Олег Саган-оолдун «Эжишкилер» деп чечен чугаазында найыралды көргүскени.
план-конспект урока (9 класс)

Олег Саган-оолдун «Эжишкилер» деп чечен чугаазында найыралды көргүскени.

Кичээлдин хевири: чаа теманы өөредиринин.

Сорулгалары:

• Олег Саган-оолдун «Эжишкилер» деп чечен чугаазынын кол утказын, уран-чечен дылын билиндирип, чогаалды аянныг номчуурунга өөреникчилерни чанчыктырар.

2.Уругларны эптиг-демниг, найыралдыг чорукка кижизидер. Эжишкилер аразында найыралдың болгаш билчилгениң «көвүрүүн»  ханыладыр.

3. Сөс курлавырын байыдып, уругларнын аас, бижимел болгаш харылзаалыг чугаазын, боданыр чоруун  сайзырадыр.

Планнаттынган түңнелдери:

Бүгү талалыг өөредилге ажыл-чорудулгазы: 

Кижизиг мөзү-шынарнын өөредилге ажыл-чорудулгазы (личностные УУД): школазынга болгаш өөредилге ажыл-чорудулгазынга эки хамаарылгалыг, сонуургалдыг болурун; төрээн черинге ынак болурун угаадып, мөзүлүг бүдүштү, быжыг турушту, найыралды үнелээр чорукту хевирлээр.

Таарыштырылганын өөредилге ажыл-чорудулгазы(регулятивные УУД): өөредилгенин сорулгаларын салып билиринге; бодунун ажыл-чорудулгазынын түңнелин үнелеп билиринге өөренири, бодунун ажыл-чорудуунга хамаарыштыр башкынын болгаш өөрүнүң үнелелин шын хүлээп ап билиринге өөренип алырырынын аргазын тургузары;

Билиглерни шингээдиринин өөредилге ажыл-чорудулгазы (познавательные УУД): салдынган айтырыгнын утказын шын медереп билип, анаа дүүшкен шын харыыны аас-биле тургузуп билири, салдынган сорулганы шиитпирлээринин ангы-ангы аргалары турар деп чүвеге  өөренип алыры; башкынын айтырыгларынга харыылап билири; номдан херек медээни тып билири. 

Харылзажылганын өөредилге ажыл-чорудулгазы(коммуникативные УУД): кижилер-биле харылзажып тургаш хүндүткелдин дүрүмнерин ажыглап, харылзажып турар кижизинге билдингир кылдыр чугааны шын тургузуп, башкызынын болгаш эштеринин айтырыгларынга шын харыылап чанчыктырар.

Дерилгези: компьютер, презентация, ажылчын кыдырааш.

Кичээлдин чорудуу:

I. Кичээлдиң эгезин организастаары.

1. Психологтуг релаксация. Уругларның иштики сагыш-сеткилин, сеткил-хөөнүн кичээлге белеткээри.

Карактарынарны шийип алынар. Чуртталганарда кажан-бир шагда болган бир-ле солун, каттырынчыг, хоглуг  чуулду азы чараш чуулду сактып келинер. Сактып келген солун, чараш  чуулунер силерни оортуп, хогледипкен. Хулумзуруг арнынарны долуп келген. Ол хулумзуругну чанынарда олурар эжинерге соннеп, шаннанар. Эжинерге база хоглуг, солун апарган. Ам карактарынарны ажыдынар. Ам чаа-ла силерге солун, хоглуг апарган болгай. Ынчангаш кичээливисти ол-ла солун, хоглуг байдалывыс-биле эгелээлиинер.

Уруглар, бөгүн бис торээн чогаал кичээлинге чаа тема өөренир бис. Шупту кичээлге эки харыылаар, идепкейлиг ажылдаар силер. Ындыг-дыр аа, дугуржуп алдывыс бе? Мен силерни дыка эки кады демниг ажылдаптар боор бис деп идегеп тур мен. Силерге идегеп болур бе, уруглар? Мен силерге бүзүрээр мен, силер шыдаар силер.

II.Билиглерни тодаргайлаары (кичээлдин темазын тывары, сорулгаларын тодарадыры).

-Уруглар, слайдыже көрүп көрүңерем. Кымнар деп бодаар силер?

- Чүге ынчаар бодап тур силер, бодалдарынарны бадытканар?

- Ынчап кээрге, бөгүн чүнүң дугайында өөренир-дир бис?

