Кичээлдин технологтуг картазы. Тыва дыл кичээли. 5 класс
материал (5 класс)

Муниципалдыг бюджеттиг ниити өөредиге чери

Элегес-Аксы ортумак ниити билиг школазы

Тыва Республиканыӊ муниципалдыг району «Кызыл кожуун»

Тыва дыл кичээлиниӊ технологтуг картазы

Темазы: Оюн-кичээл «Кажыктаалы». «Лексикага катаптаашкын».

Тургускан: тыва дыл

болгаш чогаал башкызы

Айыы Ч.А.

Элегес-Аксы

Тыва дыл кичээли. Катаптаашкын кичээл.

Темазы: Лексикага катаптаашкын

Кичээлдиң хевири: оюн-кичээл.

Клазы: 5 «а»

Дерилгези: видеохерексел (проектор, экран), мультимедийлиг слайды, карточкалар, чуруктар.

Кичээлдиӊ сорулгалары:

I. Өөредиглиг.

• өөреникчиниң бар билиглеринге даянып алгаш антоним, синоним, омонимнерни болгаш омографтар улам ханы болгаш билдилии-биле өөредир;
• оларны домак иштинден шын танып, тодарадып билир болгаш оларны аас болгаш бижимел чугаазынга ажыглап билиринге өөредир;
• антонимнер, синонимнер, омонимнер болгаш омографтар домакка кандыг чугаа кезектери болуп чоруурун шын билиринге билиглерин быжыктырар.

II. Сайзырадылгалыг:

• уругларны кичээнгейлиг болурун, кичээлде ажыглаан материалдарын бодунун көрүүшкүнүнден, сайзыралының аайы-биле билип, ук билиглерни медерелдии-биле системажыдып бодап билирин сайзырадыр;
• логиктиг боданыышкынын, тыва дыл эртеминге сонуургалын «Кажык» деп оюннуң «Аът чарыжы» деп элементизин киирип тургаш оттурар.

III. Кижизидилгелиг:

• кичээлге ажыглап турар аргалар таварыштыр өөреникчилернин бодунга бүзүрелин, күжүн отурар, өске кижилерге дузалажып чоруурунга кижизидер;
• бөлүктер-биле ажылдадып тургаш хүнүдлээчел, биче сеткилдиг болурунга кижизидер.

Методтар, аргалар: башкының сөзү, хайгаарал, башкыныӊ сөзү, деӊнелге, беседа, индукция, дедукция.

Дерилгези: проектор, слайдылар, карточкалар, чуруктар, кажыктар...

Эртемни өөредириниӊ түӊнелдери(УУД):

1. Бот-тускайлаӊ түӊнелдер: «Лексика» деп темага хамаарыштыр уруглар боттарыныӊ үзел-бодалын тодарадып, бот сайзырадып, бот углап билири; «Лексикага» хамаарышкан бар билиглерни медерелдии-биле угаап билири.
2. Предметтиг түӊнелдер: чаа билиглерни катаптаарда, уругларга ук кичээлге хамаарыштыр янзы-бүрү аргаларны ажыглап шиӊгээттирер; «Лексикага» хамаарыштыр кичээлге шиӊгээдип алган билиглерин амыдырал-биле холбап өөренир.
3. Метапредметтиг түӊнелдер. Бот-тускайлаӊ: теманы уругларга билиндирерде улусчу ужурлар,  болгаш орус дыл эртемнери-биле чергелештир шиӊгээттирер. Коммуникативтиг: ажыл үезинде уругларны эжеш, бөлүк, бот-тускайлаӊ ажылдап, харылзаа тудуп билир кылдыр чаӊчыгары-биле карточкалар-биле ажыдаары; ажыл үезинде эжинге үнелел бээри. Регулятивтиг: кичээлдиӊ сорулгазын салып билири, теманы боттары тывары, план ургузуп чаӊчыгары, бодунга боду үнелел бээри. Чаа билиг алырыныӊ түӊнелдери (познавательные): кичээлге рефлексия кезээнге кичээлдиӊ анализин, сайгарылгазын, деӊнелгезин кылыры.  

Кичээлдиң технологтуг картазы

Организастыг кезээ. Уруглар-биле мендилежири. Кичээлге белеткелин хынаары.

 Мотивация. Башкының сѳзү:

- Экии, уруглар! Бөгүнгү кичээливис онзагай кичээл болур. Ам шупту столдарыӊарже көрүптүңерем. Ында бичии арынчыгаштар бар. Оларнын кайы-бирээзин шилип алгаш көдүрүптүӊерем. Чаа, четтирдим, хүлүмзүрүглер кандыг кончуг көвей чоор, уруглар! Кичээливистен эки күш, өөрүшкү, быжыг билиг алыр бис.  

 Билиглерни актуалдыг болдурары.

