Олег Саган-оол "Эжишкилер"
методическая разработка (5 класс) на тему

Кичээлдиӊ  темазы:  Олег Саган-оолдуӊ «Эжишкилер» деп чечен чугаазы.

Сорулгалары:

1. Чогаалдың кезектерин база маадырларының овур-хевирлерин шын тодарадып билирин өөредири;
2. уругларны найыралга шынчы болурунга кижизидери;
3. уругларның  үзел-бодалдарын, сагыш-сеткилин байыдып, уран номчулгага быжыг хандыкшылын оттурары.  

Дерилгези: чогаалчының портреди, сюжеттиг чурук, үлегер домактарлыг плакаттар, таблица

Кичээлдиң чорудуу

Ӏ. Организастыг кезээ.

- Экии, уруглар! Кичээлге белен силер бе? Олуруп саадаӊар!

II. Онаалга хыналдазы.

III. Чаа материалдыӊ тайылбыры:

 - Бөгүн кичээлде Олег Карламович Саган-оолдуң «Эжишкилер» деп чечен чугаазын номчуп, сайгарып көөр бис, уруглар.

1. Башкының сөзү.

- Олег Карламович Саган-оол 1913 чылдың январь 1-де Чөөн-Хемчик кожууннуң Шемиге төрүттүнген. Бичии турда-ла, ада-иези чок болганындан, ол төрелдериниң холунга өскен. Бичиизинден тура амыдыралдың кадыг-дошкун үелерин көрүп эрткен бичии оолдуң угаан-бодалы амыдыралдың өөрүшкүлүг үелеринде үргүлчү хайныгып чораан. Ол кырган-ачазының ачызында хөөмейлеп, сыгыртап, одажып ырлаарынга, тоолдаарынга  өөренип алган. Ынчалдыр-ла оолдуң уран талантызының доругарынга база чогаалчы болурунга дуза чедирген. Ол хөй-хөй шүлүктерниң, чечен чугааларның, тоожуларның, романнарның автору.

 - Бөгүн кичээливисте О.К.Саган-оолдуң «Эжишкилер» деп чечен чугаазын номчуп, сайгарып көрээлиңер.

2. Сөзүглел-биле ажыл.

-  Номувустуң 67 дугаар арынын ажыдып алыылыӊар.

 - Сөзүглел чечен чугаа жанрынга хамааржыр деп чугаалаштывыс, уруглар. Чүге чечен чугаа жанрынга хамааржыр деп бодап тур силер?

 - Чүге дээрге ол хемчээлиниң аайы-биле ындыг-ла кончуг улуг эвес, маадырлары эвээш.

 - Эр хейлер.

 - Чечен чугааның адынче кичээнгейни салыылыңар – «Эжишкилер».

 - Эжишкилер деп кымнарны ынча дээр  бис, уруглар?

 - Бот-боттарын деткижип, камгалажып, карактажып чоруур кижилерни эжишкилер дээр.

 - Эр хейлер.

3. Сөзүглелдиң аянныг номчулгазы. (Аудиобижидилгеден баштайгы 3 абзацты созуглелди дыннаар) Уругларны  одуруглап номчудар.

Башкы айтырыглар дузазы-биле уруглар-биле кыска утказын сайгарар.

4. Дорт болгаш көжүрген уткалыг сөстер-биле ажыл.

 - Шончалай (үнүш), эриин ажа берген (эмин эрте берген, аяа долган), карбаш (холдары оолда-ла барган), чоннуң чоон оруу (амыдыралдың шын оруу), эки эштиишкин (эки амыдырал) дээш о.ө.

5. Айтырыглар-биле ажыл.

 - Сөзүглелди чүге «Эжишкилер» деп адааныл?

 - Чүге дээрге ында ийи эжишки Төмүр биле Маадырның дугайында чугаа чоруп турар?

 - Сөзуглелде каш маадыр барыл?

 - Болуушкуннар кайда болуп турар-дыр?

 - Чечен чугаавыс чүүден эгелээнил? (пейзажтан)

 - Төмүр кандыг оол-дур? Чүге ынча деп бодап тур силер? Сөзүглелде Төмүрнү чуруп турар домактарны тып көрээлиңер.

 - А Маадыр деп кымыл? Ол кандыг кижил? Аажы чаңы кандыгыл?

 - Сөзүглелде каржы, багай бай ашактың адын кым дээрил?

 - Төмүр кандыг ужуралга таварышканыл?

 - Маадыр шын орукту кылган бе, чүү деп бодаар силер, уруглар?

 - Бо маадырларның кайылары шын, а кайылары меге  чоруктар кылганыл?

 - Эр хейлер, уруглар!

 - Моон алгаш көөрге, бо чечен чугаада автор Тывага улустуң революциязының тиилээриниң мурнунда хөлечиктер дээр ядыы айбычы бөлүктүң амыдыралының бир болуушкунун көргүскен. Ол үеде бай кижилер ядыы кижилерни кулдары кылып ап чораан. Ында арат аныяктарның базымча-дорамчылалга удурланып чорааны, ооң уламындан хосталганы чедип алганын көргүскен.

IV.Быжыглаашкын кезээ.

1. Үлегер домактар-биле ажыл.

 - Самбыраны үш дең кезекке чарып каан. 1-ги кезекте – Төмүр, 2-Маадыр, 3 – Көкей. Дараазында карточкаларда үлегер домактарны шупту сайгарып көргеш, дараазанда маадырларның овур-хевирлериниң тааржыр аайы-биле ол одуругже салыр бис.

 1) Бай мен дээш балды эъди кагба,                                                                

   Чок мен дээш муңгарава.                                

                                                                              2) Кижи өөделээр,

                                                                                  Кинчи үстүр.

3) Кадыг черге мал доктаавас,

    Харам кижээ эш доктаавас.

                                                                              4) Кижи өзер,

                                                                                  Кидис шөйлүр.

5) Олутта олча олча чок,

Чыдында чыргал чок.

                                                                              6)Тоткан кижиге

                                                                                 Тогду кудуруу кадыг.

7)Харам кижээ эш ырак,

    Чоржаң аътка чер ырак.

                                                                              8)Харам сеткил – дужак.

9) Чаш дээш базынма,

   Чавыдак дээш шоотпа.

2) Сөзүглелдиң кол утказын чугаалаары.

 - Номчаан сөзүглелди утказының аайы-биле кезектерге чарып көрээлиңерем.

 - План тургузар.

 - Сөзүглелдиң кыска утказын план езугаар чугаалаттырар.

V. Кичээлди түңнээри.

 - Сөзүглелден кандыг аажы-чаңныг болурун билип алдыңар, уруглар?

 - Чүге ынча деп бодап тур силер?

 - Эр хейлер! Найырал кезээ шагда каяа-даа, күштүг, шынчы, а кажар, каржы-дошкун чорук багай. Ынчангаш чеже-даа бичии кижи болза, черле дорамчылап, бак көрүп болбас. Чазый кижи кижини ажылдаткаш, черле тотпас болур.

 - Ынчангаш уруглар бот-боттарыңар найыралдыг , карактажып, сүмележип чоруурунапны кзедим.

VI. Онаалга бээри.

 - Бажыңга сөзүглелдиң кыска утказын чугаалаарынга белеткенип алыр база найырал дугайында үлегер домактардан бижип эккээр.

VII. Демдектер салыр.