Тыва кижи аътка ынак
классный час (5 класс) по теме

                                                                                                                                                                          Муниципалдыг бюджеттен хандырылгалыг ниити  өөредилгени ң албан чери

 Чыргаланды ниити өөредилгениң ортумак школазы                                                                                                                                          

                                                                                                                                                           Тыва дыл, чогаал башкызы Сырат Сайлык  Бугалдыровна

Тыва кижи аътка ынак.

Класс шагы

Сорулгазы:1. Көшкүн амыдыралдыг тыва чоннуң амыдыралы аът -биле  сырый холбаалыын көргүзүп,кээргээчел сеткилди оттуруп, дириг амытаннарга, күш-ажылга ынакшылды кижизидип, азыраан малынга камныг болурунга өөредир.2. Сагынгыр- тывынгыр чорукка база улустуң аас чогаалынга даянмышаан, уругларның сөс курлавырын, аас чугаазын сайзырадыр.

Аът чыл санга кирип турда, кижилер ооң

Авааңгыр, чиик кашпагайын онзалап каан.(С.Молдурга)

    2014  чылдың январь 30-ден 31-же эртенгиниң 5 шак 40 минута турда, Чаа чыл –көк ыяш Аът чылын уткуп, ыдыктыг байырлалывыс Шагааны  байырлаар бис.Тывалар Шагааны он ийи чылдың эргилдезин барымдаалап эрттирип чораан. Оларның чыскаал аайы - биле туружу мындыг: күске, инек, пар, тоолай, улу, чылан, аът, хой, мечи(сарбашкын) дагаа, ыт, хаван. Чурагачылар чылдарны азы бойдустуң демдектерин «кадыг» база «чымчак» деп ылгап турар. Кадыг чылдарга Күске, Пар, Аът, Ыт, Сарбашкын чылдары хамааржыр.

Чымчак чылдарга – Инек, Тоолай, Чылан, Хой, Дагаа, Хаван. Амыдыралдан херек кырында эскерип чоруурга, шынап-ла, ол эскерип херек кырында дүгжүп турар боор-дур.

«Эштигде-эки, аъттыгда амыр», «Эки аът –эр кижиниң эжи» «Аът чокта – бут чок».үе-дүптен, бурун шагдан бээр ындыг. Тыва кижи аътты мунар, шанактаар, тергелээр,  чарыштырар. Аътка чүък-даа чүдүрер, аът-биле далбый-даа тырттырар, тараа - даа тарыыр.

   Тыва кижиниё амыдыралы чажындан-на аът - биле тудуш. Авазы чаш    төлүн

кавайы-биле    аътка  үнгерип   алыр, оон улгадырга  ушкарып   алыр. Баштай –мурнунга,   оон - соонга. Чаш төл өске-өске, ыдык - челден сырбыктанып, эзер бажындан туттунуп, аътты мунуп эгелээр. Эзер баандан тептинип, шаап турар апаар. Эзенгизинге бут чедерге-ле, эр болганы ол, ам амдаа дуза херек чок. Оон эгелээш, боду-ла аътты ажаап, дерип - херексеп эгелей бээр.Чаш кижи эзер мунуп, хаак мунуп, аъткылаштыр үёгеп, чаржып, шалбалап ойнап үзер. Ындыг болгаш, тыва кижи төрүмелинден - не аътка ынак, амдаа чүдүүр, ону алгаар.

Ынчангаш аът дугайында дыңнадыгларны дыңнаптаалы.

Дыңнадыг №1

Чылгы-мал дыка угаанныг мал.

   Чылгы мал дыка угаанныг- аалын кагбас, черин кагбас, орук часпас, аажок чаныган. өске аалга салыптарга, бодунуё аалынга ол-ла дуне чанып келир. Ынчангаш ээзинге эргелиг болгаш хүндүлүг.Ол кижиниё сөс домаан билип каар.

Дыңнадыг №2

Аът - ыдыктыг мал.

    Аът ыдыктыг мал, ону базымчылап болбас. Ооң бажынче какпас.Ыдык челин кеспес. Тыва кижи чиш кылган аъдыныё бажын бедикче чалап хүндүлээр - ыяш будуунга өрүлдүр азып каар.

Дыңнадыг №3

Чылгы малдың  эъди эм шынарлыг.

