Тыва чогаалчыларнын тыва дыл дугайында шулуктери
учебно-методический материал (9 класс)

ДОПЧУЗУ

1.  Сергей Пюрбю. Төрээн дылымга…………………….…………………..3

2.  Александр Даржай. Тыва дылым………………………………………..4

3.  Игорь Иргит. Тыва дылым………………………………………………5

4.  Молдурга Салчак. Тыва дылым………………………………………….6

5.  Екатерина Саая. Тыва дылым…………………………………………..7

6.  Деспил-оол Санчы. Тыва дылым………………………………………....8

7.  Чинчи Ондар. Тыва дылым……………………………………………….9

8.  Эльза Денсин. Тыва дылым………………………………………….......10

9.  Эдуард Мижит. Төрээн дылым……………………………………..11-13

10. Хенче Түлүш. Мээӊ дылым……………………………………………...14

11. Урансай Күжүгет. Төрээн дылым……………………………………..15

12. Антон Yержаа. Ие дылым……………………………………………...16

13. Зоя Намзырай. Авам дылы……………………………………………...17

14. Арапчор Оксур. Дыңнаксанчыг тыва дылым…………………………..18

15. Зоя Донгак. Тыва дылым судалымда…………………………………...19

16. Чооду Кара-Күске. Эӊ-не дээди эртиневис…………………………….20         

17. Чооду Кара-Күске. Тывызыксыг тыва дылым…………………………21

18. Олча Хертек. Эртинем сен………………………………………………22

19. Чечекмаа Саая. Дылым чокта…………………………………………...23

20. Сылдыс Түлүш. Yнелээр мен…………………………………………….24

21. Анюта Монгуш. Өртемчейге сайзыразын………………………………25

Төрээн дылымга

Ораннарда улуг, биче

Дыӊнавааны кандыг дылдар чогул?

Ол дылдарныӊ аразында

Тыва дылга ынаам кончуг.

Авам күжүр кавайымга

Аадып ора, меӊээ ырлап чораан

Өпей ырыӊ мен оон дыӊнап,

Өскен болгаш ынак боор мен.

Хамык сөстүӊ эӊ-не чымчаа

«Ынак мен» деп сөстү мен ол дылга,

Карам, сеӊээ сөглээн болгаш,

Ындыг кончуг ынак боор мен.

Арат-чонга ыраажы бооп,

Ынак чуртту мен ол дылга баштай

Аян тудуп, алгап-йөрээп,

Ырлаан болгаш ынак боор мен.

                                      Сергей Пюрбю

                                                   Тыва дылым

                                                                           Профессор Ш.Ч. Сатка

                      Сүзүүм болган авайымның сүдү ышкаш,

                      Сүүзүннүг, мага-боттан адырылбас,

                      Тынар агаар, сеткилимниң хөрзүнү бооп,

                      Тыва дылым, дамыр-ханда тудуш-тур сен.

                      Кырган-ачам уран-мерген тоолундан

                      Кыштың узун кежээзинде сени танааш,

                      Маадырлыг өлбес чоннуң дылы-дыр деп,

                      Магадааштың, кезээ шагда ынакшаан мен.

                      Кашпал хемче шурай берген дидим кыстың

                      Өжээн-килең доюлдурар түрлүг ырын

                      Өшкүлерин дозуп чорааш, угбам уруг

                      Хаяларга чаңгыландыр ырлавыткан…

                      Ынай бодум ону дыңнааш, төрээн дылым,

                      Ыым келип, баарым адаа ажыш диген –

                      Ынчан сенден бир-ле дугаар ынакшылдың

                      Ыдык чаагай, өндүр арыын билген-дир мен.

                      Ыржым дүне. Чечектиг шык. Өглер удаан.

                      Ырак дээрниң сылдыстары көрүп турда,

                      Ынаам кыска, сеткилимни ажыдарда

                      Ынчан база буянныыңны көрдүм, дылым.

                      Чоннуң мерген сөзүн дыңнап, номнар номчааш

                      Чогум байлааң, эртинелииң билдим, дылым.

                      Ооң соонда дүнелерде уйгум читкен,

                      Одум чырык,  даңны атсы кывар болду.

