Бурятский язык и литература
план-конспект урока (6 класс)

Ивалгын аймаг

Поселиин дунда hургуули

Буряад хэлээр

«Аялган үзэгүүдэй илгарал: эрэ, эмэ, эрсэ аялганууд»

гэhэн сэдэбээр 2-дохи ангида үнгэргэгдэhэн

нээмэл хэшээлэй технологическа карта

                                                                                                                                                                     Бэлдэгшэ:

буряад хэлэ ба  литературын,

                                                                                                                                                                  эхин классудай багша

                                                                                                                                                                Банзаракцаева Людмила Баторовна,

утас: 89836337295,

e-mail: arshan72@bk.ru

2022 он

Бүлэгэй сэдэб «Аялган үзэгүүдэй зүб бэшэлгэ»                                                                                                                  10.03.2022 Хэшээлэй сэдэб «Аялган үзэгүүдэй илгарал: эрэ, эмэ, эрсэ аялганууд»

Хэшээлэй эмхидхэлэй байгуулга

Хабсаргалтануудай тобьег:

1. Буряад хэлэнэй һураха бэшэг-сахим ном
2. Презентаци
3. Домог

4. Ажалай дэбтэр

Банзаракцаева Людмила Баторовна, эхин ангиин багша

Хэшэлэй темэ: хатуу ба зөөлэн хашалганууд.

Анги: 2-дохи

Зорилго:

Хэшээлэй ябаса

Ι. Эмхидхэлэй үе.

-Сайн байна! Хэшээлдээ бэлэн гүт?

ΙΙ. Гэрэй даабари шалгалта

-Гэрэйнгээ даабарт шалгая.

-Будажап, юу хэхэ байгаабди? (Гэрэй амитадай нэгэ амитан тухай хөөрөө бэлдэхэ байгаа.)

- Уншадаа, Будажап (Нютагайнгаа нэрэ Шара-Азарга  тухай домог хөөрэнэ)

-Миланые шагная (Би таабари олооб  “Урдаа һэрээтэй, дундаа туламтай, хойноо ташууртай” Үнеэн)

ΙΙΙ.Мотиваци. Шэнэ мэдэсэ ойлгожо абаха эрмэлзэл түрүүлхэ (эмоциональна, психологическа бэлэдхэл)

! Квадракоптер хэшээлдэ ниидэн орожо, билет асарна.

- Ууй, энэ юм бэ? Үхибүүд, харагты даа, энэ квадракоптер маанадта юу асарба гээшэб? Урилга!?

Урилгын текст : “2021 оной декабриин 13-да, 2-дохи ангиин һурагшадые хэшээл-нааданда уринабди!”

-Үхибүүд, Гурбан Д шэл үмдэжэ, аяншалая!   (Үхибүүд 3Д шэл үмдэнэ, багша оньһон самбар дээрээ видео гаргана.)

- Минии хүгшэн эжы хонишон байһан юм. Намда иимэ ушар хөөрэһэн байна.

Багшын хөөрөөн: “Нэгэтэ хабарай үедэ  сагаан хониниинь хурьгалжа, жаахан хайрата хурьгая хүхүүлэнгүй, мүргэжэ, бэедээ дүтэлүүлбэгүй. Тиихэдэнь минии хүгшэн эжы хонгёо хоолойгоороо, хургаяа хүхүүлхын түлөө  дуу дууладаг байгаа:

Хүхэ ногоон ургахал даа

Хүбшын модон намаалхал даа

Хүхы шубуун донгодохол даа

Хүхэншни дэлбэрхэл даа

Тэрэнииешни юуншни хүхэхэб даа

Тээгэ

Тээгэ

Тээгэ

Тээгэ”

- Энэ дуунай аялга доро хониной  зүрхэн дулааржа, номгоржо, хурьгая долёожо, хүхүүлжэ эхилээ һэн. Иигэжэ хонин болоһон хурьгад үдэсэтэй боложо, үргэн тала дайдаар таража бэлшэдэг.”

-ГурбанД шэлээ тайлагты.

-Һонирхолтой байгаа гү? (Һонирхолтой)

-Юун һонирхолтой байгаа бэ? (Намда дуун,  намда жаахан хурьган...)

-Юун тухай хөөрэн бэ? (Хонин, хурьган тухай), Зүб даа!

ΙV.Хэшээлэй сэдэб болон зорилгонуудтай танилсуулга.

-Харагты даа, үхибүүд, энэ юм бэ? (Үзэгүүд). Юунэй түлөө үзэгүүд байна бэ, хэн юун гэжэ һананаб? (Үзэгүүдээр –үгэ зохёобди)

-Зохёогты, ямар үгэ болоноб? (ХУРЬГАН)

-Энэ үгэ соо [р’] абяан ямараар үгүүлэгдэнэб? ([р’] абяан зөөлэн)

-Энэ үгэ сооһоо нэгэ үзэг абахада, ондоо үгэ болохо. Ямар үзэг абахабди? (Зөөлэн тэмдэг)

-Ямар үгэ болоноб? (ХУРГАН). [Р] – абяан ямараар үгүүлэгдэнэб? ([Р] – абяан хатуунаар үгүүлэгдэнэ)

* -Хэн хэшээлэй сэдэб хэлээд үгэнэб?(Хатуу ба зөөлэн хашалганууд)

*Түмэр нүхэр абяа гарана! –Сайн байна, үхибүүд! .... Амар мэндээ!...Үхибууд, наадахамнай гү!...

-Түмэр нүхэртеэ наадахын тула, бүлэг боложо хубарая. Тоолуур тоолоё!

* Түмэр нүхэр  үхибүүдээр тоолоно, Амгалан харуулна.

Тала дайда ехэ

Табан хушуун мал

Морин, үнеэн, тэмээн,

Хонин үшоо ямаан

Мэнэ тэрэ гара!

...

Түмэр нүхэр даабаринуудые тараана ...

-1-хи бүлэг 3Дхирэлтэтэй буланда ошоод, даабари дүүргэгты.

-2-хи бүлэг оньһон самбарта ошоод, даабари дүүргэгты.

1-хи бүлэг ажалай  хуудаһан дээрэ ажаллана, 3Д хирэлтэтэй буланда.

1.Амитад сооһоо табан хушуун малай нэрэнүүдые түүжэ бэшэгты. Зөөлэн хашалгантай үгэнүүд доогуур зурагты.

________________________________________________________________

2.Мэдүүлэй  илгагажа  үгэнүүд соо ямар аялган урдахи хашалганайнгаа зөөлэниие харуулнаб?

Манай арад зон  мориие “морин эрдэни” гэдэг.

___________________________________________________________________

3.Тобшолол гаргагты:

Ямар аялган урдахи хашалганайнгаа зөөлэние тэмдэглэнэб?

________________________________________________________________

_________________________________________________________________

Үхибүүд бүлэгөөрөө ажаллана.

2-дохи бүлэг оньһон самбар дээрэ ажаллана. Оньһон самбар дээрэ шүлэг гарана.

Хорёогоор дүүрэн

Үхэр малтайб.

Нюдөө нээгээд,

Тэдэнээ тоолоноб:

Морёо эльбэнэб,

Тахяагаа харанаб,

Үнеэгээ һаанаб,

Хонёо мананаб.

Ямаагаа яанабиб?

Хэн хэлэхэб?

Харюу хүлеэнэб.

Даабари: Зөөлэн хашалгантай үгэнүүд доогуур зурагты. Юундэ ногоон үнгөөр зуранабта? (Зөөлэн хашалган абяануудые ногоон үнгөөр зурадаг)

• Ямар тобшолол гаргахабта?

Тобшолол: Хашалгануудай хойно йотированна  аялганууд байгаа һаань, хашалганууд зөөлэрдэг.

-Бэрхэнүүд!

-Мүнөө анхаралаа оньһон самбар тээшэ хандуулагты! (Таблица гарана)

1. ямар ушарта хашалганууд зөөлэн болодог? (зөөлэн тэмдэгэй урда байгаа һаа)

2. үшөө ямар ушарта зөөлэрдэг? (түргэн И, удаан ИИ аялган. урда байгаа һаань)

3.үшөө хэзээ, ямар ушарта? (йотированна аялгануудай урда байгаа һаа)

VI. Номоор ажал

-Энэ дүрим ном соо уншая! Светлана уншаад үгэ даа.

VII. Бэхижүүлгэ, сэдэбээр практическа хүдэлмэри

-Зай, мүнөө үхибүүд, онол хабтагай дээрэ ажаллая. Дасхал дүүргэе.

Үхибүүд онол дасхал дээрэ ажаллахая ошоно.

*Дүн оньһон самбар дээрэ гаргагдана.

VIII. Рефлекси. Өөһэдыгөө сэгнэлтэ

-Оньһон самбар дээрэ өөһэдыгөө сэгнэе.

-Юундээ табан хушуун мал манай хэшээлдэ хабаадалсааб? (Табан хушуун мал манай буряад арадай эрдэни болоно.)

-Үхибүүд, дуугаа дуулая!

- Хэшээл дүүрээ, баяртай!

-Ошое. (Кабинедэй  дунда байһан партада дүтэлхэ? (Хатуу ба зөөлэн хашалганууд)

-Бэрхэнүүд!

