Олег Саган-оолдун "Доспестер"деп романында аныяктарнын овур-хевири.
план-конспект урока (10 класс) на тему

10 класс. Тыва чогаалга ажык кичээл.

Темазы: Олег Саган-оолдуӊ  «Дөспестер» деп романында

аныяктарныӊ овур-хевири.

(Дириг чораан назынында диӊмит чокка канчап чурттаар. Үлегер домак.)

Сорулгазы:1. Чогаалчыныӊ дугайында кыска таныштырылга. Чогаалдыӊ проза аймаанга хамааржырыныӊ дугайында таныштырары. Чогаалда маадырлар – аныяктарныӊ ажыл-ижи-биле таныжылга.

2. Маадырларга тус-тус характеристикаларны бээри. Мергежил бүрүзү ажыктыг деп чүүлге кижизидери.

 3. Чогаалда маадырларныӊ топтуг мөзү-бүдүжүн үнелеп билиринге, чогаалды хандыкшып номчуурунга чаӊчыктырар. Чогаал маадырыныӊ топтуг овур-хевиринге хүндүткелди кижизидер.

Дерилгези: чогаалчыныӊ хөрек чуруу, слайдыларда үлегер сөстер, чуруктар.

Кичээлдиӊ хевири: бот-мергежилдерни хевирлээриниӊ, хөгжүдериниӊ.

Чедип алыр мергежилдер болгаш чаӊчылдар: тыва чоннуӊ шаандан тура амыдыралын көргүзерде, аныяктарныӊ овур-хевирин дамчыштыр онза-солун, сонуурганчыг кылдыр илередип, роман жанрыныӊ онзагайын илереткени.

Кичээлдиӊ чорудуу:

1.Организастыг кезээ

2.Онаалга ажылын боттандырары. «Камгалакчы» деп  оюнга белеткелин хынаар. Ойнакчы бүрүзү бодунуӊ маадырын төлептиг кылдыр көргүзерин оралдажыр. Номдан бадыткалдарны немээр. Таблицаны долдурар. Маадырларныӊ аажы-чаӊын демдек аттары-биле тодарадыр.

3.Тема-биле ажыл: чаа темаже уругларны хаара тудары

 1.Башкыныӊ киирилде сөзү.

О.К.Саган-оол – солун намдарлыг кижилерниӊ бирээзи. Башкылап, радиокомитетке даргалап, область прокурору бооп ажылдаан соонда, О.Саган-оол 25 чылдарныӊ дургузунда (1946-1971) Тываныӊ чогаалчылар эвилелин удуртуп-баштап келген. Ажылдап келген чылдарында шүлүк бижииринге салым-чаяанныг аныяктарны деткип, чогаалчыныӊ оруунче чедип киирген «адазы» бооп келген. А.Даржайныӊ «Олег Саган-оолдуӊ кичээлдери» деп шүлүүнден ооӊ бадыткалын көрүп болур:

 - Олур дуӊмам, таныжып аал,

Олег Карламович Саган-оол дээр – деп,

Улуг эвес сынныг кижи

Уткуй менче холун сунду.

Алдар-аттыг чогаалчывыс,

Көдээ суурда ашактар дег,

Хоӊну биче, чазык-чымчак,

Анаа бөдүүн кижи болду…

«Чуртталгадан өөрен!» - деп,

Чула сургап, башкым чагып,

Шүлүктерим үрезинин

Шүүрей шишкип, ылгап берген.

Кижилерге ачы-буянын чедирип чоруур кижилерниӊ алдар-ады мөӊгеде уттундурбас деп чүве бо эвес  бе? Чогаалчыдан арга-сүме алгаш, та чеже кижи чогаалчыныӊ амыр эвес оруун шилип ап, улус-чонун амырадып кайгаткан чуве. Оларны санап-түӊнээри берге боор. Амгы уеде О.Саган-оолдуӊ уштап-баштап каан чогаалчыларыныӊ уран-чечен чогаалдарын дыка хөйү-биле номчуп чоруур бис. Олар бистиӊ ынак чогаалчыларывыс апаргылаан.

Чогаалда кол тема, идеяны тодарадып алыылыӊар: аныяктарныӊ овур-хевирин дамчыштыр көдээ ажыл-агый темазын чогаалда чырытканы;

Идея: дириг чораан назынында диӊмит чокка канчап чурттаар деп улустуӊ үлегер сөзүнге даянып болур. Чогаалдыӊ ады үлегер домак-биле холбаалыг. Чүге дизе аныяктар дөспес чаӊныг, бир-ле чүүлдү тып алган, чогааткан, тыпкан чоруурлар болгай. Чогаалда кол маадыр Хеймер-оолдуӊ чугаазындан алдынган.

Чогаалда иштики Микротемалар: ынакшыл, найырал, эртем-билигниӊ чугулазы, даанган ажылынга ээ-харыысалга, арын-нүүр дээш о.ө.

