"Башҡорт телен уҡытыу сифатын күтәреүгә булышлыҡ иткән алымдар"..дәрес өлгөһө.
материал

Донъяла телдәр бик күп .Кеше ни тиклем күберәк тел белһә ,шул тиклем уның рухи донъяһы байыраҡ һәм белем дәрәжәһе киңерәк була .уҡытыу рус телендә алып барылған мәктәптәрҙә  башҡорт телен өйрәнеү балалар өсөн ҙур әһәмиәткә эйә

Рус мәктәптәрендә уҡыусыларҙың башҡорт телен белеү кимәле бер төрлө түгел. Башҡортса  бер аҙ аңлай  алғандары менән  бергә телде  бөтөнләй  белмәгән уҡыусыларҙа бар.Баланың был  тел менән  ҡыҙыҡһыныу ҡыҙыҡһынмауы  ла ҙур әһәмиәткә эйә

Ә нисек итеп башҡорт теле дәресенә ҡыҙыҡһыныу уятырға.Башҡорт телен аңламаған балаларға нисек итеп  башҡортса һөйләшергә  өйрәтергә ,нисек  уларға уҡыу .яҙыу,һөйләү күнекмәләрен бирергә һуң.Шул уҡ ваҡытта беҙ  белем сифатын да  күтәрергә  тейешбеҙ.

Мин һеҙгә үҙемдең дәрестәремдә ҡулланған бер нисә алымды күрһәтеп китәһем килә.

1.Уҡыусыларҙа башҡорт теленең үҙенсәлекле өндәрен баштан уҡ дөрөҫ әйтергә өйрәтеү мотлаҡ.Сөнки дөрөҫ әйтеү дөрөҫ яҙыуҙың төп нигеҙе.Бала дөрөҫ әйтмәй дөрөҫ яҙырға өйрәнә алмайасаҡ.Башҡорт  һәм урыҫ  телдәрендә  әйтелештәре  яғынан оҡшаш өндәрҙе өйрәтеү уҡытыусыға артыҡ ҡыйынлыҡ тыуҙырмай .Әммә башҡорт теленең үҙенсәлекле өндәрен үҙләштереү еңелдән түгел.Щуға ла был өндәрҙе өйрәнеү һәр дәрестә ныҡлы урын алырға тейеш.Фонетик –орфоэпик күнегеүҙәр үткәргәндә ,мәҡәл,тиҙәйткес ,кескәй генә 4 юллыҡ шиғырҙар ҡулланырға була

1СЛАЙД

Башҡортса һөйләшеү алдынан баларҙың телмәрен шымартыу өсөн дәре башында  кескәй шиғырҙар  ҡулланыу яҡшы.

2Слайд

Башҡорт теленә генә хас хәрефтәрҙән ижектәр төҙөү

Был баларҙың һүҙлек байлығын арттырыуға килтерә.                                                Эш алымын  катмарландырырға мөмкин

1.ижектәрҙе  рәт буйынса уҡыу

,2.бағаналап уҡыу,

3.диоганаль буйынса  уҡыу

4.көйләп уҡыу .

5.ошо ижектәр менән һүҙҙәрҙе һүҙлектәрҙән таптырыу.

Слайд

Башҡорт теле орфографияһының төп принцибы  булып фонетик принцип һанала.Шуға күрә  дәрестәрҙә оҡшаши  Һ-Х.С-Ҫ,Ҙ-З У-Ү  өн хәрефтәре өҫтөндә эште ныҡлы алып барыу мотлаҡ.Был өндәрҙе  бер –береһенән айырыу  ,әйтелештәрен үҙләштереү  өсөн дәрестәрҙә ошо өндәр булған  һүҙҙәр менән эшләү бик отошло Мәҫәлән  Һүҙлек диктан яҙҙырырға була  Башта балалар  дәфтәрҙәренә  бағаналарға бүләләр һәм һәр бағанаға тейешле хәреф яҙыла

Уҡытыусы  һүҙҙәрҙе уҡый  ә уҡыусылар  был һүҙҙәрҙе  тейешле бағаналарға яҙалар.Эш аҙағында  балалар менән бергә тикшереп китеү отошло улар үҙҙәренең  хаталарын үҙҙәре табырға тейеш.