Муниципальное образование «Иволгинский район»

Муниципальное общеобразовательное учреждение

«Средняя общеобразовательная школа Поселья»

РАБОЧАЯ   ПРОГРАММА

учебного предмета «Буряад хэлэн»

Класс: 2-А

Уровень образования – начальное  общее образование

Уровень изучения предмета – базовый уровень

Срок реализации программы – 2022/2023 учебный год

Количество часов по учебному предмету: 3 ч./неделю, всего – 102 ч/год

Рабочую программу составил(ла):

Л.Б. Банзаракцаева, учитель начальных классов

Поселье,

2022 г.

Тайлбари бэшэг

Хоёрдохи классай буряад  хэлэ үзэхэ тобшо тайлбари иимэ журамшуулһан баримта бэшэгүүд дээрэ үндэһэлнэ:

- Федеральный  закон  от 29.12.2012 № 273-ФЗ «Об  образовании  в  Российской  Федерации»  ст.2, п.9;

- Федеральный   государственный  образовательный  стандарт  начального  общего образования, утв. приказом Минобрнауки России от 06.10.2009 №373;

- Приказ  Минобрнауки  России  от  31.12.2015 №1576 «О  внесении  изменений в  федеральный  государственный  образовательный  стандарт начального  общего  образования, утв. приказом Минобрнауки  Российской  Федерации  от 6  октября 2009 г. №373»;

- Учебный  план  МОУ СОШ Поселья;

- Положение  о  рабочей  программе;

2-дохи  классай   буряад  хэлэ  үзэлгын   программа  «Буряад  хэлэн»  гэhэн  эхин  hургуулиин  программа   дээрэ   үндэhэлнэ (авторынь Р.С.Дылыкова). Буряад  Уласай  Болбосоролой  болон   эрдэм  ухаанай  яаманаар  зүбшɵɵгдэhэн   Р.С.Дылыкова, Т.Б.Базаргуруева, Д.Б. Дугарова  авторнуудай  «Буряад  хэлэн» гэhэн 2-дохи   классай  hуралсалай  ном  хэрэглэгдэнэ.

Һуралсалай   түсэблэhэн    дүнгүүд

Үхибүүнэй  өөрын  хүгжэлтын дүнгүүд (личностные  результаты):

- өөрын ба хүнүүдэй ажабайдалда түрэл хэлэн ямар үүргэтэйб гэжэ ойлгоно (хэлэнэй аргаар хажуудахи хүнтэеэ харилсанаб, бэшэмэл текстын удха үзэнэб гэжэ ойлгоно).

Бэеэ   гуримшалаад  ябаха  шадабари (регулятивные  УУД):

• багшатаяа хамта хэшээлэйнгээ зорилго табиха;

• хэшээлдээ юу хэһэнээ хойно хойноһоонь тоолохо;

• юу хэхэ гээшэбиб гэжэ уридшалан хэлэхэ (прогнозировать);

• өөрынгөө, нүхэдэйнгөө ажал багшатаяа сугтаа урид зохёогдоһон тусхай критеринүүдээр шалгаха;

• багшын үгэһэн түсэбөөр, алгоритмаар хүдэлжэ шадаха.

Оршон  тойрониие  шудалха  шадабари (познавательные  УУД)

• номоор хүдэлхэ (номой гаршагай, тусгаар тэмдэгдэй үүргэ ойлгохо);

• зураг хаража гү, али текст уншажа, асуудалнуудта харюу олохо;

• багшатаяа болон нүхэдтэеэ хамта дүн гаргаха;

• үгөөр хэлэгдэһэн ойлгосо схемэ, таблица, модель болгохо, тиин һөөргэнь модель соо харуулаатай ойлгосо үгөөр хэлэхэ;

• текстын удха дамжуулха.

Харилсаха  шадабари (коммуникативные  УУД):

• өөрынгөө һанаа бодол аман хэлэлгээр, тиихэдэ багахан текст зохёожо, бэшэгэй хэлэлгээр харуулха;

• хажуудахи хүнүүдээ шагнаха, тэдэнэй хэлэһэниие ойлгохо;

• уран гоёор уншаха, хөөрэхэ;

• классайнгаа үхибүүдтэй, багшатаяа яагаад ажалаа эмхидхэхэ, ямар журамуудые сахиха тухайгаа хэлсэхэ;

• хоёр хоёроороо, бүлэг бүлэгөөр хүдэлхэ, тиихэдээ олон ондоо «тушаал» бэе дээрээ абаха: ударидагшын, даабари дүүргэгшын, бэшээшын г.м.

Буряад  хэлээр  шадабари (предметные  результаты):

• багшын, нүхэдэйнгөө хөөрэһэн, уншаһан текст хадуун абаха;

• бүхэли үгөөр, зүбөөр, ойлгосотойгоор, уранаар уншаха;

• текстын нэрын удха ойлгохо, үгтэһэн нэрэнүүд coohoо текстын удхада таараха нэрэ шэлэхэ;

• хөөрэһэн, асууһан, шангадхаһан мэдүүлэлнүүдэй янзануудые мэдэхэ, тэдэниие аянгалха;

• мэдүүлэл бэшэг дээрэ харуулха;

• мэдүүлэлнүүдые зохёохо, хүсөөхэ, сэгнэхэ, зүб болгохо;

• үгэнүүдтэ асуудал табиха;

• үгэнүүдые асуудалнуудаарнь бүлэгүүд болгохо;

• үгэ соохи абяануудые зүбөөр нэрлэхэ, аялган болон хашалган абяануудай илгарал нэрлэхэ;

• үгэ үедэ хубааха. шэнэ мүртэ яажа нүүлгэхые мэдэхэ;

буряад алфавит мэдэхэ, алфавидаар үгэнүүдые һубарюулха;

• үгэ соохи түргэн болон удаан аялгануудай үүргэ ойлгохо (үгын удха ондоо болгодогыень);

• үгэ соохи йотированна үзэгүүдэй «ажал» мэдэхэ: хашалганай удаа, үгын болон үеын эхиндэ;

• дүримүүдые баримталан, үгэ соо аялган үзэгүүдые зүб бэшэжэ шадаха (аялганай тааралдал. аялганай һубарил. түргэн у-ү, удаан уу-үү, уй-үй, ы-ии, өө-ээ);

• хонгёо ба бүдэхи хашалгануудые илгаруулха;

• хатуу ба зөөлэн хашалгануудые илгаруулха, хашалгануудай зөөлэниие харуулха арга мэдэхэ:

• үгэ соо бүдэхи хашалгануудай урда дайралдадаг б, г, д, хашалгануудай үгүүлбэри тухай мэдэхэ;

• абтаһан үгэ тухай ойлгосотой байха, абтаһан үгын сохилтотой аялганай үгүүлбэри болон бэшэлгэ мэдэхэ, хашалган һүүлтэй ородоор бэшэгдэдэг абтаһан үгэнүүдэй буряад хэлэн дээрэ бэшэлгэ мэдэхэ, абтаһан үгын һүүлэй сохилтогүй аялганай бэшэлгэ мэдэхэ;

• юумэнэй нэрэ тухай ойлгосотой байха: хэн? юун? гэжэ асуудалда харюусадаг, юумэ нэрлэдэг, нэгэнэй, олоной тоогой түхэлнүүдтэй байдаг, олоной тоогой түхэл тусхай залгалтануудаар харуулагдадаг, тусхайта юумэнэй нэрэнүүд, тэдэнэй янзанууд, ехэ үзэгөөр бэшэг дээрэ харуулагдаха тухай, юумэнэй нэрын асуудалнуудаар хубилха ёһо мэдэхэ;

• үйлэ үгэ тухай ойлгосотой байха: хэлэлгэ соохи үүргэ, Юу хэнэб? Яажа байнаб? гэжэ асуудалда харюусадаг. юумэнэй үйлэ нэрлэдэг, үйлэ үгэ мэдүүлэл соо хэлэгшэ болодог гэжэ мэдэхэ;

• тэмдэгэй нэрэ тухай ойлгосотой байха: хэлэлгэ соохи үүргэ, Ямар? гэжэ асуудалда харюусадаг, юумэнэй шанар,  тэмдэг нэрлэдэг, удхаараа юумэнэй нэрэтэй нягта холбоотой байдаг, тэмдэгэй нэрын жэшээ дээрэ синонимууд, антонимууд гэжэ үгын удха мэдэдэг болохо;

• үгын бүридэл тухай мэдэсэтэй болохо: үгын үндэһэн, түрэл үгэнүүд, нэгэ үндэһэтэ үгэнүүдэй шэнжэ, үгын үндэһэ илгаха тухай, түрэл үгэнүүд болон нэгэ түхэлнүүд гэжэ ойлгосонуудые илгаруулха:

• хэлэлгэ тухай ойлгосотой болохо: хэлэлгэ мэдүүлэлнүүдһээ бүридэдэг, мэдүүлэлнүүд хоорондоо удхын харилсаатай байдаг, хэлэлгэ аман бэ бэшэгэй гэжэ илгардаг, монолог болон диалог гэжэ байдаг;

• текст, абзац тухай ойлгосотой болохо, текст хубинуудта хубаажа, түсэб табиха шадабаритай болохо. зураглаһан. домоглоһон текстнүүдэй шанарнуудые мэдэхэ;

• хэлэлгын нюусануудтай танилсаха: фразеологизмуудай, оньһон, хошоо үгэнүүдэй үүргэ ойлгохо;

• зурагаар гү. али үгтэһэн темээр багахан зураглаһан гү, домоглоһон гү, али холимог түхэлэй текст зохёожо шадаха ёһотой, тэрэнээ бэшэгэй хэлэлгээр харуулха ёһотой;

• хоёрдохи класста буряад хэлээр олгогдохо гол шадабари - буулгажа бэшэхэ шадабари: алгоритм хамта зохёохо, тэрэнээр буулгаха, өөрынгөө, нүхэдэйнгөө ажал сэгнэхэ.