                      Өөскүп кыпкан сеткил одун канчаптар мен,

                      Өртээр эвес, баглаар эвес – хоржок чорду:

                      Бодум чайгаар демир-үжүк сегирип ап,

                      Бодаан шүлүүм сенден бижип алыр-дыр мен.

                      Тыным болган тыва дылым, кызыгаар чок

                      Октаргай дег делгем-дир сен, байлак-тыр сен.

                      Оглуң менден эртинеңни харамнанма,

                      Тыртым болба, дээжизинден хайырлап чор.

                      Сен чок черге – сеткил-чүрээм куруг-хоозун,

                      Сен чок черге – хову кезээн каңмыыл-дыр мен.

                      Чаагай чолум, алдар-адым сенде тудуш.

                      Чалгын, чакпам болуп чор сен, Тыва дылым!

                                                                     Александр Даржай

Тыва дылым

Орус дылда кожаң ырга ынаам аажок,

Ол дыл дээрге чуртталгамның чамдыы дээр мен.

Бижип, номчуп, сактып, дыңнап, боданганым,

Билип алган орус дылым үнелээр мен.

Перси дылда бижээн шүлүк аайлашкан,

Белен болгаш дүлгээзинниг чараш дээр-дир.

Француз дылды дыңнаарымга чараш-ла-дыр,

Бырлаңнашкан чалгыглар-даа сагындырар.

А англи дыл – күчү-күштүг шуурган-на,

Амыргалап, бүрээлээн дег дыңналыр-дыр.

Испан дылда ырлар дыңнааш, шыдашпас мен,

Эрим хайнып, сыным бедип хертее бээр.

Ол-ла көвей янзы-бүрү дылдар шупту

Онза, чараш үнелиг деп демдеглеп каайн…

Ынчалза-даа мээң хуумда чарылбазым,

Ынак мен деп чугаалааным чаңгыс дыл бар.

Айдың дүне өпей ырын ырлап оргаш,

Авамның мээ чаяап берген эртинези –

Чидиг чепсээм, өөрүшкүм, муңгаралым,

Чигзинижим, ынакшылым, изиг ханым,

Өлүп чыда байырлажыр сөөлгү сөзүм,

Өртек билбес байлакшылым – тыва дылым.

Игорь Иргит

Тыва дылым

Төрээн чуртуң кайыын, чүден эгелээрин

Дөгеревис ырлажып-даа турар-дыр бис.

Төлү биске ада-ие, чери – алдын,

Төрээн дылы олар-биле бир дең эргим!

Чаңгыс сөстен сеткил өөрүп, сергеп болур,

Чандыр барза, хомудай-даа берип болур.

Эдипкен сөс, боодан  үндүр аткан ок дег,

Эгиттинмес дижири-ле ылап ийин.

Шугум чазаар мурнувуста шыгаап аар бис,

Чугаалаптар мурнувуста боданыр бис.

Сөөктү хемдээш, чилиинге-даа чедер апаар,

Сөстү сөглээш, эчизин-даа көөр апаар.

Тыва сөстүң мерген байлаан билир дизе,

Дыка каастап, кояжыдар албан эвес.

Эртеден бээр чонум домаа уран, шевер –

Эгечениң будаан эрни ында-ла каар!

Бакка-сокка дылдар холуп, шокарлавайн,

                         Баштай төрээн чугааң эки шиңгээтсиңзе,

                          Өңнүк туржук, өскениң-даа дылы сеңээ,

                          Өөредип каан аъдың ышкаш, чаажыга бээр.

                           Молдурга Салчак

Тыва дылым

Төрээн дылым, тыва дылым –

Төк кээп дүшкен, ыӊаа диген

Өгбелерден салгап алган

Өшпес одум, өгде өнчүм.

Дылы, Чери, Ие чокта

Тыва чонум турар деп бе?

Каргыраавыс, хөөмейивис

Каптагайга диӊмирээр бе?

Ынчангаштыӊ тыва дылым –

Ынакшылым, чоргааралым.

Өгбелерим арттырып каан

Өртээ турбас өндүр өнчүм.