Кезектер аайы-биле кол-кол уткалар:

Хеймер-оолдуӊ эртем-билиг чедип алгаш, төрээн колхозунга зоотехниктеп чедип келири. Орук ара Агар-оолга таваржы бээри. Агар-оол ооӊ мурнунда Алаак колхозка зоотехниктеп он чыл ажылдаан. Кожуунче депшип, көдээ ажыл-агый килдизин  эргелекчилей бергенин оларныӊ таныжылгазындап билип алыр. Орукка халдып оргаш, колхозтуӊ аныяк хой кадарчызы Хураганмайга таваржы бээрлер. Уругнуӊ аъды хоярга Хеймер-оол сагыш човап турар. Ынчаар-ла оларныӊ таныжылгазы эгелээн. Ажылдап келгеш-ле Хеймер-оол кадарчыларыныӊ коданнарын кезип, ажыл-агый-биле таныжып ап турар. Хураганмай ада-иези-биле кады мал тудуп ажылдап турар. Чудурук биле Кудурукпай кырганнарны танып билип, оларныӊ ажыл-агыйы-биле билчип алыр. Колдуунда хой мал ажыл-агыйлыг колхозту хөгжүдүп, сайзырадып, чаӊгыс аайлап алыр дээш, Хеймер-оолдуӊ шудургу ажылын, аныяктарныӊ эрес-кежээзин чогаалда көргүскен. Хой малды малдап турар колхозтуӊ ажыл-агыйын хөгжүдер дээш, Хеймер-оол бригада тургузарын аныяктарга сумелээн болгай.

Номда 20-ги эгеде сөзүглел-биле ажыл.

Чогаалда кол маадырлардан аӊгыда кадарчылап турар аныяктарныӊ овур-хевирин көруп болур: Меӊниг-Кара – хедерзимээр аажылыг, ооӊ кадайы Торлукмаа, Каржаӊмай – үргүлчү хүлүмзүрүп чоруур, долбанныг кызыл чаактарлыг. Балажык – ааскыр-сөскүр, чугаакыр. Кара-оолдуӊ овур-хевири бар. Аныяктар шупту демниг, оюн-баштак, каткыжы, хөглүг, аваангыр тудунгур, эгелекчи, чогаадыкчы,

Хеймер-оол аныяктарга комсомолдуӊ Уставын таныштырып турар. Хажытпас ужурлуг тургузуп каан дүрүмнер, айыттынган дүрүмнерни хажытпайн сагыыр ужурлуг. Ар 184-тен тура Хеймер-оолдуӊ тайылбырындан билип ап болур. (тып номчуур)

Ынчангаш чаӊгыс улуг бригаданы тургузуп алырынга аныяктар демнии-биле бот-боттарын дескижип, ажыл-ишче шымнып кирер деп турарлар. Бо эгедеп алгаш көөрге, дириг чораан назынында диӊмит чокка канчап чурттаар деп идея илереп келир. Ынчангаш мергежил бүрүзү ажыктыг, херектиг деп чүүлдү сайгарыптаалыӊар. Бистиӊ чуртувуста эртемден профессор Климованыы-биле мергежилдерни 5 аӊгы бөлүкке чарып турар:

1.Кижи – бойдус (природа)

2.кижи – техника

3.кижи – кижи (человек)

4.кижи – демдек ….(знаковая система)

5.кижи – уран-чечен овур-хевир (художественный образ)

Слайд-биле ажылдаар.

Сайгарып, өөренип турар чогаалывыс бирги бөлүкке хамааржыр-дыр бе? Ук бөлүкке хамааржыр мергежилдиӊ Күрүнениӊ Унитарлыг Бүдүрүлгези «Бай-Талдыӊ» специализи Хертек Анай-Хаак Здововна силер-биле ужуражып келген-дир, уруглар.

Кичээлге түӊнел. Амгы уеде аныяктардан мал малдап чоруурлар база эвээш эвес. Оларныӊ чижээнге кымнарны адап болур бис? Бистиӊ суурувустан Буян, Резеда Дамбыйлар, Аӊчы-оол, Сайзана  Күнзүктер, Буян, Алимаа Хаван-оолдарны хамаарыштырып болур. Чазактыӊ «Кыштаг» төлевилелдериниӊ киржикчилери Эрес, Саида Эрегелер, Шолбан, Саглаана Ооржактар хамааржыр. Күрүнениӊ деткимчезин ап, шудургу ажылдап чоруур аныяктар хөй. Бо чогаалдыӊ кол-ла маадырлары аныяктар болгай. Силер база келир аныяк амыдыралче кирер орууӊар мурнуӊарда, ынчангаш мурнуӊарга сорулганы салып, өгбелеривистиӊ дириг чораан назынында диӊмит чокка канчап чурттаар деп кыйгырыын, үлегер сөзүн мурнуӊарга сорулга кылдыр салып ап болур-дур силер, уруглар. Чедиишкиннерни күзедим.

Кичээл силерге солун болду бе, ажыктыг чүүлдерни билип алдыӊар бе?

 Онаалга бээри. Чогаадыг темалары «Хеймер-оол – үезиниӊ ёзулуг маадыры», «Аныяктар – мурнуку одуругда»

 Демдектер салыры.