Жэлэй дүүрэхэдэ һурагша юу мэдэхэ ёһотойб:

• hургуулидаа болон класс соогоо үхибүүдээр, мүн ехэ хүнүүдээр хөөрэлдэхэ журам;

• уран зохёолнуудай элдэб үнгын жанрнуудые мэдэхэ;

• мэдүүлэлэй тэмдэг (удха ба интонационно дүүргэлгэ);

• мэдүүлэлнүүдые зүб бэшэлгэ: мэдүүлэлэй эхиндэ ехэ үзэг, мэдүүлэлэй хойно (точко, асууһан тэмдэг, шангадхаһан тэмдэг);

• буряад хэлэнэй абяан ба үзэгүүд, тэдэнэй гол илгарал(абяануудые шагнанабди ба хэлэнэбди, үзэгүүдые харанабди ба бэшэнэбди);

• аялган ба хашалган абяануудай тэмдэг;

• хатуу ба зөөлэн, хонгёо ба бүдэхи хашалган абяануудай тэмдэг;

• алфавидай 36 үзэгүүдые һайн мэдэхэ.

Жэлэй дүүрэхэдэ һурагша юу шадаха ёһотойб:

• багшанарай болон хамта һураһан үхибүүдэй хандалгада харюусаха;

• hургуулидаа болон класс соо үхибүүдээр, ехэ хүнүүдээр хөөрэлдэхэдөө, хэлэлгын журам баримталха;

• үгүүлэлэй илгарал хоолойгоороо зүб харуулха;

• hуралсалай болон һуралсалай бэшэ номуудые хэрэглэхэ;

• 90 хүрэтэр үгэнүүдтэй текст гүйсэд ойлгожо, уншалгын темп : 30 – 40 үгэ нэгэ минута соо уншаха;

• хэблэмэл ба бэшэмэл текстнүүдһээ үгэнүүд ба мэдүүлэлнүүдые буулгажа абаха, ехэ ба бага үгэнүүдэй холболто зүб бэшэхэ;

• багшын хэлэжэ үгэхэдэ зүб бэшэхэ (текст соо 20 үгэһөө доошоо);

• үгэнүүдые хэлэхэдэ, тэдэнэй схемэнүүдые бэшэхэ,  хэлэжэ үгэхэдэ мэдүүлэлэй схемэ табиха,  өөһэдөө мэдүүлэл һанаха;

• хэлэһэн абяануудые шэхээрээ илгаха;

• аялган ба хашалган абяануудые илгаха, зөөлэн ба хатуу, хонгёо ба бүдэхи абяануудые илгаха;

• үгэнүүдые үенүүдтэ хубааха;

• үгэнүүдые шэнэ мүртэ зүб таһалха,  мэдүүлэл хаана эхилнэб, хаана дууһанаб гэжэ мэдэхэ,  мэдүүлэл ехэ үзэгөөр эхилхэ, мэдүүлэлэй хойно табиха тэмдэгүүдые (. ? !) зүбөөр хэрэглэхэ.

Программын  гол бүлэгүүд

Темэ:  «Мэдүүлэл»

Зорилгонууд:

1.Предметнэ: мэдүүлэл  тухай    ойлгосын гол  шэнжэнүүдые  дабтаха: мэдүүлэл  үгэнүүдhээ бүридэдэг, дүүрэн  hанал  бодол  харуулдаг. Мэдүүлэл  соо  ороhон  үгэнүүд  хоорондоо  удхаараа  холбоотой  байдаг, тэдээндэ  асуудал  табижа  болодог. Мүн  лэ  мэдүүлэлнүүд  хөөрэhэн, асууhан, шангадхаhан  гэhэн  тусхай  аянгаар  илгардаг  гэжэ  танилсуулха, тэдэниие  зүбөөр уншуулжа, бэшүүлжэ  hургаха.

2.Метапредметнэ: hурагша  бүхэндэ  өөрынгөө  мэдэсэ  шалгажа, мэдэсэ  дээрээ  өөрөө  шэнэ  юумэ (ойлгосо) шадабари  нэмэн  оложо, ойлгосоёо  бэхижүүлхэ, мэдэсэеэ  хэрэглэжэ  шадаха шадабари  олгуулха.

3.Личностнэ: өөрынгөө ажалай  зүб, бурууе  сэгнүүлжэ  hургаха, хэр  зэргэ  ойлгоhоноо  элирүүлхэ, мэдэсэеэ  шалгаха, багшатаяа  болон  нүхэдтэеэ  дүн  гаргаха шадабари  олгохо.

 Темэ:  «Үгэ. Абяан ба үзэгүүд»

Зорилгонууд:

1.Предметнэ: hурагшад  үгын  лексическэ  удха  дээрэ  хүдэлхэ. Yгэнүүд  юумэ, үйлэ, шанар  нэрлэдэг, үгэнүүд  хэлэлгэ  соо  холбоотой байдаг, тусхай  асуудалнуудта  харюусадаг гэhэн  мэдэсэнүүдые  ойлгуулха. Yгын  бэшэлгэ  дээрэ  хүдэлхэ, үгэ  үгүүлэгдэнэ, абяануудhаа  бүридэнэ, абяанууд  бэшэлгэ  дээрэ үзэгүүдээр гарадаг  гэhэн  мэдэсэнүүдые  үргэдхэхэ. Буряал  алфавит мэдэдэг  болгожо, тэрэниие  хэрэглэжэ hургаха. Буряад  хэлэнэй  орфографиин  дүримүүдтэй  танилсуулхадаа, фонетическэ  онсонууд  дээрэ  үндэhэлэн  зааха. Дүримүүдые  ойлгуулжа, аялган ба хашалган  үзэгүүдэй  зүб  бэшэлгын  шадабаритай  болгохо.

2.Метапредметнэ: hурагшад  шэнэ  мэдээсэлэй  удха  дээрэ  хүдэлжэ, тэрэнээ  hанаандаа  шүүмжэлэн  хараха, шэнэ  мэдээсэл  тухай  бодожо  үзөөд, даабари зүб  хэгдэбэ  гү  гэжэ  элирүүлхэ, өөрыгөө  болон  нүхэдөө шагнажа, шалгажа, дүн  гаргажа шадаха  болгохо. Һуралсалдаа  эрмэлзэлтэйгээр,  hонирхолтойгоор  хандаха, түргэн  ухаагаа гүйлгэхэ, мэдэсэеэ  зүбөөр, эли  тодоор  гаргахыень, харуулхыень, тодорхойлхыень  hургаха.

3.Личностнэ: үхибүүн  бүхэниие  өөрөө  ойлгоhон  мэдэсэ, hанаhан  жэшээ  болон  гаргаhан  тобшолол  тухайгаа  хэлэхэ  аргада  hургаха. Бодото  оршон  байдалтай  холбоо  хэхэ, шэнэ  мэдээсэл  олохо, тэрэнээ  хэрэглэхэ  аргыень  үргэдхэхэ.

Темэ:  «Абтаhан  үгэнүүд»

Зорилгонууд:

1.Предметнэ: абтаhан  үгэнүүд  тухай  ойлгосо  үгэжэ, сохилтотой  аялганай  бэшэгэй  дүримдэ  үгэдэг  нүлөө  ойлгуулха, ородоор  бэшэгдэдэг  үгэнүүдые буряад  хэлэндэ  хубилалтагүйгөөр  бэшэхэ  шадабари  олгуулха, дүрим  хэрэглэжэ  hургаха.

2.Метапредметнэ: Абтаhан  үгэ  тухай  ойлгосоёо  схемын  хүсөөр  харуулжа, дүрим  гаргажа  hургаха. Yхибүүдэй  хэлэлгэ  соо  абтаhан  үгэнүүдые  зүбөөр  хэрэглэхые  шэглүүлхэ.

3.Личностнэ: хүүгэдые  бэе  бэетэеэ  харилсаха, hанал  бодолоо  хэнhээшье  эшэн, айнгүйгөөр  хэлэхэ  арга  олгуулха.