                                                                             Екатерина Саая

Тыва дылым

                                                Башкыларым: Сүндүп, Мартна, Чап,

                                                                               Дадар-оол болгаш өскелерге-даа…

                        Үңгеп турар бичиимден-не

                        Үлегерлеп шиңгээткеним,

                        Авам, ачам чугаалажыр

                        Арыг дылы – тыва дылым.

                        Парта артын ээлеп оргаш,

                        Баштай дыңнап өөренгеним,

                        Башкым-биле мендилежирим

                        Байлак дылым – тыва дылым.

                        Айдың дүне болчаг черге

                        Амыраам кыс арнын көрүп,

                        Ишти-хөңнүм чажыттарын

                        Илереткен тыва дылым.

                        Көрей, кыдыт, немец, орус…

                        Хөй-ле дылдар билир-даа бол,

                        Хайнакталдыр холувазым

                        Хайыралыг тыва дылым.

                        Тыва дылым – төрээн дылым,

                        Дыңнап пөкпес мерген дылым,

                                  Бодал чокка сакпай эдип,

                        Бокталдырбас камнаар дылым.

                         Деспил-оол Санчы

Тыва дылым

Айдыӊ дүне чаяаттынган үемден-не

Авайымныӊ аазын эмген хүнүмден бээр,

Тыва дылым судалданган тыным болуп,

Дамырымда ханым болуп ага берген.

Бир-ле дугаар тыва сөстү адаанымдан

Бижик номга өөренген чылдарга дээр

Тыва дылым кайы-хире хүндүткелдиин

Билбейн чораан чөгенчиимни миннип ор мен.

Тыва дылым чажыттарын доозазын

Билиндирип өөреткен башкымныӊ мен

Тывызыксыг аажы-чаӊын сактып келгеш,

Билиг бээрин онзалаксап демдеглээр мен.

Тоолзуг чараш тыва дылдыӊ сөстеринден

Домактарны кожуп тургаш, эӊ-не баштай

Сүт-Хөлүмнүӊ бойдус каазын алгап-мактаан

Шүлүкчүгеш бижээнимни утпас-тыр мен.

Тыва дылга ынакшылым одун кыпсаан

Ынак башкым кичээлдерин сактып ора,

Ховар диген тыва дылын бокталдырып,

Хоозурадып чоруурларны кайгаар-дыр мен.

                                                                                     Чинчи Ондар

Тыва дылым

                                     Тыва дылым – чараш дылым,

                                     Тыва дылым – байлак дылым,

                                     Аас-кежиим, чоргааралым,

                            Ак-көк Тывам ыдык дылы.

                           Айыраңнаан чечек ышкаш,

                           Частып орар чараш дылым,

                           Агып чыдар дамырак дег,

                          Аялгалыг тыва дылым.

                           Эртинелиг байлак Тывам.

                           Энерелдиг дылы болган.

                           Эргим дылым ачызында

                           Эртем-билиг чедип аар мен.

                        Эльза Денсин

Төрээн дылым

           Төрээн дылым, база катап сээң-биле

                     Төнмес-батпас чугаавысты уламчылап,

           Аравыста ынакшыл-даа, чөрүлдээ-даа,

           Арыг чырык хүннер болгаш дүмбей дүннер,

                     Айтырыглар, харыылар-даа – дөгере бар,

           Амыр эвес харылзаавыс бодап ора,

                     Бичии-даа бол, билип чоруур шаам-биле

                     Бирден бир чок, төөгүвүстү шинчип көрейн.

      Шулурткайнып бадып чыдар дамырак-даа,

       Чулчуруп каап, ойнап орар хензиг чаш-даа,

     Сыннар кырлап эдип чоруур сыыннар-даа,

     Сымыранчып, сылдырашкан бүрүлер-даа,

  Чассыг төлүн аадып чайгаан авалар-даа,

                 Чаашкыннай каап, диңмирей бээр бедик дээр-даа,

            Төнмес-батпас ырын ырлаан кушкаштар-даа –

                        Дөгерези үнүн сенде сиңирген-дир.

           Өртемчейни, чуртталганы, сеткил-хөөннү,

           Өттүр сөглеп, илередип, ажыдарда,

           Өскелерге дөмейлешпес тускай чаңың

           Өөренип, шиңгээдип ап чорза-чорза,

           Чаңгыс-ла сөс аза бээрге, домактарың

           Чамдыкта шуут шыргай арга апаргылаар,

           Бүгү чүүлдү ылавылап, тодаргайлаар

           Бүдүжүңнү хире шаамда чоорту билдим.