    Ылаңгыя ишти, чалы, казызы үнелиг.Сүдү хоюг, үскүр. Ында витаминнер болгаш өске-даа кадыкшылга дузалыг бүдүмелдер хөй. Бе сүдүнден хымыс кылырга, чаагай амданныг, хоолулуг суксун, езулуг эм ол. Шай сүттээрге, дыка четчир.  Аът эъдин изиг эът дээр, соокка шоолуг доңмас, ону тос-тостуң соогунда чиири таарымчылыг. Соокта чылгы мал эъдиниё мүнү дыка дузалыг. Аът кежи хөм кончуг быжыг, Эрзин-Тестиң чону оон көгээр кылыр. Ийи -үш аът кежин кошкаш, эгинниг - даа, эгин чок-даа көгээр кылгаш, көгээрни ханага быжыглап, улуун ийи адагашка азып каар. Аёаа алды паштың хойтпаан ажыдар. Эртен быжып-быжып каарга, дөрт- беш илиг үс көгээр өттүр карарып турар.

Дыңнадыг№4

Чылгы малдың кудурук челиниё ужур-дузазы.

    Чылгы малдың кудуруундан, челинден чеп эжер, Ук аргыыр. Тывалар балыкты аът кудуруунуң хылы-биле дузактап, сугдан ушта шелип турганнар. Хылындан щеткалар кылыр, өдээн чемишчидилгеге ажыглаар, дуюгларындан өөктер кылыр, өдээн одаар, кежинден баглар кылыр.

Дыңнадыг №5

Эки аът - эр кижиниң эжи

     Эки аът – эр кижиниң эжи. Бурун шагдан бээр ындыг. Эр кижи өлүрге, бир эвес ол маадырлыг чорук кылган азы ызыгууртан болза, кадайы - биле кады аъдын (аъттарын) база хөөржүдер. Чижээлээрге, Бии-Хемде Аржаан базырыында 17 кижи сөөгү  биле 160 ажыг аът сеги чаңгыс черге чыткан. Аътка кижи ынчаар чүдүп чораан. Аътты канчаар алгап чораанывысты ырылардан, үлегер домактардан, тывызыктардан, төөгү чугаалардан, тоолдардан, хаяларда болгаш көжээлерде бижимелдерден, куйларда болгаш базырыктарда казымалдардан, Тывавыстың аңгы - аңгы чылдарда сүлделеринден көрүп болур.

  Дыңнадыг № 6

Аът – Тес-Хемниң дириг символу (демдээ)

2.Мөөрей

Командаларга бирде бирээзинге, бирде өскезинге айтырыглар салыр.

Ниитизи – биле 10 айтырыг.

1.Аъттың чер кырынга тыптып келгенинден бээр хары чежел? (млн ажыг)

2. Аъттар кайда барыл? (бүгү делегейде)

3. Аъттарныё төрелдери чүл?(элчиген, пони, зебра)

4. Аът шак дээрге, каш шагыл? (кежээкиниң 6 шак)

5. 1936 июль 7-де бүгү -Тыва Наадымынга 123 аът чарыштырган. Ээзин 1 аът база 50 акшаның төрепчизи-биле шаңнаан. Кымның чүү деп аъдыл?(Соян Сандаңмаа «Эзир-Кара»)

6. Эрзин, Тести алдаржыткан чылгычылар?(Ынаалай Сергей, Хайын Эрес, Даржап Херел)

7. Аътты баглап эгелээш, малгаш дерин алган соонда, чоок черге маңнадырын чүү дээрил? (үзүүргедиг)

8. Тес-Хемниң дириг символу (аът)

9.Тывада аът малдың саны чежел?(39 муң)

10. Аъттың өске азырал амытаннардан ылгалы чүл?(кегженмес, кастынып оъттавас.

11. Чүү деп солун ак аът чылында үнүп келгенил?(«Сылдысчыгаш»1945ч.  1990)

6. Амгы үеде аътчарыжының эң улуг шаңналы? (Джип машина)

7. Эзир - Карага чүү деп шола ат бергенил? (самолет, ужар-хеме)

Тыва кижи аъдынга чүдүп, ону алгап , ырлап - кожамыктап, тывызыктап-даа чораан. Ол ырылар, үлегер домактар, чалбарыглар, йөрээлдер , тоолдар кижи бүрүзүнге өөредиглиг. Ханы утка болгаш сургаал оларда тудуш.

3. Хөгжүмнүг кезээ

1. Харлыг кыштың орта айы төнүп турда, тыва чоннуң өөрүп - хөглеп байырлаары Шагаа келди, амыр-менди!

2. Бөгүн бо кайгамчык буянныг ак өргээвиске Шагаага тураскааткан «Тыва кижи аътка ынак» деп  оюн-тоглаавысты эгелээр-дир бис.

Шүлүк Чооду Кара-Куске «Тыва кижи аътка ынак»

1.Тыва кижи аътка ынак,

Тынын берген чүвези ол.

Байгы муңгаа, өөрүшкүзү-

Бар-ла боду ында тудуш!