 Темэ:  «Хэлэлгын  хубинууд»

Зорилгонууд:

1.Предметнэ: Юумэнэй  нэрэ -  хэлэлгын  хуби  гэhэн  ойлгосотой  болгохо, тэрэниие  үзэхэ  алгоритм  зохёохо. Юумэнэй  нэрын  тоо  болон  түхэлнүүдые  илгажа  hургаха. Тусхайта  юумэнэй  нэрэнүүдэй бэшэлгын  дүрим  хэрэглэжэ  hургаха. Yйлэ  үгэнүүд – хэлэлгын  хуби, мэдүүлэл  соо  шухала  гэшүүн  болодог  гэжэ  юрэнхы ойлгосотой  болгохо, хэлэлгэ  соо  хэрэглэжэ  hургаха. Тэмдэгэй  нэрэ – хэлэлгын  хуби  гэжэ  ойлгосотой  болгохо, асуудал  табижа, юумэнэй  нэрэтэй  холбожо, хэлэлгэ  соо  хэрэглэжэ hургаха. Синонимууд  болон  антонимууд тухай  ойлгосо  үгэхэ, тэмдэгэй  нэрэнүүд  сооhоо  тэдэнииие  оложо, hурагшадай  хэлэлгэ  баяжуулха.

2.Метапредметнэ: Хэлэлгын  хубинуудые үзэхэ, тэдэнэй  шэнжэнүүдээрнь   алгоритм  зохёожо, саашань  хэрэглэжэ, тэрэнээр  хөөрэжэ, холбоо  хэжэ  hургаха.   Элдэб  даабари  дүүргэхэдээ, текстнүүдтэй  танилсахадаа, тэдээн  сооhоо   hонирхомо, хэрэгтэй  мэдэсэ   оложо  hургаха. Шэнжэлэлгэ хэхын  тула хэдэн  талаhаань  үзэжэ, байhан  юумэеэ  хаража, холбожо, сасуулжа hургаха.

3.Личностнэ: өөрынгөө  ажал  түсэблэхэ  алхамуудта  hургаха, толи  болон  бэшэшье  нэмэри  мэдэсэ  хэрэглэхэ, hуралсалда  туhалха  хэрэгсэл  хэрэглэхэ, өөрөө  даабарияа  дүүргэхэ  эрмэлзэлтэй  болохо   мэдэрэл  түрүүлхые  оролдохо.

 Темэ:  «Yгын  үндэhэн. Түрэл  үгэнүүд»

Зорилгонууд:

1.Предметнэ:  Түрэл  үгэнүүд  тухай  ойлгосо  үргэдхэхэ, түрэл  үгэнүүдэй  адли  хубииень  оложо  hургаха. Нэгэ  үндэhэтэй  үгэнүүдэй  шэнжэтэй  танилсуулха. Түрэл  үгэнүүдые  нэгэ  үгын  түхэлhөө  илгаруулжа  шадаха  шадабари  олгуулха..

2.Метапредметнэ: үхибүүдэй  юрэнхы  мэдэсэ, hураха  үйлэ  аргануудые  оложо  эдлэхэ  арга  боломжонуудые  олгохо, хэлэлгэ хүгжөөлгэ  үргэдхэхэ. Мэдэсэ  шадабарияа  ажаглажа hургаха, анализ  хэжэ, тобшолол гаргаха  шадабари  hайжаруулха.

3.Личностнэ: зүб  бүтээhэн  үйлэ  хэрэгhээ урмашажа, саашаа  өөрөө  хүдэлхэ  эрмэлзэл, үшөө  ехэ  юумэ  мэдэхэ  болохо  зорилго  табиха. θөрынгөө  ажал  эмхидхэжэ, сэгнэжэ  hургаха.  

Темэ:  «Хэлэлгэ. Хэлэлгын  нюусанууд»

Зорилгонууд:

1.Предметнэ: аман  болон  бэшэгэй  хэлэлгэ, диалог, монолог  тухай  ойлгосотой  болгохо. Текстын  бүридэл  болон   шэнжэ  нэрлэжэ, гол  удхыень  элирүүлжэ  hургаха. Мүн  текстын  янзануудтай  танилсуулха, янзануудые  илгаруулжа  hургаха. Тогтомол  холбоо  үгэнүүдэй  янзануудые  тодорхойлжо  hургаха.

2.Метапредметнэ: үхибүүдэй  хөөрэлдөө  эмхидхэжэ, бэе  бэетэеэ, багшатаяа, номтоёо  харилсажа  hургаха. Тэдэнэй  юрэнхы  мэдэсэ, ажаглалга, бодомжолго, анализ  хэхэ  арга  үргэдхэхэ.

3.Личностнэ: hурагша  бүхэнэй  өөрыгөө  сэгнэхэ  дадал, эмхидхэхэ  гурим, түсэблэхэ  арга  үргэдхэхэ. Мүн  баhа  нүхэдөө  шагнажа  hураха, өөрыгөө   зэргэсүүлэн  хаража  шалгаха  болоод, нүхэдтөө  шадаха  зэргэ  соогоо  туhалха, ядалдаа  hаа, туhаламжа абаха  эрмэлзэл  түрүүлхэ.

Буряад хэлээр календарно-тематическэ тусэб

2 “А” ангиин 2021-2022 он

Багша:

Темэ: Буряад орон

Анги: 4

hурагшадай тоо: 5 хубууд, 6  басагад

 Хэшээлэй түхэл: хэшээл – дабталга

 Хэшээлэй янза: һурагшадай мэдэсэ шалгалтын хэшээл.

Форма деятельности на уроке: коллективная, групповая, индивидуальная.

Хэшээлэй хэрэгсэлнууд: медиапроектор, экран, презентация к уроку.

Методы обучения: словесный, наглядный, использование пословиц для усвоения языкового материала.

Метапредметнэ холбоо: окружающий мир 
Цель урока: Способствование формированию коммуникативной компетенции учащихся, запоминанию лексических единиц по теме «Буряад орон» и содействие развитию мыслительных процессов у учащихся. 
Задачи урока: 
- Способствовать употреблению лексики предыдущих занятий; 
- Расширение знаний о родном крае; 
-Практика работы с интерактивной доской и другими наглядными пособиями; 
Ход урока: 
I. Организационный момент 
Сайн байна, үхибүүд! Мүнөөдэр хэн үгыб? 
Сегодня на уроке за правильные ответы вы будете получать жетоны, которые в конце урока вы можете обменять на оценки. 
( За хороший ответ- вы получаете желтый жетон, за очень хороший ответ- красный жетон, 
5- 3 красных жетона ( или 6 желтых жет) 
4- 2 красных жетона (или 4 желтых жет) 
3- 1 красный жетон (или 2 желтых) ( Методика поощрения Ю.Б. Гатанова) 

II. Артикуляционная разминка 
Ребята, представим, что мы с вами повозку с лошадьми и поехали в осенний лес. Наши кони цокают… ( давайте мы с вами воспроизведем топот копыт, цок-цок-цок). Вдруг перед нами показался высокий забор ( сделаем забор… ряд наших зубов- будет забором) … затем мы поехали дальше…цок-цок-цок…недалеко отъехав, мы увидели поляну, где растут много-много ягод и грибов…и конечно, мы были крайне удивлены! (сделаем все трубочку… и удивляемся…). И пока мы с вами собирали ягоды и грибочки… стало немного прохладно и у нас замерзли ручки 
(давайте мы погреем ручки.. hа- hа-hа) Молодцы! Мы сели опять в повозку и приехали до школы… и снова оказались в классе. Молодцы, ребята! 
III. Фонетическая разминка. 
На доске у нас стихотворение про наш родной край, про нашу родину… 
Булган малгайта Буряад орон 
Баян дэлхэйн шэмэг юм. 
Нангин залаа, нармай hайхан 
Наран зула сэсэг юм… 
Ц.-Ж. Жимбиев 

Читает нам: 
1.__________________________(средний) 
2.__________________________(слабый) 
3.__________________________(сильный) 
4. Сама. Образец 
5. Давайте мы с вами переведем стихотворение. 
( С соболиной шапкой наша Бурятия- 
украшение нашей планеты, 
Красивая природа, солнечная наша земля!) 
IV. Ребята, сегодня к нам пришел в гости Буратино. Он начал изучать бурятский язык. Он не может перевести некоторые слова… давайте мы поможем ему, эти слова как раз мы проходили и должны были дома их повторить… 
V. Слайд (Буратино со словами ниислэл, хото, түрэл нютаг, хаяг, гудамжа, үйлсэ) 
Ученики поднимают руки и говорят перевод. (Кто говорит правильно- получает жетон) 
Зай, бэрхэнүүд! 
Слайд ( Проверяем слова) 
Ребята, давайте ответим на вопросы. 
1. Шинии түрэл нютаг хаана бэ? 
2. Буряад республикын ниислэл юун бэ? 
3. Ши хаана байнабши? 
Слайд (Теперь ответим на все вопросы, чтобы у нас получился небольшой текст) 
VII. Текст. Раздатка 
Ребята, на ваших столах лежат тексты. Нам нужно прочитать, понять о чем здесь говорится и дать название тексту. 
- читаем. Переводим. Даем название. Опрос выборочно. 
VIII. Физминутка (говорим и делаем упражнение) 
( На интерактивной доске текст и анимационные рисунки) 
IX. Аудирование. __________________
X. Домашнее задание 
С.73 № 2 (Рабочая тетрадь) / Напиши о своем родном городе. 
Объяснение домашнего задания. 
XI. Подведение итогов урока. Рефлексия урока.
Ребята, сегодня мы с вами познакомились с Буратино. Вспомнили и закрепили пройденные слова.  Закончите предложение, которое вам покажется наиболее привлекательным:

Сегодня я узнал…

Было интересно…

Было трудно…

Я понял, что…

Теперь я могу…

Я почувствовал, что…

Я научился…

У меня получилось…

Замечательная получилась телеграмма. Молодцы!