                        Төрээн дылым, сени хандыр биликсээш, мен

                        Дөзүң казып, угуң уктап, төөгүже,

    Буурул баштыг ирейлерниң тоолдарынче,

Бурун шагның дүп чок ханы ээреминче,

      Шымнып киргеш, дазыл, даштың аразында

       Чылдан чылче чажыртынып, чыглып чыдар

         Эгээртинмес шыгжамырын чартык-чамдыын

   Эрик черже ушта тыртып, алгылаар мен.

          Төрээн дылым, сээң-биле чамдыкта мен

          Дөскел чокка маргыжа-даа бергилээр мен.

          Аар-берге айтырыгга харыы дилээш,

                    Аравыста билишпейн-даа баргылаар бис.

          Ынаам-биле чаңнашкан дег, сээң-биле

          Ында-хаая могаттынчы бергилээр бис.

          Ынчалза-даа хомудаанда, өөрээнде,

                    Ыглап, ырлап сеңээ-ле кээп сөглээр-дир мен.

                                 Адазынга чемелеткен хедер оол дег,

                                 Ам-на харын буруум миннип тургулаар мен.

                                 Авазынга эргеленген чаш төл ышкаш,

                                 Аргалап каар куспаандыва сыңныр-даа мен.

                                 Чажымдан-на кады өскен эжим-даа дег,

                                 Чажыт чокка сээң-биле хөөрежир-даа,

                                 Чажыртынган ишти-хөңнүм, күзелдерим

                                 Чада салып, дузаң дилеп чоруур-даа мен.

         Чаңгыс көргеш, ынакшааным чаражымны

         Чаалап аарда, төрээн дылым уян сөзүн

         Шүлүктерге согун кылдыр хуулдургаш,

         Чүткүл-күзел чүү-биле чүглеп тургаш,

         Хайнып чоруур чалыы ханым сиңир будааш,

         Катап-катап чүрээнче дорт адып тургаш,

         Күжүр кыска ойлап дезер арга бербейн,

         Күзелимни чедип алдым – кады чор бис!

                               Эргеленип мага ханмас чуртум каазын,

                                Эриг баарлыг төрээн чонум чырык хөңнүн,

                                          Хандыр билип, илередир арга дилээш,

                                          Кайгамчыктыг чечен-мерген чоннуң ыры

                                           Оон дээре кым-даа сөглеп, ажып четпээн,

                                           Оңмас-читпес үлегерин өргүп кээрге,

                                          Черге чедир мөгейбишаан, хүлээп алгаш,

                                           Сеткилимни хөөннештирип, ырлай бээр мен.

                     Кажан шагда алганырда, шүлүктей каап,

                     Хамнап чораан өгбем изин чандыр баспайн,

                     Дүңгүр ышкаш, чүрээм согуун дагжатпышаан,

                     Дүндүүштелдир өрү-куду ужуп тургаш,

                     Кудай-дээрниң чажыттарын чаалап ап,

                     Хуулгаазын күчү-күжүң сөстеримге

                     Дуза кылдыр кадып тургаш, өлүм-биле

                     Тура тутчур чепсээм-дир сен, төрээн дылым!

                                    Кыпкан чүрээм одунче суп, сөстериңни

                                Кызаңнадыр ээй тырткаш, күштүг соккан

                                Судалымны киир соктааш, бодалымның

                                Суунга соодуп, каңнап тургаш, утка хөөннү

                                Каът-каът кылдыр шуглап, кадып, бириктиргеш,

                                Кара чаңгыс сөзү безин чидиг быжыг

                                Кылаш кынгаш, бактың бажын үзе шааптар

                                Хылыш ышкаш чайынналдыр тудуп аар мен.

                     Черим-чуртум катаптанмас хөөнү сиңген

                     Чечек-чимис, оът-сиген, дазылдарын,

                     Хөй-ле чонну эмнеп чораан энем ышкаш,

                     Хөрээм пажын долдур чыггаш, хайындырып,

                     Сүүзүн, чулуун, айдыс чыдын ол-ла хевээр

                     Шүлүк, ырым сөстеринче сиңирип ап,

                   Эът чүрээм дашказынга куткаш, сунар

                     Эм-таң кылдыр дылым сени хуулдурар мен.