Сорулгазы: өөренген билиглерин катаптаар, билири билиглеринге немей немей чаа чүүлдер билип алыры. өөреникчи бүрүзүнүӊ бергедээшкиннерин тодарадып алыры.

-Уруглар, бажыыӊарга чүнү канчаар болган ийик силер? Эрес хей, кажыктар чыып эккээр, кажык деп оюн дугайында билип эккээр болган силер. Кажык деп чүл уруглар? Кажык дээрге дириг амытаннарныӊ болгаш кижилернин будунга чоруур сөөгү. Мал-маганнын кажыктарын шаандан тура тыва чон чыып алгаш кажыктап ойнаар турган. Кажыктын 4 талазы аттарлыг: хой, аът, өшкү, инек. Ук оюнда «Дөрт берге» деп оюну бар, уруглар. Ойнакчы 4 кажыкты алгаш черге дүжүрер. Бир эвес 4 чүзүн дүшкен болза, ол кижи бай, аас-кежиктиг болур. Ону чедип алырда дараазында онаалгаларны кылыр бис.

Ам кичээнгейиӊерни самбыраже углаптыӊар. Мында 4 домак бижээн.

1. Домактар-биле ажыл.

• Эртем чокта, эртен база дүн.
• ϴөредилге, эртем, билиг — чырык оруум.
• Күске эвес, күжүген аан, күске чедир хүнезин чыыр.  
• Дангаар эртен орунум эдип турумда, арга иштинден куштар эдип кээр.

- Уруглар, силер ук домактардан чүлерни тып алдынар?

Харыызы: антоним – эртен-дүн.

Синоним – өөредилге,эртем,билиг.

Омоним, омограф – күске, эдип.

Ынчангаш бөгүн кичээлге өөренир темавыс кандыг-дыр?

Тема: Синоним, антоним, омоним болгаш омографтарны катаптаар.

- Уруглар, олар дылдыӊ кайы кезээнге хамааржырыл?

Харыызы: лексика.

- Ынчангаш бөгүн лексикага катаптаашкын кичээл болур.

Сорулганы дараазында сөстер дузазы-биле тургузуптаалыӊар.

Кичээлдин сорулгалары:

1. Антоним, синоним, омоним болгаш омограф сөстер дугайында билиивисти улам ханы кылдыр өөренип катаптаар.

2. Оларнын аразында ылгалдарын тодарадып билиринге чаӊчыгар.

3. Лексиктиг уткаларын шын сайгарып, тайылбырлаар, сөс курлавырын байыдар.  

- Сорулгаларывыс дүгжү берди. Эрес хейлер! Ам кыдыраашка теманы бижип алыӊар.

- Ук сөстер биске чүге ажыктыгыл?

Харыызы: дылывысты байлак, чечен-мерген кылып турар.

- Эр хейлер! Ук сөстер биске аажок херек. Бир эвес олар чок турган болза бистиӊ сөстеривис, аас чугаавыс ядыы, чараш эвес болур болгай.

Онаалга хыналдазы.

- Уруглар, силер бажыӊарыӊарга словарьлар-биле база катап ажылдаар, ооӊ-биле таныжар, ооӊ иштинде сөстерниӊ уткаларын көөр болган силер.

Айтырыг-харыы

- Бир сөстүӊ утказын билбес болзувусса кайыын көөр бис, уруглар?

Харыызы: «Толковый словарь тувинского языка. Тыва дылдыӊ тайылбырлыг словары», 2003ч. (Д.А.Монгуштуң редакторлааны-биле). «Орус-тыва словарь». Д.А.Монгуштуӊ редакторлааны-биле 32000 сөстүг. Москва «Русский язык» 1980 ч.  «Орус  дылдыӊ тайылбырлыг словары». С.И.Ожегов, Н.Ю.Шведова, 2006 ч. «Толковый словарь русского языка». Тыва дылдыӊ орфографтыг словары. Тыва дылдыӊ фразеологтуг словары. Интернет четкизинден база көөр.

Катаптаашкын.

- Уруглар, ам сорулгаларывысты чедип алырынга «Кажык» деп оюнда «Аът чарыштырар» деп оюнун ап алыылыӊар.