XII. Оценивание 
Ученики подходят с дневниками и жетонами.

 Анализ урока бурятского языка в 4 классе.

    Я посетила урок   бурятского языка в 4 классе. 30.11.2015 г.    Урок начался с организационного момента: подготовки  класса к занятию, приветствия учителя. Учитель Буянтуева Н.Д. поздоровалась с ребятами, настроила их на рабочий лад и попросила сесть.

      Данный урок был проведен на тему «Бурятия». Цели и задачи урока были определены учителем достаточно четко:

     Данный урок был 2 - м  в системе уроков по теме «Бурятия» и был посвящен не только введению нового материала, но и закреплению уже полученных знаний.

       Тип урока- комбинированный    

        Так как учитель придерживалась четко намеченного плана, структура   урока была соблюдена. Время между отдельными частями урока было распределено   вполне грамотно и рационально: 10 минут на повторение, 10 минут  на введение нового материала , 20 минут на отработку и закрепление введенного материала и  5 минут на объяснение домашнего задания и рефлексия урока.

         На уроке учитель использовала различные виды деятельности: беседа, опрос, слово учителя, работа с учебником, работа с доской,  самостоятельная работа и успешно   сочетала  формы фронтальной, групповой и индивидуальной работы на уроке;

       С точки зрения психологии и методики преподавания все  использованные на уроке приемы работы   соответствовали возрастным возможностям учащихся.

       Успешному ходу урока  способствовал правильный   подбор   учителем   материала:

все звучащие на уроке примеры были взяты из произведений бурятской  литературы, что также способствовало использованию и укреплению на уроке межпредметных связей   для   урока. Содержание урока полностью  соответствовало  требованиям программы;

        На уроке был реализован ведущий принцип обучения:  связь теории с практикой (изученные правила отрабатывались в системе  речевых тренировочных упражнений). 

      По ходу урока уроке учитель активно использовала дидактический материал , доску и другие средства наглядности: таблицы и  схемы.

      Урок был построен таким образом, что были задействованы  и сильные и  слабоуспевающие  ученики.

       В конце урока учитель оценила деятельность детей, но ,на мой взгляд, не все выставленные отметки были правильные с методической точки зрения.

     В процессе урока учитель  предъявляла единые требования к учащимся.

       В  конце урока учитель провела  индивидуальную письменную самостоятельную работу по карточкам  для закрепления полученных знаний по теме «Бурятия».

        При проведении урока были учтены такие психологические основы урока как: развитие и поддержание внимания, развитие памяти, мышления, воображения,  эмоциональная атмосфера урока.

       На уроке учащиеся были собранны и активны: качество их ответов было на достаточно высоком уровне, по ходу урока учащиеся задавали учителю очень мало вопросов, что ,на мой взгляд, свидетельствовало о высоком уровне  знаний и  подготовки учащихся к уроку. Но в течение урока возникали небольшие проблемы с дисциплиной, так как для детей  младшего подросткового  возраста  характерна рассредоточенность внимания и быстрая утомляемость.

      В процессе урока учитель продемонстрировала такие личные качества как  собранность, доброжелательность в обращении с учащимися, умение прислушиваться   к  ответам учащихся. Её речь отличалась грамотностью, эмоциональностью и свободой изложения.

       В  целом,  урок прошел успешно.

Дата: «__»______________ 2015 года

Подпись:__________ /_________________/ зам. Директора по УВР          

Хэшээл: Буряад хэлэн

Анги: 6 «в»

Хэшээлэй сэдэб: Юумэнэй нэрын зохилдол

Хэшээлэй түхэл: хэшээл – бэхижүүлгэ

Хэшээлэй янза: hурагшадай мэдэсэ шалгалтын хэшээл

Хэшээлэй зорилгонууд:

Предметнэ: Юумэнэй нэрын зохилдол хэр зэргэ ойлгооб гэжэ элируулхэ, хэшээлэй бухы шатануудта эдэбхитэйгээр хабаадаха, харилсаха дуратай байха.

Метапредметнэ: Юумэнэй нэрын зохилдол мэдэжэ, саашань хэрэглэжэ, холбоо хэлэ хүгжөөхэ. Даабиринуудые дүүргэхэдээ, юумэнэй нэрэнүүдые оложо, тэдэнэй залгалтануудые тэмдэглэжэ, илгажа, зүб бэшэжэ, хэлэлгэдээ зүб хэрэглэжэ һургаха.Шэнжэлэлгэ хэхын тула хэдэн талаhаань үзэжэ, байhан юумэеэ хаража, холбожо, сасуулжа hургаха;

Личностные: Өөрынгөө ажал түсэблэхэ алхамуудта hургаха, толи болон бэшэшье нэмэри мэдэсэ хэрэглэхэ, hуралсада туhалха хэрэгсэл хэрэглэхэ, өөрөө даабарияа дүүргэхэ эрмэлзэлтэй болохо мэдэрэл түрүүлхые оролдохо;  

Хүгжөөлгын: хэлэнэй нөөсэ баялиг хадуун абалга, анхарал, үхибүүдэй ухаан бодол, хэлэлгэ хүгжөөлгэ;

 Хүмүүжүүлгын: Түрэл нютагаа, эхэ байгаалияа дурдажа,хүн бүхэнэй гэр – байгаали, тэрэнээ хамгаалха, гамнаха хүн бүхэнэй уялга, түрэл хэлэнэй ухаан бодолой хүгжэлтэдэ нүлөө үзүүлгэ.

Хэшээлэй хэрэгсэлнʏʏд: ном, дэбтэр, проектор, интерактивна самбар.

Хэшээлэй ябаса:

1.Эмхидхэлэй үе.  Оролто үгэ

Багшын ʏгэ:

- Сайн байна, үхибүүд! Бэе бэедээ мэндэшэлэгты даа. Һуугты. Буряад хэлэнэйнгээ хэшээл эхилэе. Урда хэшээлнүүдтэ гараhан мэдэсэ шадабарияа дабтая.

2. Дабталга:

1. Юумэнэй нэрын зохилдол гэжэ юун бэ?
2. Буряад хэлэндэ хэды падеж бииб?
3. Падеж бүхэн өөрын асуудалтай, залгалтатай, падеж дабтая даа.

Бэрхэнүүд, үхибүүд, саашаа ажалаа ябуулая.

2. Үзэhэнөө дабталга

Дуу «Доодо Ивалгамни» (хүгжэм шагналга)

Энэ дуу хэн мэдэхэб? Ямар нэрэтэйб?______________________

Хэн дууланаб?_________________________________

Энэ дуу хэн бэшээб?________________________________

Дуунай гол удха? _________________________________

 Слайд:

Аяар холо Байгал далайн

Ара талаар гарбалнайл даа.

Агдын долоон элинсэгнэй

Анхан эндэл бууhан эм даа.

Олзон, Шоно Хурамша

Алагуй, Гутал Харанууд –

Угаа үндэр заяатай

Угааяа сахин байнал даа.

Булагад, Эхирид угааhаа бидэ

Бултынь сахин байнал даа.

 (Сээжээр даабари, юумэнэй нэрын падежэй түхэлые олохо)

3. Сээжээр даабари

Даабари 86  (падежээр зохилдол)

Нэгээрээ, хоер хоероороо ажаллаха.

4. Хэшээлэй сэдэбэй нэрэ ямар бэ?

Үзэhэнөө  дабталга.

Буряад ороной Ивалга hайхан нютагые хараабди. Тэрэ уhа голнуудтай, хада уулануудтай, дасан дугангуудтай. Бидэ Хурамшаhаа  аршаанда ошообди. Халюутын аршаан хадаhаа эхитэй, үбэлэй хүйтэндэ хүрэдэггүй.

5. Тест – бэхижуулгын даабари

1. Үгэнүүдэй падежнүүдээр хубилха ёhые зохилдол гэдэг (+)
2. Юумэнэй нэрэнүүд 6 падежнүүдтэй (-)
3. Ямаршье юумэнэй нэрэ хамтын падеждэ –той, -тай, -тэй залгатануудые абадаг (+)
4. Хамаанай падежэй асуудалнууд: Хэнтэй, юунтэй? Юутэй? (-)
5. Зэбсэгэй падежэй түхэлэй үгэнүүд: морёор, тэргээр, машинаар (+)

6.Хэшээлэй дүн.

Ямар cэдэб бэхижүүлээбиибди?

Юумэнэй нэрын зохилдол гэжэ юун бэ?

Танда хэшээлэй ямар шата hайхашаагдааб?

Хэн ямараар хүдэлөөб? Өөhэдтөө сэгнэлтэ табигты.  Линейка Цукермана.

Багша: Банзаракцаева Л.Б.