СЛАЙД

Яңы һүҙҙәрҙе нығыраҡ хәтерҙә ҡалдырыу өсөн уйын элементтары ҡулланыу отошло.Уйында еңәр өсән берәр һүҙ ,һөйләм  әйтергә кәрәк икән,бала уларҙы хәтерләргә күп көс сығармай ,ярыш сәме уны тиҙ һәм дөрөҫ әйтергә мәжбүр итә,психлологик ҡаршылыҡтар юҡҡа сығара.Һөҙөмтәлә ана шулай һүҙҙәр ,һөйләмдәр баланың телмәренә килеп инә .Шлай итеп бала был һүҙҙәрҙе үҙләштерә.Шуларҙың бер нисәһенә туҡталып китәйек

“Парын тап” уйыны ла бик отошло

Таҡтала ике бағана һүҙҙәр яҙыла .Беренсе бағнала башҡортса,икенсеһенә рус телендә Уҡыусылар парҙарын табырға  тейеш.

СЛАЙД

“Домино” уйыны

Уҡыусыларға конверт менән төрлө темаға ҡараған һүҙҙәр бирелә .Мәҫәлән :емеш-еләк,йәшелсәләр ,Бер конвертка БОРЩ, ә икенсеһенә КОМПОТ тип яҙылған .Тимәк балалар кәрәктәрен генә айырып алалар  һәм конвертка һалалар.Бергәләп тикшерәләр.

“Йәбешәме” уйыны

Уҡытыусы бер һүҙ әйтә Уҡытыусы әйткән һүҙҙең һуңғы хәрефенә башланған һүҙ уйлап уҡыусылар дауам итә.

СЛАЙД

Тағы бер мауыҡтырғыс  алым-уҡытыусының  хатаһын төҙәтеү.Магнит таҡтала бер темаға  ҡараған һүрәттәрҙе  ҡуйып  сығаһың Балалар  бындағы хатаны төҙәтергә тейеш.

Уҡыусының һәләтен үҫтереүҙә лә төрлө күнегеүҙәр ҡулланырға мөмкин.Уҡыусыларҙы шиғырҙы дөрөҫ  интонация менән  уҡырға ятларға,һөйләргә  өйрәтеү бик  еңелдән түгел.Сөнки  шиғырҙы тиҙ ятлау өсөн уның мәғәнәһен аңларға кәрәк  балалар өсөн был бик ауыр.Бының өсөн бындай алымдар ҡулланырға була

СЛАЙД

1.Шиғырҙы һүҙҙәрҙең беренсе хәрефтәре ярҙамында ятларға өйрәтеү.Был алымдар балаларҙа хәтерҙе ,иғтибарҙы,яҙыу күнекмәләрен үҫетеүгә булышлыҡ  итә

СЛАЙД

2 се алым һүҙҙәр урынына  һүрәттәр ҡуйып ятлау .Уҡыусылар ошо һүрәткә ҡарап уҡырға тейеш

СЛАЙД

3 сө алым сюжетлы картиналар буйынса ла шиғырҙы ятлау алымын ҡулланыға була Мәҫәлән 5-се синыф уҡыусылары өсөн Башҡорт теле дәреслегендә  И Гүмәрованың “Уңған ҡыҙ” шиғыры буйынса эш.Һәр бер юлына ҡарата сюжетлы һүрәттәр әҙерләнә .Шиғыр өҫөнәдә эшләгәндән һуң уҡыусыларға сюжетлы һүрәттәр  тәҡдим ителә .Эш төрҙәре булырға мөмкин.

1.Уҡыусылар һәр юлға ҡараған тейешле һүрәттәрҙе табалар.

2.Һүрәт буйынса шиғыр юллдарын иҫкә төшөрөү.

3.Буталып бирелгән һүрәттәрҙе уҡыусылар тәртипкә килтерәләр.

СЛАЙД

Шиғырҙы тест ярҙамында ятлау.

Мәҫәлән “Матур көн” С.Әлибаевтың 7 класта.

Башҡорт телен өйрнгәндә “Морфология”,”Синтаксас” бүлектәренә  ҡағылмай китеү мөмкин түгел.Ни тиклем ҡатмарлы булһала исем сифат ҡылым эйә хәбәр тултырыусы  һәм башҡа терминдарҙы үҙләштерегә тура киләсәк.Рус  телле балалр  башҡортса нидәйҙер һөйләм  әйтер өсөн тәүҙә һөйләмде рус телендә төҙөп,шунан башҡортсаға әйләндерәләр.Бында башҡорт теленең һөйләмдәге һүҙҙәр тәртибе тураһында белмәй тороп , дөрөҫ  итеп һөйләм төҙөп булмай ,Бигерәк тә хәбәрҙең урынын бутайҙар,сөнки башҡорт телендәге һөйләмдәрҙә эйә һөйләмдең башында ә хәбәр аҙағында килә.Ошо үҙенсәлекте белмәгән йәки телмәрҙә күҙәтмәгән уҡыусылар хәбәрҙе рус теленең нормаларына таянып эйәнән алда ҡуйа.Бындай хаталарҙан ҡотолор өсөн төрлө схемалар ҡулланам

СЛАЙД