Ынчангаш 2 бөлүкке чарлып алыылынар. 1-ги бөлүк «Үстүү аалдын уруглары», 2-ги бөлүк «Алдыы аалдыӊ уруглары» деп аттарлыг болур. Сорулгаларны онаалгалар дузазы-биле чедип алыр бис. Онаалгаларга кайы бөлүк шын харыы тыварыл, оларныӊ аъды чылып-ла олурар болгай. (Мындыг дөрт кажык-биле берге тыртар деп оюн бар. Кажыктың дөрт талазын дөрт чүзүн мал ады-биле адаан - хой, өшкү, аът, инек. Ойнакчы кижи дөрт кажыкты холга арбактап алыр, черге дүжүрер. Бир эвес дүшкен кажыктар дөрт чүзүн мал бооп дүшкен болза, ол кижиниң хууда аас-кежии, бай, каас тодуг чоруу ында илереттинген деп санаар. Аът чарыштырар деп оюнга база ынчаар дүшкен болза, ол кижиниң аъды бурунгаарлавышаан, база-ла аас-кежии дүшкен деп санаар. Дөрт кажыкты ынчаар дүжүрери берге, оюнну ынчангаш "Дөрт берге" дээн. 

Ам шупту экранче көрүптүӊерем.

1. Сөстер-биле оюн «Дистинчек кажык».

Бөлүктүӊ ады

«Үстүү аалдыӊ» уругларынга

«Алдыы аалдыӊ» уругларынга

Удуртулгазы: 

А) Бердинген сөс каттыжыышкыннарында эскергенинер сөстернин утказын тайылбырлаар.

Долу дүшкен — долу суг.

Б) Бердинген сөс каттыжыышкыннарында эскергенинер сөстернин утказын тайылбырлаар.

Кан дег кадык болунар.

Чинге-тараадан кылган кадык чидивис.

В) Бердинген эжеш сөстерден чоок уткалыг эжеш сөстерни ушта бижинер:

амыраар – мунгараар, девидээр - сүрээдээр, диин - сырбык.

Г) Бердинген эжеш сөстерден удурланышкак уткалыг эжеш сөстерни ушта бижинер:

Узун — бедик, чолдак — чавыс, орлан-эрес.

Ынчангаш катаптаалынар, уруглар.  

Антоним деп чүл? Синоним деп чүл? Омоним деп чүл? Омограф деп чүл? Эрес хейлер. Оларнын ажыы бар бе?

2. Физминутка.

- Ам ажылдаарынга эптиг кылдыр сула шимчээшкинден кылыптаалынар.

Эртенге хүн херелинге,

Эштип ойнаар, кастарымны.

Чалгыннарын херивиткеш,

Чаштып ойнаар, кастарымны.

Быжыглаашкын. Стол адаанче чаштына бээринерге ында чуруктар бар. Ук дириг амытаннарны алгаш чадагай кажаа иштинче киирер бис. Чүге ук дириг амытаннарны алган бис? (Чүге дээрге кажыкта 4 чүзүн малдын аттары бар). Оларны кажаа иштинче киирип алырда база («Дөрт берге» деп оюн ойнааш киирер бис. Үлегер домактар тывар. (четтигер болза).)

(Кажаа чураан чурук азып алыр).

1. Домактар-биле ажыл. Ук чуруктарнын артында онаалгалар берген. Ону күүсеткеш, дириг амытаннарынар азар силер. Кыдыраашка бижиир.

Хойда. Хойга хамаарышкан омограф сөс тыпкаш, домак чогаадыр.Кадар.

Инекте. Инекке хамаарышкан синоним сөс тыпкаш, домак чогаадыр. Ажыктыг.

Аът. Анаа хамаарышкан антоним сөс тыпкаш, домак чогаадыр. Бедик.

ϴшкү. Бо малга шээр малга хамаарышкан омоним сөс тыпкаш, домак чогаадыр. Харлыг.

Түӊнел.  

Кажаавысты азырал дириг амытаннар-биле долдуруп алдывыс, уруглар.

2. Ном-биле ажыл. Морфологтуг сайгарылга кылырынын мурнунда, ооӊ канчаар сайгарар дүрүмүн

Ам дараазында сорулгавыс чедип алырда дараазында ажылды кылыптаалынар.

3. Оюн «Аъттын маӊы».Морфологтуг сайгарылганы кылдырар.

- Уруглар, ам баштайгы 4 домактарывыстан 3 дугаар домаавысты ап алгаш шупту «Демниг сааскан теве тудуп чиир» дээни дег» домактын лексиктиг сайгарылгазын кылыылынар. Кыдыраашка бижиир.

Бедик -  

4. Кроссворд-биле ажыл. Кроссвордту шын тыпкан бөлүкке өӊнүг кажыктарны бээр. Самбырага демдеглээр.

1. Сөстерни дыдыӊ кайы кезиинге өөренир бис? (Лексикага).
2. Адаары, бижиири дөмей, а уткалары ангы сөстерни …?
3. Уткалары шуут аӊгы сөстерни...?
4. Чоок уткалыг сөстерни...?

Эр хейлер!

Билиглер хыналдазы.

- Уруглар, ам бөгүнгү кичээлден алган билииӊерни хынаптаалыӊар. Аас-биле харыылаар.

1. Айтырыг-харыы. Шын харыы берген бөлүкке өӊнүг кажыктарны бээр.