- Шын-дыр, эжишкилер дугайында. Бис богун Олег Саган-оолдун «Эжишкилер» деп үзүндүнү көөр бис.

- Кчичээлге чүнү билип алыр ужурлуг бис? (оореникчилернин харыылары)

- Шын-дыр, чогаалды номчуп, сайгарар ужурлуг бис.

III. Чаа билиглерни ажыдары.

• Чогаалчы-биле таныжары.

- Уруглар, силер чогаалчы Олег Саган-оол-биле таныш силер бе?

- Оон кандыг чогаалдарын номчаан силер?

Чогаалчы Олег Карламович Саган-оол 1913 чылдын январь 1-де Чоон-Хемчик кожууннун Шеми сумузунга торуттунген (слайдыдан  Шемини айтыр). Бис оон чогаалдарын улуг класстарга оорени бээр бис.

Ам чогаалчынын «Кежиктиг сылдыс» деп тоожудан «Эжишкилер» деп эгеде Көкей байга хөлечиктеп ажылдап турган чылгычызы Маадыр биле хой кадарчызы Төмүр феодалдыг Тываның үезинде чурттап турган. Ынчангаш, оларнын амыдырал-чуртталгазы-биле таныжаалынар.

• Созуглелди баштай башкы, оон оореникчилер аянныг кылдыр абзацтап номчуур.

IV. Бирги быжыглаашкын.

• Словарьлыг ажыл.

Мээс – дагнын  хүннээрек талазы.

Сугуйтур – шиштейтир

Додуга берген – соокка аза изигге арны кара-хүрең апарган кижиге тоннун онун домейлээн

Бир хепке куттурган дег – бот-.боттарынга домей

Дүрзүгүр – коргунчуг.

V.Физминутка.

1,2 – баштар дорт,

3,4 -   холдар херик.

5,6 – аяар олур.

7,8 -  эрес кирип

9,10 – ажылывыс уламчылаал.    

VI.Быжыглаашкын.

1. Айтырыгларга харыыладыр

- Төмүр деп кымыл? Ол хоюн чүге, канчап алзыпканыл? ( Эрттир ойнай бергеш алзыпкан).

- Бөрү оолду чүге товааныл?( Оол боо чок база бичи болган).

- Маадыр чүге Төмүрге чедип келгенил? (Чүге дизе эжи-дир).

- Маадыр кандыг кижи-дир? Ону дидим деп канчап билип кагдынар?

-Оон-даа чоок эштерни чуу дээр ийик, синонимин тывынар? (Өңнүктер дээр).

-Шын-дыр, эр-хейлер!

-Маадыр чүге Төмүрге болчу бергенил? (Чүге дизе ооң  өңнүү).

 - Маадыр Көкей байга канчап Төмүрну эттетпейн барганыл? (бот-боттарынга болчур болгаш найыралдыг болгаш).

- Олар канчап бирээзи дарга, бирээзи тракторист апарганыл? (ооренипалганнар).

- Амгы уеде бо назылыг оолдар чүнү кылып турарыл? База бо үе-шагда бөрүлерни канчаар узуткап турар апарганыл?

- Маадыр Көкей байга канчап Төмүрну эттетпейн барганыл? (бот-боттарынга болчур болгаш найыралдыг болгаш).

- Шынап-ла, оолдар найыралдыг болгаш байга алдырбайн барганнар. Оолдарнын найыралында кандыг шынарлар барыл? (бот-боттарынга дузалажыр, кээргежир, эжинге шынын чугаалаар, экини күзээр, шыдамык чорук, хүндүлежири, эптиг хамаарылга, …)

- Силер клазынарда найыралдыг силер бе? Эр хейлер! Кижи эштери-биле кажан-даа найыралдыг, эптиг-демниг болур херек.

- Силер орус болгаш өске литературалардан найырал дугайында кандыг чогаалдар номчаан силер?(ооренип турганы Василий Короленконун "Дети подземелья" Вася биле Марусяны айтырар, чугааладыр).

- А силер найырал дугайында  улегер домактар билир силер бе? Тып корунерем.

2. Υлегер домактар-биле ажыл. ону оюн кылдыр эрттирер "Илчирбе".

- Уруглар, силер найырал дугайында кандыг үлегер домактар билир силер?

Малга манаг херек,

Кижээ эш херек.

   Эки кижээ эш хөй,

   Эки аътка ээ хөй.

Эжишкилер найыралы эртине дагны тургузар.

