К.Кудажыныӊ «Сарыг-оолдуӊ плантациязы» деп чечен чугаазында улуг чогаалчыныӊ овур-хевири.
методическая разработка по краеведению (5 класс) на тему

К.Кудажыныӊ «Сарыг-оолдуӊ плантациязы» деп чечен чугаазында улуг чогаалчыныӊ овур-хевири.

   К.Кудажыныӊ «Сарыг-оолдуӊ плантациязы» деп чечен чугаазында Тыва Улустуӊ чогаалчызы, тыва чечен чогаалдыӊ үндезилекчизи С.А.Сарыг-оолдуӊ овур-хевирин тоожуушкун дамчыштыр чуруп көргүскени онзагай. Автор бо чечен чугаада кол маадыр-биле Тываныӊ каас-чараш булуӊнарыныӊ бирээзи Уш-Белдир курортунга дыштанып турганын тоожуп бижээн.

   Улуг чогаалчыныӊ сыын оъду казып алыр-дыр дээн саналы-биле «айныӊ чаазында, хүннүӊ экизинде» ийи даяӊгыыжын туткаш, рюкзактарын чүктээш, Чаваш хемни өрү чоктаптарлар. Чечен чугааны улаштыр номчуп олурарывыска чүгле кол маадырныӊ овур-хевири эвес, а тоожукчу чогаалдыӊ авторунуӊ овур-хевири база тодазы-биле ажыттынып эгелээр: К.Кудажы-даа, С.Сарыг-оол-даа бойдуска ынак, ооӊ биле быжыг харылзаалыг улус деп чүве илереп кээр.

   К.Кудажы Степан Агбаановичиниӊ балыктаарын кедергей чаптап көруп турар, аӊаа көөрде Мария Давыдовна дыка балыктаар. Кады чорааш улуг чогаалчыныӊ мүн кылып, одагга паштанып турарын магадап-ла ханмаан- «ындыг-даа кадайлар чок» деп деӊнеп турар.

  С.Сарыг-оолдуӊ овур-хевиринде дараазында онзагай мынчаар демдеглээн: «Мун амданы киирер кулча-согуна, оът-сигени шуптузун черден алыр, шай чеми черле муӊзавас янзы-бүрү каттар, шеӊне, черлик-шай. Мөөгүлер ылгап, чыып турда база кайгамчык. Кандыг үнүште кандыг витаминнер барын, ооӊ хоолулуун, чүү деп аарыгга удур ажыглаарын дөгерезин чугаалап кээр. Езулуг-ла хуулгаазын эмчи». Бо одуругларга кандыг-даа артык тайылбырныӊ херээ чок. Хоочун башкыныыӊ портредин чуруп тура, улуг сарыг кожагар сынын: «Күзүн оът-сиген быжып, сөөскеннер быжа бээрге, ол сүүрнүӊ Степан Агбановичиге дөмей аажок чүве» деп бижээн. Мында кижиниӊ портрет чуруу-биле пейзажты дөмейлээни азы метафораны ажыглааны кончук тывызык. Автор башкыныӊ «хөглүг, баштак, кыстар ышкаш бижииргек, чөгенчиг чүведен-не арны кыза хона бээр» аажы-чаӊын чаптап-ла ханмайн турар. Ол черни адыг-хайыракан ораны чар деп билзе-даа, «Сарыг-оол дег кортпас кижи көрбээн мен, куу даяӊгыыш тудуп алган мурнупда хөөреп-хөөреп базып-ла орар.»-деп, автор ооӊ дидимин магадаан.

  Кызыл-Эник Кыргысовичиниӊ эскергени биле С.Сарыг-оолдуӊ хар-назыны улгатса-даа, шилгедек, ындазында чиик кашпагайы ооӊ кара чаштан күш-ажылга, бергелерге дадыкканан херечилеп турар.

   Степан Агбаанович төрээн чериниӊ бойдус байлаан ыдыктап көөр чораанын ооӊ алгыш-йөрээлдеринден номчуур бис:

   «-Чаваш хемим-чараш хемим, бай одаг-байлак одаг! Ижип, чип ижээвээн мен, ап чип амдажываан мен. Бээриӊни бээр сен, берген шааӊ-биле алыр мен. Алырымны алыр мен, артык-тудуу албас мен. Катап база чедип кээр мен, хайыраӊны харамнанма, соонда база чедип кээр мен, чоруум чогуп чоруур болзун.»

   Хоочун чогаалчыныӊ чурталгазында бүгү-ле чүве хой кадарып өскени, партизаннап чорааны, Москвага дүктүг негей тоннуг, кадыг идиктиг эӊ баштай өөренип чеде бергени, чогаал бижип эгелээни… дээш өске-даа, авторнуӊ сагыш-сеткилинге тааржып, өөредиглиг болган.

   Чечен чугаада эӊ солун болуушкун: ийи чогаалчынныӊ сыын оъдун тарып турары; сыын оъдун казарынга бодаарга, ооӊ үрезинин тарыыры берге, хөй үе чарыгдаар. А эӊ-не өөредиглиг чүүл улуг чогаалчы С.Агбановичиниӊ «чурээнде сактыышкын-биле» биле «…Бойдуста төнчү чок чүве чок. Төрээн черивистиӊ байлаан камнаар, хумагалаар, өс