Буряад хэлээр «Тэмдэгэй нэрын илгаанууд» гэhэн сэдэбээр

6-дахи ангида үнгэргэгдэхэ хэшээл

Сэдэб: Тэмдэгэй нэрын илгаанууд

Хэшээлэй янза:hурагшадай мэдэсэ шалгалтын хэшээл

Хэшээлэй зорилго:

Практическа:

Һургалгын: тэмдэгэй нэрэ гэһэн темэ дабтангаа, тэрэнэй илгаанууд тухай ойлгуулха;

Хүгжөөлгын: аман ба бэшэмэл хэлэлгэ хүгжөөхэ;

Хүмүүжүүлгын: түрэл нютагтань дурлал түрүүлжэ, һайн ябадал хүмүүжүүлхэ;

Хэшээлэй хэрэгсэлнʏʏд: Ном, дэбтэр, видеопроектор

Хэшээлэй ябаса: 

 І. Оролто үгэ

Багшын ʏгэ:

- Сайн байна, үхибүүд! Һуугты. Хэшээлдээ бидэ тэмдэгэй нэрэ гэһэн темэтэй танилсахабди, урда классудта гараһанаа һанаха ажал ябуулхабди. Шэнэ темэдэ орохынгоо урда, словарна хүдэлмэри ябуулая.

ІІ. Словарна диктант 

Буряад орон, нютаг, Ивалга, байгаали, аршаан, булаг, дэлхэй, дулаан.

ІІІ. Дабталга

Урда хэшээлдээ бидэ «Юумэнэй нэрэ» гэһэн темэ үзэжэ дүүргэһэн байнабди, тиимэһээ мүнөө дабталга үнгэргэе. Танай урда саарһан дээрээ хэһэг тараалгаатай, энэл хэһэг слайд дээрэ харанабди

Даабари: Хухюу согтой ухибууд томо улаан гулзооргэнэ нэгэ нэгээр туунэ. Мэл харахан уhаараамэлмэрэн урдажа байhан гол мурэнэй хажуугаар гоёхон сэсэгууд hалбарна.

1. энэ хэһэг уншаад, юун тухайб гэжэ хэлэхэ;?
2. хэһэг соо тэмд нэрэнүүдые түүжэ абаха;
3. ІV. Словарна хүдэлмэри

V. Хэһэгээр ажал ябуулга

-Үхибүүд хэһэгтээ үшөө дахин анхаралаа хандуулая, эндэ илгаатай үгэнүүд байна, энэ ямар үгэнүүд гэжэ хэлэхээр бэ? Юумэнэй нэрэ гү? Үгы, тиигээ хадаа ямар хэлэлгын хубиб?

- зүб даа! Ямар? - гэһэн асуудалда харюусадаг хэлэлгын хуби «Тэмдэгэй нэрэ» гээшэ.

Хэш темэ ямар бэ?______________________

VІ. Шэнэ темэ ойлгуулга

Дэбтэрнүүдээ нээгээд, хэшээлэйнгээ темэ бэшэжэ абая. Хэшээлэймнай эпиграф хадаа «өөрын дайда дулаан, хүнэй дайда хүйтэн». Энэ оньһон үгэ соо тэмдэгэй нэрэ бии гү?

Бидэ хэшээлдээ тэмдэгэй нэрын удха шанар тухай хөөрэлдэхынгээ хажуугаар тэмдэгэй нэрын илгаанууд тухай хэлсэхэбди:

Тэмдэгэй нэрэнүүд: (слайд № 7)

Шанарта Харилсаата

Хүхэ (хүб)

 наран- нарата

Ногоон (ноб)

хада-хадата

VІІ. Физминутка ?  Дуу

VІІІ. Ребусы (слайд № 8)

ІΧ. Бэхижүүлгэ

Бүлэг бүлэгөөр даабаринууд үгтэнэ (3 бүлэг)  Карточкаар даабари

1-дэхи бүлэг – таблица соо шанарта ба харилсаата тэмдэгэй нэрэнүүдые бэшэхэ;

2-дохи бүлэг- юумэнэй нэрэнүүдтэ тэмдэгэй нэрэнүүдые тааруулан бэшэхэ;

3- дахи бүлэг – үгэнүүдые хэрэглэн мэдүүлэлнүүдые зохеохо.

Χ. Зурагаар ажал ябуулга  ?    hолонго

Уридшалһан даабари шалгалта. ИЗО хэшээлдэ зураг зураһан байнабди, мүнөө энэ зурагаа шэрдэхэбди, харин Света самбарта гараад, шэрдэхэ. Тиигээд маанадта Света өөрынгөө бэшэһэн зохеолго уншаха, таанад анхаралтайгаар шагнаарайгты!

ΧІ. Тобшолол

- мүнөө дахин эпиграфтаа бусаад, хɵɵрэлдэе. Энэ оньһон үгэ хэһэг хоер таарана гү?

Юундэ тиигэжэ хэлэгдэнэб? Нэгэ бэрхэ һурагшада хэлүүлхэ, тиигээд багша өөрөө тобшолол хэхэ.

ΧІІ. Сэгнэлтэ табилга

ΧІІІ. Гэрэй даабари үгэлгэ: - зурагаар багахан зохеолго бэшэхэ

Буряад Республикын эрдэм ухаанай министерстэ

Ивалгын аймагай Һуралсалай таhаг

Доодо – Ивалгын дунда hургуули

НПК «Шаг в будущее»

Секция: бурятский язык и литература

Э.-Х. Галшиевай «Бэлигэй толи» зохеолhоо

hурагшадай хэрэглэхэ сэнтэй hургаалнууд

                                                 Дүүргэгшэ: Доржиев Мэргэн

                                                      9 –дэхи «б» ангиин hурагша

                                  Хүтэлбэрилэгшэ:

                                                                    Банзаракцаева Людмила Баторовна,

                                                                    буряад хэлэнэй ба уран зохеолой багша 

Доодо – Ивагга нютаг

2021

Гаршаг

Оролто үгэ……………………………………………………………………..3

Э.-Х. Галшиевай намтарhаа…………………………………………………..4

«Бэлигэй толи» гэжэ hургалгын зохеол тухай.……….……………………..5

Һурагшадай хэрэглэхэ сэнтэй hургаалнууд………………………………….6

Тобшолол………………………………………………………………………7

Хэрэглэгдэhэн литература……………………………………………………8

Оролто үгэ

Эрдэни-Хайбзун Галшиевай «Бэлигэй толи» гэжэ зохеол бултанда мэдээжэ. Гэхэтэй хамта, дунда hургуулиинуудай, илангаяа ород гэжэ нэрэтэй hургуулинуудта буряад уран зохеол гэhэн хэшээл ороодүй. Тиимэhээ, буряад уран зохеолой хэшээлнүүдые нэбтэрүүлхэ, болон Э.-Х. Галшиевай сэнтэй hургаалнуудые hурагшадта дүтэ ьолгохо тон шухала байха (актуальна) ёhотой гэжэ hанагдана.

Тус хүдэлмэриин гол зорилго Эрдэни-Хайбзун Галшиевай «Бэлигэй толи» зохеолhоо    «Һурагшадай хэрэглэхэ сэнтэй hургаалнуудые  шэлэжэ гаргаха гэhэн болоно. Энэ зорилгоео хэдэн бэрхэшээлнүүдтэ хубаагаабди:

- Э.-Х. Галшиевай намтар шудалалга;

- «Бэлигэй толи» гэhэн зохеол шудалалга;

- Һурагшадай хэрэглэхэ hургаалнуудые илгаруулга.

Шэнэ ороhон юумэнүүд гэхэдэ, Буряад Уласай ород hургуулинуудта буряад уран зохеол нэбтэрүүлхэ ажал ябуулга, илангаяа Э.-Х. Галшиевай hурагшадта хэрэгтэй сэнтэй hургаалнуудые hуралсалй программада оруулха гэhэн манай дурадхал.

Эрдэни-Хайбзан Галшиевай намтарhаа

Эрдэни-Хайбзан Галшиев хадаа 1855 ондо Хэжэнгын аймагай Ород нютагта түрөөд,  Хориин арбан нэгэн эсэгын худай отогhоо уг гарбалтай hэн. Хориин мүргэлшэ буряадуудай дунда айхабтар элитэ, мэдээжэ болоҺон Эрдэни-Хайбзан эрдэмтэ ламые нютагайнь хүн зон «Мархаанзайн дооромбо» гэхэ гү, али «Хайбзан дооромбо» гээд хүндэлжэ нэрлэдэг Һэн.

Эрдэни-Хайбзан бага балшар наҺандаа хубараг боложо, ламын эхин Һургуули дүүргээд, эрдэм бэлигээ дээшэлүүлхэеэ Түбэд ороной түб Һаса руу зорижо, ябагаар мүргэлшэдые дахажа ошоҺон юм гэлсэдэг. Тэндэ арба гаран жэлэй туршада будаадын шажанай ном Һургаал гүнзэгыгөөр шудалҺанайнгаа Һүүлдэ Брайбун хиидтэ дооромбо гэжэ зэргэтэй болоод, түрэл буряад нютагаа 42 наҺатайдаа бусаа Һэн.

Мархаанзайн дооромбо 1898 оной майн 31-дэ Забайкалиин областиин Сэрэгэй губернаторай зарлигаар Худанай дасанай гэлэн ламаар баталагдаад, 1915 оной зун наҺа баратараа,  хубарагуудта Бурхан багшын ном Һургаал заадаг байҺан юм.

Хори, Хэжэнгэ нютагай зоной үгөөр, багша зондоо хүндэтэй, даруу зантай, үлүү үгэгүй, ехэ hайн хүн байгаа. Илангаяа нютагай зон Хайбзан ламын эрдэмэй хүсөөр омогорходог байгаа.