Өйлеп-өйлеп делегейниң тергезиниң

Өзээ сыйлып, дугуйлары ол-бо чүкче

Тарай чуглуп, буступ дүшкен ышкаш кыннып,

Таныттынмас, аай-баш чок апаргылаар…

Ындыг өйде өртемчейниң чүрээнче киир

Ыяк сиңген ыдык күштүң дазылындан

Дагын катап бүгү чүүлдү чурумчудур

Тарбыдаптар сөстерни тып алыксаар мен.

                       Хамык чүве туружундан хоорлуп чаштап,

                       Хайлыг бачыт сеткил ханын кадыра бээр,

                       Кааң хүннер чуртталгага хааннай бээрге,

                       Каңдаашкыннар үезинде чатчылар дег,

                       Карак четпес бедиктерже базып үнген,

                       Кагып суксаан амы-боттуң, улус-чоннуң

                       Караа чырыыр чаашкын-сөстү дылым сенден

                       Хадып эккээр шыдал-күштүг болуксаар мен.

«Аъдым бажы хояр душта хая көргеш,

Ажы-төлге хензиг-даа бол, өнчү кылдыр

Арттырып каар чүм барыл?» - деп бодап келгеш,

Аал-оран, бажың-балгат – бар-ла чүвем

Шаам-биле  ончалааш, ам көөрүмге,

Сагыш-чүрээм амыр-дыш чок ажылдадып,

Чыып чораан хөреңгимниң эң-не ыдыы –

Чылыг чүрээм сөзү сиңген дылым боор-дур.

                 Хеп-хенертен эжелекчи чуртум хунаап,

                 Кедерезе бойдус безин узуткап боор…

                 Салым-чолум багай мени төрээн чондан

                 Чарып алгаш, талыгырже шөлүп болур…

                 Дылым ышкаш, кезээ шагда кады чоруур,

                 Дылым ышкаш, эргим болгаш бүзүрелдиг,

                 Дылым ышкаш, элеп-читпес өнчүм чок деп,

                           Тынныг чорааш, миннип тур мен, төрээн дылым!

                                                        Эдуард Мижит

Мээӊ дылым

Мээӊ дылым – тыва дылым

Меӊээ өткүт, эки дылым.

Кажанда-даа уттундурбас

Кайгамчыктыг бай-ла дылым.

Хоорайга-даа чеде бергеш,

Тыва дылым утпас-тыр мен.

Тывалаарга аянныг-ла,

Төрээн дылым эӊ-не эргим.

Ынчангаштыӊ тыва дылды

Хөй-хөй дылдар аразынга

Алгап-мактап йөрээвишаан,

Ам-даа камнап үнелеӊер!

        Хенче Түлүш

Төрээн дылым

Эртенги хүн херелинге,

Эстип чыдар шалыӊнар дег арыг.

Аяар хатка чайгангылаан,

Аяӊ долу чечектер дег чараш,

Дыӊгылдайлаан ыраажыныӊ,

Дыӊнаксанчыг ырызы дег уян,

Чыраа-саяк сүрүүн доскан,

Чылгычыныӊ сыгыды дег өткүт,

Эзир куш дег чоргаар девээн,

Экер эрлер хүрежи дег сүрлүг,

Тыва чурттуӊ байлаа болган,

Каас-чараш онза солун тыва дылым.

Тыва дылым төрээн дылым,

Тыным-биле тудуш дылым,

Бир-ле дугаар ава дээним,

Бир-ле дугаар ача дээним,

Тывызыксыг тыва дылым

Төөгүге артып кагзын.

                                                                  Урансай Кужугет

Ие дылым

Арга-эзим аялгазын,

Агым сугнуӊ шолураажын,

Оът-сиген сымыраныын,

Оолдуг элик огурарын,

Чуулган көшке диңмирээрин,

Шуурган хаттың улуурун-даа,

Дыңнап, билип чоруурумга,

Тывалап-ла турар боор-дур.

Кандыг-даа дыл меңээ дөмей,

Кандыызын-даа хүндүлээр мен.