• Лексикага чүнү өөренир бис?
• Унер-кирер деп сөстер чүлер болуруг. Кандыг сөстер болурул?
• ϴөрүүр деп сөстү өске сөс-биле солуп көрүӊерем. Ук сөстерни кандыг сөстер дээр бис?
• Омоним деп чүл?
• Омограф деп чүл? Чижектерин чугаалаар.

2.Сөстер-биле ажыл «Эжиӊни тып». Самбырага демдеглеп каар.

- Уругулар, дараазында бердинген сөстерниӊ эжеш сөстерин тып алгаш, чогуур сөзүнче согунчугашты айтыр силер. Шын тып айыткан уругларга өӊнүг кажыктар бээр бис.

3. Схема-биле ажыл.

- Уруглар, антоним, синоним, омоним болгаш омографка схемадан тургузуптаалынар.

Антоним

Чоок уткалыг сөстер. Чижээ, узун-бедик.

(Улаштыр уруглар боттары тургузар).        

Кичээлге түӊнел.

(Бөгүнгү кичээлде сорулгаларны чедип алган. Ам түннээлинер. Ынчангаш антонимнер, синонимнер, омонимнер бистин чугаавысты байлак болдуруп турар).  

Демдек салыры

Кандыг-даа ажыл-иш, оюн, чаа-дайын тиилекчилиг болур болгай. Кайы аалдын уругларынын аъды мурнап келди? Кымнар хөй өӊнүг кажыктар чыып алды? Ол уругларга 5 деп демдек салыр мен?

Онаалга бээри.

Кажык дугайында ук оюннун кандыг хевирлери барын тодарадып эккээр. Бис ч\гле аът чарыштырар оюнун көрген бис. Ону тайылбырлаарда антонимнер, синонимнер, омонимнер ажыглап тургаш домактар чогаадыр.  

Рефлексия.

Кажаанар ишти дириг амытаннар-биле долган-дыр? Кажыктаары, аът чарыштырып ойнаары солун болду бе?  

Чамдык уругларнын кичээлдин сорулгаларын чедип алганынарны дараазында рефлексифтиг саазындан көөр бис:

ϴөреникчинин ады:  

1. Шуптузун билип алдым, өске кижиге тайылбырлап шыдаар мен. (5 баллов)

2. Бодум шуптузун билдим, ынчалза-даа өске кижиге өске кижиге тайылбырлавас мен.(4 балла)

3. Долу билиг чедип алырынга, ам-даа катаптаары негеттинип тур.(3 балла)

4. Чүү-даа билип шыдавадым. (2 балла)

Кичээл дээш четтирдим. Менээ солун болду, силер-биле ажылдаары.

Карточкалар-биле ажылдаары.

  Онаалгага тайылбыр ажылы.: (Башкы онаалганы удуртулгалыг (инструктаж) тайылбырлаары).

 Мергежилге 90. Арын 52.

Дневниктерге бижиир.

Ук онаалгада тыва улустун улегер домактары бар. Ада-иенер-биле күүседир силер. Онаалга дыка солун. Чурук-биле тайылбырлап болур силер.

Кичээлдин түӊнели.

1. Рефлексия кезээ.

- Кичээливис түӊнеп, боттарыӊарныӊ үнелелиӊерни чгаалап көрүӊерем, уруглар. Кичээл силерге кандыг болду?

Уругларга боттарынга сөс.

Мен билип алдым…

Чедир билбейн бардым…

Кандыг сорулгалар салдынганыл? Ук сорулганы чедип алгын силер бе?

Чедип алырынга чуу моондак шаптык болду. 

1. Демдектер.

- Кижи бүрүзү бодун кичээлге кайы хире ажылдаанын үнелеп, алгоритм езугаар демдектерден салгаш, дужаар.

Эр-хейлер, четтирдим! Байырлыг!

Ажыглаан литература

1. Доржу К. Б., Н. Д. Сувандии, А. Б. Хертек, Ооржак Б. Ч., Сарыглар Ч. А., Бавуу-Сюрюн М. В. Тыва дыл. 5 класс. Ниити өөредилге черлеринге өөредилге ному. – Кызыл: Национал школа хөгжүдер институт, 2014. – 256 ар.
2. Доржу К.Б., Сарыглар Ч.А., Тыва дылга өөредилгениң федералдыг күрүне стандарттары. Тыва дыл болгаш харылзаалыг чугаа сайзырадылгазынга чижек программалар. – Кызыл: НШХИ, 2017. – 61 а.
3. Март-оол К.Б., 5-9 класстарга тыва дылды башкылаарыныӊ методиказы. – Кызыл, 2002. – 271 а.
4. Монгуш А.Б., Стандарттарга дүүштүр тыва дыл, чогаал кичээлдериниӊ тургузуу (презентациялар).