1915 оной хабар Эрдэни-Хайбзан Галшиевай үбдэхэдэнь, тэрэниине өөрынь гуйлтаар Худанай дасанай шэрээтын тушаалhаа болюулhан байгаа. Ехэ бэлигтэй эрдэмтэ лама хубисхалай урда тээхи буряад уран зохеолой, гэхэтэй хамта hургалгын (дидактическа) уран зохеолой гайхамшагта эрдэни зэндэмэни болохо «Бэлиг-үүн толи» гэhэн суута шүлэглэмэл зохеол бэшэhэн, дооромбо зиндаатай
Эрдэни-Хайбзан Галшиев 60 наҺатайдаа 1915 оной зун наhа бараhан намтартай.

1995 оной зун Мархаанзайн дооромбын түрэhөөр 140 жэлэй ойдо дашарамдуулан, Хэжэнгын аймагай Ород нютагай зон хамтаржа, Мархаанзайн дооромбодо зорюулhан Даша Гомон гэжэ субарга бодхооhон намтартай.

«Бэлигэй толи» гэжэ hургалгын зохеол тухай

Э.-Х. Галшиев «Бэлигэй толи» гэжэ гайхамшагта бүтээлээ 1915 ондо түбэд, монгол хэлэнүүд дээрэ бэшэжэ дүүргэhэн байна. Энэ найруулга элитэ буряад эрдэмтэн Ц.-А. Дугар-Нимаев буряад, ород хэлэнүүд дээрэ оршуулжа, 5 мянган хэhэгээр хэблээ hэн.  Энэ номоо «Зерцало мудрости» гэжэ гаршагтайгаар 1993 ондо хэблэhэн. Гар бэшэгэй эхэ зохеолынь монгол, түбэд хэлэнүүд дээрэ Ази түбиин арадуудаар хүндэтэйгөөр хүлеэгдэн абтажа тараhан байна.  Энэ зохеолой тусхай ном боложо мүндэлхын эхин дээрэ Буряадай суута эрдэмтэд Бидия Дандарон, Л.Ж. Ямпилов, хамба лама Жимба Эрдынеев, Монгол ороной академик Цэндийн Дамдинсурэн гэгшэд оролдолго гаргаhан байна.

Монгол шэнжэлэгшэ Д. Цагаанай иигэжэ хэлэhэн: «Урдань эрдэмтэй зон гол түлэб ламанар байгаа. Тэдэ зохеолнуудаа илангаяа түбэд, хуушан монгол хэлэнүүд дээрэ бүтээдэг hэн…» Тус зохеол соо дүрбэн мүр бүридэhэн 1000 шүлэг бии. Энэ зохеол хадаа удха шанараараа бэе бэеhээ онсо илгарhан 8 бүлэг болон хубаардаг юм. Бэе ба зөөри сахилга, эрдэм бэлиг шудалалга, hэримжэтэй ябалга, дайсан садан хоерто хандалга, хожомой холые бодолго, буян бүтээлгэ, … гэhэн бүлэгүүдhээ бүридэhэн hургаалай зохеол болоно.

Гадна энэ ном соогоо хүнэй ажабайдалай болон шажанайарюун ябадалай ёhо заншалда түшэглэн, яажа ажаhууха тухайнь заабаринуудые автор бэшэнэ. Дүрбэн мүртэй шүлэглэмэл энэ бадагайнь түрүүшын хоер мүртэ хүн ажабайдалай элдэб ушарнуудта яажа бэеэ абажа ябахаб гэжэ заана, харин нүгөө хоертонь тэрэнэй үйлэ хэрэгэйнь шалтагааниие гү, али хойшолонгые элирхэйлнэ.

«Бэе ба зөөри сахилга» гэhэн түрүүшын бүлэг 137 шүлэгүүдhээ бүридэнэ. Хашаа хорео соохиео, гэрээ, өөрын бэеэ арюун сэбэрээр абажа ябаха, яажа дүтын зондоо хандахаб, аба эжыгээ хүндэлгэ,  ажал хэхэ дуратай, урин налгай байха, элүүр энхэ, үбшэ , баян байдал ба буян үйлэдэхэ гэhэн удхатай,

«Эрдэм бэлиг шудалалга» гэhэн хоердохи бүлэг 132 шүлэгүүдhээ согсолоотой. Өөрынгөө hанал, бодол, үгэнүүдые, ябадалаа ходол эрдэм мэдэсын аргаар тэгшэлжэ, гэрэлтүүлжэ ябаха гэhэн удхатай. Энэ бэлэн бэшэ, хүн нюдөөрөө, шэхээрээ, мэдэрэлээрээ мэдэсэ татажа абана. Хари газараар яажа бэеэ абажа ябахаб, хүүгэдые яажа хүмүүжүүлхэб, хүн зонтой яагаад хөөрэлдэхэб гэh

«Һэримжэтэй ябалга» гэhэн гурбадахи бүлэг соо тон анхаралтай, hэргэг, ябадалаа шүүмжэлжэ ябаха гэhэн удхатай.

«Дайсан садан хоерто хандалга» гэhэн дүрбэдэхи бүлэг 128 шүлэгүүдhээ  бүридэнэ. Яажа хүн зонтой: нүхэдш, түрэлхидш, дайсадш байг, харилсаха хэрэгтэйб гэhэн тон hурагша ябаhан үеhоо мэдэхэ зүйлнүүд дэлгэрүүлэгдэнэ.

Һурагшадай хэрэглэхэ сэнтэй hургаалнууд

Һургалгын (дидактическа) уран зохеолой үндэhэ hуури табигшад нэн түрүүн эрдэмтэ ламанар болоно. Нэрлэбэл: Лопсан Галдан римбүүшэ – Анаагай дасанай шэрээтэ, Данжанай Доржо-Жигмэд – Агын дасанай шэрээтэ, Номтын Ринчен – Тугнын Галтайн дасанай шэрээтэ, Дэлгэрэй Галсан-Жимбаа Сүүгэл дасанай лама, Галшын Эрдэни-Хайбзан – Худанай дооромбо-лама[2;103].  

Буддын шажан Түбэдhөө, Энэдхэгhээ эхитэй хадань, буряад hургалгын зохеолнууд эдэ гүрэнэй болон Монголой ХI-дэхи зуун жэлнүүдэй зохеолнуудтай нягта холбоотой.

Тиимэhээ hургалгын зохеолнууд монгол арадуудай баян аман зохеолтой, буддын шажанай гүн ухаанай еhо заншалнуудтай сэнтэй сэсэн hургаалнууд боложо мүндэлнэ. Ургажа ябаhан залу үетэндэ, илангаяа Буряад уласай hургуулиин hурагшадта хэрэглэхэ тон сэнтэй hургаалнууд болоно. Буряад уран зохеолойнгоо хэшээлнүүдтэ гүнзэгыгөөр шудалхань тон шухала.

Олон тоото Буряад Уласай ород hургуулинуудта буряад уран зохеолой хэшээлнүүдые нэбтэрүүлжэ, Э.-Х. Галшиевай «Бэлигэй толи» зохеолhоо hурагшадай хэрэглэхэ сэнтэй hургаалнуудые адаптирована текстнүүд: хэлэнэй талаар, уншахада, ойлгоходо бэлэн  болгон шэлэжэ, дурадхаха шухала.

Жэшээнь:

1. Ашата эхэ эсэгэ хоёрые

Номой ёhоор хүндэлэняба.

Энэ наhанда амиды бурхан гэжэ юртэмсын зон хэлсэдэг.

2. Илангаяа эрдэмдэ hуралсаха сагтаа

Айха ба эшэхые орхеод hуралса.

Һуража шудалха ябадалhаа эшэхэ гээшэ hаа,

Тэрээндэ hурахын арга үгы гээшэ.

3. Тахир, hохор, дүлии, дохолон, бүхэтэрнүүдые hажаалдажа,

Хэзээдэшье бү дууряа.

Өөрын хүл хухарха ба нюдэн hохор болохошье,

Магадгүй гээшэ.

Тобшолол

Энэ ажал дүүргээд байхадаа, ехэ досоо дулаа түрэнэ, юундэб гэхэдэ, манай буряад арад бэрхэ бэлигтэй Буддын шажанай хэрэг ябуулагша элитэ дооромбо, унзад лама, уран зохеолшо, хүүмүүжүүлэгшэ, Эрдэни-Хайбзан Галшиев гэжэ алдаршаhан хүбүүтэй байhан ха юм.

Үнэхөөр бидэ ходо омогорхожо ябаха еhотойбди. Теэд хэр олон мүнөө үеын залуушуул Эрдэни-Хайбзан Галшиев тухай мэдэнэ гээшэб. Тиимэhээ, манай зүрхэ сэдьхэлээ хүдэлгэжэ хэлэхээ hанаhан юумэн гэхэдэ олон тоото Буряад Уласай hургуулинуудта hургалгын (дидактическа) уран зохеол нэбтэрүүлхэ гэhэн hанамжа, дурдалга болоно.