Ынчалза-даа төрээн дылым –

Ыдыкшылдыг кызыл тыным.

Ийи харлыг чажымдан-на

Ием меңээ айтып берген

Игил ыры сагындырар

Ие дылым ындыг кончуг…

Мөңге кижи чоруур эвес,

Мөңге дыжым  көре бээр мен…

Айдың дүне кырым орта

Айлаң-кушкаш ырлай-ла бээр:

Дыңнап, билип чыдарымга,

Тывалап-ла орар боор оң…

                                                                   Антон Үержаа

                                          Авам дылы

Узуп төнмес Улуг-Хемниң

Унун чурттаан тыва кижээ

Чоргаарланыр өнчүзү боор,

Чону берген төрээн дылы,

Тыным ышкаш үнемчелиг

Тыва дылым – авам дылы.

Түрк дылды эне кылган,

Түмен чонун хаара туткан,

Хая-дашта сиилбиттинген,

Кайы шагдан туруп келген,

Тыным ышкаш хайыралыг

Тыва дылым – авам дылы.

Өөр-өнер дылдар-биле

Өөрлежип, демин каткан,

Каяа-даа бол чораанымда

Амырлажып, чолукшуурум,

Тыным ышкаш өртээ турбас

Тыва дылым – авам дылы.

                                                        Зоя Намзырай

Дыңнаксанчыг тыва дылым

Карачал мээ

Карак огу.

Дээргилерге

Тепкииш-чада

Тыва дылым

Дыңнаксанчыг.

Тааланчыыңны,

Тап-билээңни…

Танышпасты

Таныштырдың,

Эптешпести

Эптештирдиң.

Чаглыг эъди

Чавызааже,

Домбуда шай

Доозулгуже

Көгээржикте

Хөреңгизи

Хевээр артар –

Кежии улуг,

Хырны биче,

Кым-суг эвес,

Тоолун ыткаш,

Доктаавайн баар

Арат уктуг

Арбан-чонум.

                                                      Арапчор Оксур

Тыва дылым судалымда

Түрк дылдыг чоннарывыс шуулганынга

Тумен-сая язы-сөөк чон аразынга

Тыва дылын тывалар-ла утпаан дээрге,

Дыка чоргаар, эктим бедик орган-дыр мен.

Төнүп читпээн тыва нация бар-дыр дээрзин

Төөгүге мөӊге шыгжап кадагалаан

Төрээн дылым – тыва дылым читпээнинге

Төлү мен ам өөрүп ханмайн чоруур-дур мен.

Авай дээним, эргимим дээн, төлдерим дээн –

Адааным сөс судалымда деӊге соп чор.

Хары черге, үр үеде улам сактыр

Кайгамчыктыг тывызыксыг тыва дылым.

                                                                                                  Зоя Донгак

Эң-не дээди эртиневис

Эртинелер бисте көвей,

Эргек базып, санап четпес.

Эң-не дээди тостуң бири

Эргим тыва дылывыс бо.

                     Тыва дылга өртек турбас,

                     Тыныжывыс, тынывыс ол.

                     Тываларны тыва кылган

                     Тывызыксыг хуулгаазын ол.

«Тыва» деп дыл турбаан болза,

Тывалар-даа турбас ийик.

«Тыва» деп чурт, «тыва» деп сөс

Тывылбас-даа турган ийик.

                     «Эртине» дээр сөс-даа база

                     Ээн черден төрүттүнмээн:

                     Эртинелер аттары-даа,

                     Элеп читпес тыва дыл бо.

Ырлаар, бижиир, чугаалажыр,

Ынакшыжар чепсээвис бо.

Херек болза, дайзынны-даа

Хере шааптар доктаавыс бо.

                     Ол чок болза, хөөмей-сыгыт

                     Ораннарга чаңгыланмас.

                     Эргим тыва дылывыс ам

                     Эң-не дээди Эртиневис!

                                                                      Чооду Кара-Күске          

Тывызыксыг тыва дылым

                           Орус, моол, түрк болгаш,

                           Оон-даа өске дылдар-биле

                           Төрелдежип, хөгжуп орар

                           Төрээн дылым – тыва дылым.