   Аъттыгда хову чолдак,

   Эштигде үе чолдак.

Эзери чокта шыланчыг,

Эш чокта чалгааранчыг.

   Эштин эргизи эки,

 Эттин чаазы эки.

    Эдинге элбээревес,

    Эжинге көөргеттинмес.

- Чүге найырал дугайында деп бодап тур силер?

3. Овур-хевирлер-биле ажыл (слайдыны коор).

- Маадыр кандыг кижи-дир?  Ол сөөлүнде кым болу бээрил, кандыг профессияны чедип алырыл?

Колхоз даргазы                  

Дидим

Чугаакыр

Кежээ                                                                                 Маадыр

Шыырак

Сагышчоваачал

- Төмүр кандыг кижи-дир?  Ол сөөлүнде кым болу бээрил, кандыг профессияны чедип алырыл?

Төмүр                                    Дидим эвес

Тракторист

Көкей бай – каржы, хоптак, харам (ассоциация тургустурар).

- Силер Көкей ышкаш болуксаар-дыс силер бе? Чүге?

- Кокей – амыдыралдан алдынган овур-хевир. Шаандагы Тывага ындыг аттыг бай кижи чурттап чораан. Оон аажы-чаны бак, мал кадарып берген улузун бак чанчаар, куду коор болурга, оон дугайында тыва улустун ырызы база бар (ноутбуктан дыннаар).

4. Уран-чечен аргаларны тыптырары, ажылчын кыдыраашта таблицаны долдуртуру.

5.Сөзүглел-биле ажыл ( ажылчын кыдырааштан кылдыртыр).

Дараазында үзүндүде киирбээн сөстерни бижинер.

Төмүрнун …… изиш кыннып, …. Дирчийип, кылыннай берген ышкаш апарган, ооң ….. диртиледи соп эгелээн. Ол аразында Төмүрнүң  ….. хөй чүве кирип, ол ….. канчап үнеринин аргаларын дилеттинип турган. Ам канчаар?  Төмүр алгырарга   ….. мырынай үнмес, чүгле хыжылаар,  …… ону-даа тооваан, харын дүрген-не ….. чип алыр-дыр дээн ышкаш, сыыртылаңайнып турган.

VII.Бажынга онаалга (кайы-бирээзин шилип алыр).

• Ажылчын кыдыраашта бердинген таблицаны долдурар.
• Мини-чогаадыг «Эжишкилер найыралы эртине дагны тургузар».

             VIII. Түңнел.

• Айтырыгларга харыыладыр.

- Уруглар, бо кичээлде чүнү көрдүвүс? Ында кым деп маадырлар бар-дыр?

- Силер сонуургадынар бе?

- Найырал деп чүл?

- Силер эштеринер-биле найыралды үнелеп, эдержип билир силер бе?

• «Рефлексиялыг экран» (презентациядан көөр».
• Найырал дугайында притчаны минута артар болза чугаалап бээр.

- Бир-ле черге бот-боттарынын сагыш-хөңнүн билчир эжишкилер чурттап чораан.        Олар бир-ле эпчок байдалга таварышкаш сөс каржып, кыржыр ужурга таварышканнар. Бирээзи өскезинин чаагынче дажыпкан. Чаагынче дажыттырып алган оол хомудааш, чүнү-даа ыыттавайн, элезинге «Бөгүн мээң эн-не чоок эжим чаагымче дажыпты» - деп бижип каан.

  Эжишкилер ол-ла кылаштажып чорааш далайга чедип кээп, эштип алыр деп шиитпирлээннер. Эжинге дажыттырган оол сугга дүжүп каар часкан, ынчалза-даа  эжи камгалап каан. Оол миннип келгеш дашка «Бөгүн мээң дыка чоок эжим мени өлүмден камгалап каан» деп оюп бижип каан. Ол оолдан эжи айтырган:

- Мен сени дажыптарымга  элезинге бижип кагдын, а камгалап каарымга, дашка оюп бижип кагдын? Чүге ынчалдын?

Эжи:  Бисти хомудадып турда, ол дугайын элезинге бижип каар бис, чүге дизе хат балазын дээш. А кажан бир-ле эки чүүлдү биске кылып берип турда, хат балавазын, уттундурбазын дээш, дашка оюп бижип каар бис. Ынчангаш найыралывыс үнелеп чоруулу- дээн-дир. Ынчангаш силер база найыралынар үнелеп чорунар, уруглар.