Эрдэни-Хайбзан Галшиевай hургалгын зохеолнууд хадаа илангаяа hургуулиин hурагшадые hайн, сэбэр, арюун hанаатайгаар, еhо гуримтайгаар хүмүүжэлгэдэ сэгнэшэгүй ехэ үүргэтэй байhаншье, байнашье гэжэ үнэн сэхээр тэмдэглэхэ хэрэгтэй бшуу.

Хэрэглэгдэhэн литература:

1. Бадмаева О.Б. Вопросы обучения и воспитания в «Зерцале мудрости» Э.-Х. Галщиева // Материалы НПК преподавателей, сотрудников и аспирантов БГУ. – Улан-Удэ, 2002. – С. 22-24.

2. Балданмаксарова Е.Е. Бурятская поэзия ХХ в. Истоки, поэтика жанров. – Улан-Удэ, 2005. – 252 с.

3. Галшиев Э.-Х. Бэлигэй толи. – Улаан-Удэ, 1993.

4. Гылыков М. Домогто ороhон дооромбо (Легендарный дооромбо) // Буряад Үнэн. – 1995, янв. 27.

5. Чимитдоржиев Ш.Б. О дидактическом сочинении ширээты Кодунского дацана Э.-Х. Галшиева «Зерцало мудрости» // Иволгинский дацан: история. – Верхняя-Иволга, 2001, вып. 1. – С. 39-42.

Багша: Банзаракцаева Л.Б., эхин ангиин багша

Хэшээлэй сэдэб: «Үлзы нютагайм байгаали»

(Б.Д.Абидуев – буряад поэзиин үндэһэ табигшадай нэгэн)

Хэшээлэй зорилго: Түрэл дайдадаа, түрэһэн нютагтаа дурлал харуулха,

 байгаали зураглан харуулһан шүлэгүүдэйнь удхыень элирүүлхэ, уран аргануудыень олохо, уран гоёор уншалга.

Хэшээлэй хэрэгсэлнүүд: компьютер, медиапроектор, уран зохёолшын портрет, үхибүүдэй зурагууд, планшет, номуудай выставкэ.

Хэшээлэй ябаса:

1.Багшын оролто үгэ:

 1.Б.Д.Абидуев – буряад поэзиин  үндэһэ табилсагшадай нэгэн.

Хүндэтэ үхибүүд! Эдэ үдэрнүүдтэ Республика соомнай  Б.Абидуевай 105 жэлэй ойн баяр тэмдэглэгдэжэ байна. Тиимэһээ, бидэ баһал  мүнөөдэрэйнгөө хэшээлдэ Б.Абидуевай зохёохы зам тухай хөөрэлдэжэ, оршон тойрон байгаали зураглан харуулһан шүлэгүүдтэйнь танилсахабди, уран гоёор уншаад,  удхыень элирүүлжэ, найруулгын талаар хэрэглэһэн уран аргануудыень олохобди.

Б.Д.Абидуев 1909 ондо апрелиин 10 Ивалгын аймагай Янгаажан нютагта малша бүлэдэ түрэһэн намтартай. Тэрэ үедэ классһаа класс дамжан һураха һургуули байгаагүй. Бишыхан Баваасан өөрынгөө оролдолгоор монгол ном мэдэхэ үбгэдтэ хандажа, хуушан монгол бэшэгтэ һураһан байна. Оройдоол 16-һаан шүлэг бэшэжэ эхилээ. Б.Абидуев хадаа манай поэзиин түрүүшын лирик. 1930 ондо «Наранай туяа» гэжэ  шүлэгүүдэйнь суглуулбари гараа һэн. Энэнь буряадай поэзиин түрүүшын суглуулбари болоно.

2.Б.Абидуев – үхибүүдэй уран зохёолшо.

Б.Д.Абидуев ехэ ехэ зохёолнуудые бэшээшьегүй һаа, түрэл буряад литературадаа хэтэ мүнхэдөө нэрэеэ үлээгэй.

- Таанад ямар үльгэрнүүдыень уншаһан байнат?

«Тэхэ Бабанын түүхэ», «Шаалай Шаанай хоёр», «Эреэн гүрөөһэ эмээллэгшэ», «Үрэмшөө», г.м. шүлэглэмэл үльгэрнүүд буряад литературада бата һуурияа эзэлэнхэй. Хүгэдэй буряад литературын эхи табилсагшадай нэгэн болоно.

«Тэхэ Бабанын түүхэ» гэһэн үльгэр таанад уншаһан байнат, юун тухай эндэ хэлэгдэнэб?

- Энэ үльгэр соо жаахан эшэгэн тэхэ айхабтар бэрхэ ушарта ороод байхадаа, шодогорхон һүүлээ, ядагархан эбэрээ, һахал һамбайгаа, бабанаха аашаяа тон зоригтойгоор хэрэглэн, тайгын хүсэтэниие, ойн арьяатаниие хүсөөрөө бэшэ, сэсэн ухаагаараа, зориг шадамараараа илажа гараһыень харуулна.

«Гарай хүсые ганса хүн илаха, сэсэнэй хүсые  сэрэг зон илахагүй» гэдэг арадай сэсэн үгэ бодото удха энэл болоно.

- «Шаалай Шаанай хоёр» , «Υрэмшөө» үльгэрнүүдынь мүн лэ худал үгэдэ этигэнгүй, хамаг юумые зориг ухаагаараа туйлахые уряална.

Зай, үхибүүд, Б.Абидуевай үльгэрнүүдые дабтабабди.  Ород литературада баhал үхибүүдтэ бэшэдэг ямар уран зохёолшодые мэдэхэт?

(К.И.Чуковский «Айболит», С.Я.Маршак «Дядя Степа»,г.м.)

2.Бавасан Доржиевичнай ганса үльгэрнүүдые бэшэhэн бэшэ, харин олон уянгата hайхан шүлэгүүдые зохёоhон хүн гээшэ. Нэрлэбэл, «Υүр», «Хабарай үдэшэ», «Аадар бороо тайгада», «Сонхоор малайhан hара», «Алтан далай» г.м. Бидэ эдэ шүлэгүүдые уншажа, удхыень ойлгожо абахабди.

1) «Υүр» гэжэ ш-тэй танилсаебди. – багша уран гоёор уншана.

- Юун тухай хэлэгдэнэб? Үүр – ородоор хэлэхэдэ рассвет, үүр сайха, үглөөгүүр боложо байхые зураглан харуулна.

Найруулгын талаар ямар уран аргануудые поэт хэрэглэнэб?

Одо мүшэд сабшална, ургажа туяа толотоно, анибхин хаража ябаhан, диилэжэ илан унтараана, hахалнуудаа сэбэрлэн байбал лэ – амигүй юумэ амитай болгооно. Энэ аргые олицетворени гэдэг.

2) «Сонхоор малайhан hара». Энэ шүлэг сээжээр хэн мэдэхэб? Уншалга.

Асуудалнууд: 1. Һарын сагаанда үдэшэ газаа  байгаалияа хараа гүт?

2.Юу хараабта? 3.Тэдэ ямараар харагданаб? 4.Юун гоё hайханаар харагдааб?

30-аад наhатай Б.А. үбэлэй hүниин утада нэгэнтэ бэшэ байгаалияа ажаглаа.

Энэ шүлэг соо өөhэдөө олицетворени ологты даа

Тарган шалхагар шарайтай – хүн шэнги, шагаан харан жүдхэнэ, сэлмэг тэнгэридэ тамарна – уhан соо тамаржа ябаhан хүн шэнги, манажа, хаража хоноhон – адуугаа адуулжа ябаhан адуушан шэнги гэнэ

Поэт сэдьхэлэйнгээ байдал тон уринаар шүлэг соогоо харуулна. Орон дэлхэйдээ, эхэ байгаалидаа хэды дуратайень харанабди.

3) «Хабарай үдэшэ» гэhэн шүлэг соо нэгэ бүлэг hурагшад эпитет, нүгөө бүлэг -  олицетворени олохо. (бадаг бадагаар уншаха)

4) проектораар зүб харюу харуулха.

1 бүлэг – hэмжэн үүлэн, ужам тэнгэри, хөөрхэн одо мүшэдүүд, бишыхан алтан нюдэд, г.м.

2 бүлэг – наран хоргодон оробо, тэнгэри ууртай абари үзүүлбэ, мүшэдүүд урилдан ерэжэ, «Долоон үбгэд» гараад, тэгүүлэн ошобо, мүшэд дүүлибэ, газар эреэлбэ.

Шалгагты. Зай,  бэрхэт!

3.Тобшолол.

Энэ хэшээл дээрээ юун тухай ойлгообта, ямар тобшолол хэхэ байнат?

Б.Д.Абидуев байгаалиин үзэгдэл ш-д соогоо амиды болгон харуулна. Эдэ уран аргануудай хүсөөр поэт шүлэгэйнгөө найруулга уран гоё, образно болгоно.

Поэт оршон тойрон байгаалидаа тон уринаар хандана, энээниие бидэ зураг мэтэ нюдэндөө хаража, сээжэ сэдьхэлдээ хадуужа абаха ёhотойбди!

4.Гэрэй даабари: «Хабарай үдэшэ» - сээжэлдэхэ, «Хабарай шэнжэнүүд» гэhэн темэдэ багахан зохёолго (сочинени) бэшэхэ, хабар тухай зурагуудые зураха.

5.Сэгнэлтэ.