                           Чонум-биле, черим-биле

                           Чолукшужар ыдык дылым.

                           Бодалымны, дүжүмнү-даа

                           Бодарадыр тыва дылым.

                           Өөрүшкүнү, муңгаралды,

                           Өгбелерим чагыг-сөзүн

                           Өзээн өттүр чугаалап бээр

                   Өткүт дылым – тыва дылым.

                   Өжээтенге каргыш салыр,

                   Өөрүмге йөрээл тудар.

                  Өршээл дилеп, Бурган алгаар

                   Өңгүр дылым – тыва дылым.

                   Үлегер сөс, ыры-шоорнуң

                   Үнер дөзү, чаяакчызы,

                   Чиге, тода, ылап сөстүг

                  Чидиг чепсээм – тыва дылым.

                   Чогаал, шүлүк тарыкчызы

                   Чоргааралым – тыва дылым.

                   Дыка-дыка бодап кээрге,

                   Тывызыксыг тыва дылым.

                   Тыныш-биле тыным тудуш,

                   Дылым-биле бодум тудуш.

                   Ынчангаштың «тыва мен!» деп

                   Ырлап чор мен, тейлеп чор мен.

Кара-Күске  Чооду

Эртинем сен

Тыва дылым төрээн дылым,

Тыным болган, хиним тудуш,

Өгбелерден дамчып келген,

Өртээ турбас эртинем сен.

Тыва чоннуӊ тыва дылы

Тынгарып каан эртиневис.

Эштериӊге тыва дылын

Ээлдек, чараш чугаалап чор.

Делегейде хөй-хөй дылдан

Дыӊ-на чаӊгыс тыва дылым.

Кажанда-даа чарылбазым

Кайгамчыктыг чараш дылым.

Олча Хертек

                                           Дылым чокта

                                  Тыным ышкаш эргим болгаш үнелээрим

                                  Тыва дылым – чоргааралым, бүзүрелим.

                                 Дылым чокта хостуг чаңнап шыдаар мен бе?

                                Дылым билбес апарзымза, хүндүм бар бе?

                                 Хуралдарга чадай-чадай орустаар бис.

                                 Хупуразын, ону кандыг ёзу дээрил?!

                                 Хайыралыг дылывысты камнавайн,

                                 Хайнак кылдыр эдилээрге, болур деппе?

                                 Кижи болза, чилчии үстүп, ушку-даа дег,

                                 Химиренип, каргыш салып төккү-даа дег,

                                 Каражадап, түрей берген тыва дылым,

                                 Канчап сеңээ үнелелди эгидип бээйн?

                                 «Төрээн дылың аваң ышкаш үнеле!» - деп,

                                 Төлү меңээ чонум чагып, сүмелеп тур.

                                 Ажык-чарлыг үе сеңээ дузалаан-дыр,

                                Артында-ла Күрүнениң дылы болдуң!

                                                  Чечекмаа Саая

Yнелээр мен

Делегейни эргизе-даа,

Тыва дылым утпас-ла мен.

Өске черге чорзумза-даа,

Өнчү дылым үнелээр мен.

Тыва дылым – чоргааралым

Төрээн черим аялгазы,

Эртинелиг байлак чуртум

Эрес чонум төрээн дылы.

               Сылдыс  Тулуш

Өртемчейге сайзыразын

Октаргайда көвей дылдар аразындан

Онзаланып дыӊналып кээр тыва дылым.

Өгбелерден салгал дамчып чедип келген

Өндур дылым, ыдык дылым – тыва дылым.

Ада-өгбе турк чондан ужукталган

Аажок чараш тывызыксыг тыва дылым.

Улуг чонум чоргааралы, эртинези

Уран-чечен, ховар дылым – тыва дылым.

Төрээн черим каас-чараш чурумалы,

Төрел чонум дыӊгылдайлаан аялгазы,

Иемейниӊ уяӊгылыг өпей ыры

Иле-тода дыӊналып кээр тыва дылым.

Өөрүшкү, муӊгаралды, ынакшылды

Өктередип, бодарадыр тыва дылым.

Чүс-чүс чылда чидип, өлүп, бокталбайн,

Чырык черге, өртемчейге сайзыразын!

                                                                                     Анюта Монгуш