын, утказының делгемин, ооң чажыттарын тодарадыптар чогаалдарны шилип ажылдаар.

Кружоктун  кол кичээнгейи чогаалчының өскелерден ылгалы бээр аян-хөөнүн тып, бердинген шүлүк чогаалының тургузуг-даа, уран-чечен аргаларының-даа, ажыглаан дылының-даа онзагайын кичээнгейге ап сайгарарынче угланган. Чогаалга хамаарыштыр хөй талалыг угланыышкынныг сайгарылга ооң утказын ханы, билдилиг билип алырынга дузалаар, номчулгага сонуургалды улам калбартыр.

Кружок теория болгаш практика деп  ийи кезектен тургустунган:

- Шүлүк чогаалын сайгаралының арга - мержежилдери болгаш уран-чечен аргалары;

- Шүлүк чогаалын сайгарарының үлегер-чижектиг кезээ.

Курстуң бирги кезээнге өоредиглиг (лекциялыг) шактарын бергеш, теорияга дүүштүр чижектерни дилеп тыварының аргазын ажыглаар. Ийиги кезээнге поэтиктиг сайгарылганы делгем бээринге чаңчыктырар. Чогаалда кирген чурумалдарны, авторнуң ажыглааны чечен сөстүң чаражын, дылының байлаан чажыттарын тып өөренир.

Кружоктун  ужур-утказы:

1. Шүлүк чогаалының калбак чогаалдан ылгалы, онзагайы.
2. Шүлүктүң төрүттүнери.
3. Чогаалды номуп өөренири, утказын сиңнигип сайгарары.

Шүлүк болгаш проза. Оларның аразында ылгал. Чогаалчының мурнунда салдынган сорулгазы. Проза-шүлүк. Шүлүк чогаалының янзылары. Лира- эпос аймааның чогаалдары. Лириктиг чогаалдарны тема аайы-биле бөлүктери ( төөгү- патриотчу, политиктиг, пейзаж чурумалдыг, философчу, ынакшыл болгаш найырал лириказы дээш о.ө.). Шүлүктүң тургузуу. Сеткил-дүймээшкинниг овур. Сеткил-дүймээшкинниг овурнуң утказы. Авторнуң сеткил-дүймээшкини, чечен овурга авторнуң хамаарылгазы. Чогаалда лириктиг маадырның овуру. Лириктиг маадыр болгаш авторнуң аразында хамаарылга. Лириктиг маадырның овур-хевириниң төрүттүнгени. Шүлүктүң тема, идеязы. Тургузуунуң аайы-биле онзагайы. Шүлүкте сөс, ооң уран-чечени, чажыды. Тема, идея тодарадырынга ооң ужур-утказы. Шүлүк жанрының бөлүүн ажыглааны. Уран-чечен аргалары. Метафора, эпитет, деңнелге дээш о.ө. Чогаалдың төрүттүнгениниң төөгүлүг байдалдары.

Лириктиг чогаалдың сайгарылгазының чуруму:

Бижиттинген төөгүзү

1.Шүлүктүң бижээн үезин айтыңар.

2. Чогаалчының намдар-төөгүзүнге хамаарышкан барымдаалыг тайылбырдан кылыңар.

Жанр талазы-биле онзагайы

Идейлиг утказы

1.Кол темазын тодарадыңар.

2. Чогаалда кол бодалды илередиңер.

3. Шүлүкте сеткил-дүймээшкиннер илереткен аян-хөөннү сан-түң азы тускай байдалының аайы-биле тодарадыңар.

4. Шүлүктү бижиииринге чылдак болган байдалды база ол байдалга авторнуң хамаарылгазын деңнеп кылыңар.

5. Сеткил-хөөннүң кандыг аяны (хуу азы ниити) колдап турарын тывыңар.

Шүлүктүң тургузуу

1. Тыва шүлүк тургузуунуң онзагайы. Орус шүлүк чогаалдарындан ооң ылгалы..

2. Авторнуң ажыглааны дылдың уран-чечен аргаларын сайгарыңар (эпитет, деңнелге, метафора, метонимия, гипербола, литота, кыжырыг, оксюморон, сарказм, перифраза, аллегория, символ).

3. Авторнуң ажыглааны лексическтиг аргаларны тодарадыңар (нити ажыглалдың сөстери, архаизмнер, төөгуге хамаарышкан лексика, неологизмнер, диалектизмнер, профессионализмнер, жаргон сөстер.

4. Дылдың уран-чеченинге чугаа аянын ажыглаанының онзагайын тодарадыңар (катапташкыннар, антитеза, риториктиг айтырыглар, адалга и кайгап магадаашкын).

5. Аяннажылганың кол онзагай талаларын тодарадыры.

7. Шүлүк тургузуунуң талазы-биле онзагайын айтыры (двустишие, трехстишие, пятистишие, катрен, секстина, септима, октава, сонет, онегинская строфа).

8. Үннер ажыглап кииргенин айтыры.

Чогаал бижиириниң кол угланыышкыннары

1.Угланыышкыннарның кол демдээ:

А) амы-хуунуң көрүжү; персонажты ниити кылдыр алган аргазы;

Б) маадырның болгаш долгандыр байдалдың аразында харылзааның онзагайы; байдалды ниитижиткениниң аргазы;

В) бердиген угланыышкынга хаммарышкн ччорчулдээлер;

Д) дылының стилиниң онзагайы.

2. Чогаалдың кандыг демдектери ону ук угланыышкынга хамааржып турарын бадыткап турарыл?

3.  Сөзүглелде өске угланыышкынга жамааржы бээрин бадыткаар демдектер таваржып турар бе?

4. Литературлуг угланыышкын, литературлуг байдал база авторнуң чогаадыкчы ажыл-ижинге хамаарыштыр шүлүктүң ужур-утказы кандыгыл?

Поэтиктиг сөзүглелди сайгарарының кол арга - методтары болгаш принциптери:

Чечен сөзүглелди сайгарарынга чаа аргалар. «Баштайгы сеткил-хөлзээшкинниг хүлээп алыышкын», «сайгарылга», «интерпретация» деп билиишкиннерниң ылгалы. Сайгарылга кылырының хевирлери: лингвистиктиг болгаш чогаал теориялыг, деңнелгелиг болгаш о.ө. Лириктиг чогаал сайгарарының чурумунуң дес-дараалашкак чадалары: сөзүглел-биле баштайгы таныжылга болгаш ооң утка-хөөнүн хүлээп алыышкыны, ук сөзүглелде киирген овур-хевирлерниң ночукчуга дээштии, овур-хевирлерниң идеяга дүүштүр тааржыры, авторнуң туружунун тодарадыры, чогаалчының уран-чечен аргаларны ажыглаанын чугулалап көөрү; авторнуң өске чогаалдары-биле деңнеп сайгарары, чогаалдың сөзүглелин делегей литературазы-биле деңней сайгарары.

Чылда 68 шак ( неделяда 2 шак) кылдыр кииргенин башкы бүрүзү бодунуу-биле өскертип, немеп, казып алыр.