Курай, аъдым, шу-у

Курай,курай, шу-у!

Ыры «Эзир –Кара» (өөреникчилер ырлаар)

2. Аът чылды алгап - мактап,

Айдыс кылып, чажыг чажып,

Авыралдап чүдүүлүңер.

Йөрээл салыр.

Чап-чаа үнген АЪТ ЧЫЛЫМ,

Чаяалгаңар бүдер болзун!

Ада-ие, ажы - төлге, ачы -чолдуг башкыларга

Аарыг - ажык чагдавазын!

өөредилге, ажылынга

өөрүшкү долуп турзун!

Эртем оруу - ажык болзун,

Эрге -шөлээ хостуг болзун!

өөредилге экижизин,

өре-шире эвээжезин.

Сочиге олимпиада

Сол-чаагай болуп эртсин!

Чүс чылдаар байырывыс

чүректерге чурттап артсын.

Амыдырал экижизин,

Аас - кежик доктаазынам!

Курай-курай-курай!

Үлегер домактар чугаалаар

 Үлегер с=с

Үттеп сургаар.

Маңгыр аът

Баштай келир

1.Эштигде амыр-аъттыгда амыр

2. Эш чокта, кут чок, аът чокта, бут чок

3.Адалыгда чоргаар, аъттыгда амыр.

4. Адың мактава, аъдын макта

5. Аът болуру кулунундан, кижи болуру чажындан

6. Ада өлүр, оглу артар, аъды өлүр, баглаажы артар

7. Аарыг кижи сегиир, арган мал семириир

8. Чаш дээш базынма, чадаг дээш шоотпа

9. Кижи чугаалажып таныжар, аът киштежип таныжар

10. Кыс этке ынак, оол малга ынак

11. Ада турда, чон таныыр, аът турда

12. Кылык ботту човадыр, даг аътты човадыр

13. Төрел багын киргеш билир, аът баган мунгаш билир.

Кожамыктар ырлаар

Кожамыкка кандыг силер

Кожа тыртып салыр бис бе?

Кончуг аътка тураскааткан

Кожумаавыс ырлаар бис бе?

Кожумакка кончуг-ла бис

 Кожа тыртып салыр-ла бис

Кончуг аътка тураскааткан

Кожумаавыс ырлай кааптаал

Хартыга дег аъттыг болза,

Караңнадып орган болза,

Калбак Тестиң ховуларын

Каастай  чурттай берген болза.

Эзир-Кара аъттыг болза,

Эстеңнедип орган болза,

Эрзин-Тестиң ховуларын

Элей чурттай берген болза.

Кожумакка кончуг мен дээш,

Кожуп  чадап кагдың, халак!

Кончуг аътка октадыпкаш,

Кочуладып алдың, халак!

Уруглар тывызыктажыр

Дывылаар аът мунар сен бе,

Барып ужар эвес сен бе?

Тывызыымны тывар сен бе,

Баажызын билир сен бе?

1. Хангай ыяжы дөрт, хайнак мойнаа сес
2. Өлгежевиске дээр ийи алышкы арнывыс көрүшпээли(эзернин ийи бажы)
3. Аар ийден аңнаалы,  аан кежээ дужаалы(колум биле чирим)
4. Сен тарийги, мен тарийги ийи арнывыс көрүшпээли.(эзерниң ийи арны)
5. Теп-теп тевилдей,  деге соян кургулдай, алды курлуг ирискин(шавылыыр)
6. Эленчин кадын халанчын кадын.(эзенги биле ине)
7. Дагга даакпас кара сугга суукпас кара. (аът дуюу)

Ыры «Эзир-Кара- эки аъдым» Сөзү Чооду Кара-Кускении, аялгазы Сат Дамба – Доржунуу

Түңнел

Аъттарывыс адаккыр бооп,

Азага-даа алдырбазын.

Эрлеривис эрзиг болуп,

Эки аъттар эдилезин!

Ээзиниң эрзиин шенээн

Эки аъттар көвүдезин:

Чүү-даа чүвээ алдырбастаан

Чүгүрүктер делгерезин!

Башкы:

Көк Аът чыл шагда мында,

Касканнап каап, баглаашта тур.

Ону алгап, аңаа чүдүп,

Оюн оя чурттаалам че-ээ!

            Ажыглаан литература

1. Дарбаа Ю Тыва дугайында 99 айтырыгга харыылар – Абакан:Журналист,2010
2. Кужугет А Аът кижиниң өңнүү // Башкы 1997 – С.37-38.
3. Чооду К-К  Аътка тураскаал-Кызыл: ТывН/Ч, 2007 .

        1