Открытый урок по балкарской литературе 6 класс Ата журтум-Малкъарым
план-конспект урока (6 класс) на тему

Дерсни темасы:  Зумакъулланы Танзиляны «Ата журтум – Малкъарым» деген назмусу. (1 презентация, 1 слайд)

Дерсни мураты: окъуучуланы Зумакъулланы Т.

 жашау эм чыгъармачылыкъ иши бла шагъырей этиу;

поэзиясыны тематикасыны кенглигин ачыкълау;

Ата журтха, Туугъан жерге сюймекликни ёсдюрюу;

назмуну тинтиу (2 слайд)

Дерсге керекли затла: компьютер, интерактивный къанга,

презентация, сабийле ишлеген суратла,

китап кёрмюч, окъуу китап.

Китап: Малкъар адабият 6 класс. Окъуу китап хрестоматия. Нальчик «Эльбрус», 2014.

Дерсни баргъаны

1. Дерсге хазырланыу, низам салыу.
2. Устазны ал сёзю.                                                                                

(3 слайд)   Зумакъулланы Мустафаны къызы Танзиля 1934 жылда Гирхожан элде туугъанды. Аны биринчи китабы «Къаяда гюлле» деген аты бла 1959 жылда Нальчикде китап басмада чыкъгъанды. Малкъарны бек жарыкъ жаннган поэзия жулдузу Танзиля назмучулукъда жангы сёзю ючюн махтаугъа, сыйгъа, намысха да тийишли болгъанды.

(4 слайд)        Расул Гамзатов: «Танзиляны бек багъалы жаухары – аны поэзиясыды – дегенди. Аны назмулары терен магъаналыдыла, халаллыкъны жакълайдыла, адамгъа къууанч берген затланы барына уллу сюймеклик бла тууадыла».

(5 слайд)    Танзиля, Къабарты-Малкъарны, Къарачай-Черкесни да халкъ поэти, республикабызны Къырал саугъасыны лауреаты, Кавказны жазыучу тиширыуларындан биринчи болуп, «Ичги сёз» деген китабы ючюн 1978 жылда  Россейни М.Горький атлы Къырал саугъасына тийишли болгъанды.

         Зумакъулланы Танзиля отуздан аслам  китапны авторуду. Ала  кёп   башха тиллеге кёчюрюлгендиле.

(6 слайд)        1984 жылда адабиятха салгъан къыйынын эсге ала, Танзилягъа къырал «Дружба народов» деген орденин бергенди. Ол  СССР-ни Баш Советини эмда Нальчик шахарны депутатына айырылгъанды, 1994 жылда уа Чуваш Республиканы Эмине атлы къырал саугъасын алгъанды.  

(7 слайд)        Зумакъулланы Т. «Урушха къажау поэмасы»,  «Адамны журтуна, журтну адамгъа термилиую» деген поэмасы да, кюйлери, жырлары – саулай чыгъармачылыгъы да халкъыбызны ниет хаснасын байыкъдыргъаны хакъды.

(8 слайд)           «Бизни тилибизде, мени тилимде алыкъа быллай зат жазылмагъанды. Сиз да жазмагъансыз, мен да жазмагъанма. Муну хар таулу – уллу – гитче да – окъургъа керекди. Мынга барыбыз да къууаныргъа керекбиз», - деп айтханды Къулийланы Къайсын «Адамны журтуна, журтну адамгъа термилиую» деген поэмасын окъугъандан сора. 

(9 слайд)        Поэтессаны чыгъармачылыгъыны тематикасы бек кенгди. Аны сабий назмулары хычыуундула, сюймеклик назмулары терендиле, Ата журтха сюймекликни ачыкълагъан назмулары жюрегибизде тюрлю-тюрлю сезимле туудурадыла, тиширыугъа – анагъа аталып жазылгъан назмуларыны уа юйретиу магъаналары  кючлюдю.  Сиз а къаллай назмуларын айталлыкъсыз? «Тот бережёт свой дом, а эта - платья…» (10 слайд), «Халал парий» (11 слайд), «Къаяда гюлле» (12 слайд), «Гутча бла Жанболат» (14 слайд)

Халал парий

Элтедиле парийни ёлтюрюрге,

Ол унамагъаны ючюн юрюрге,

Арбазда тынч, жууаш тургъаны ючюн,

Асыры бек хала болгъаны ючюн,

Адамны жаугъа санамауу ючюн,

Аны  къабаргъа унамауу ючюн,

Элтедиле парийни жанын жояргъа.

Ол а, эс этмей дунияны къояргъа,

Барады, бу дуниягъа халал къарай,

Иесин ийнакълай, чуругъун жалай,

Ёлюп кетерин билмей халаллыкъдан,

Къарайды, кёзюн алмай жанын аллыкъдан.

О, парий,парий,  юр, бир къыжырыкълан!..

Парий, жер юсюнде  ачытмай бир жан,

Окъгъа тюбеди харамлыгъы жокъдан -

Сынсыды да,  ауду огъурсуз окъдан.

Къаяда гюлле

Бет ачадыла бизге, бет, кюнле да.

Къаяда чагъа, къаяда гюлле да.

Кёк да къарайды кём-кёк къаарамда.

Сабийле ойнайла бизни орамда.

Дуния жап-жарыкъ, жарыкъ – тау, баш да.

Жылтырайды алай суда акъ таш да.

Къанатлы учады, ол къанат жая.

Чагъадыла гюлле, гюлле къаяда.

-Не ючюн жаратхансыз бу назмуларын?

        Мен а сизни  «Анама» деген жырны тынгыларгъа чакъырама. Бу жыр Танзиляны бек ариу жырларындан бириди.

Жыр «Анама»

         Кеси кёчгюнчюлюкню ачылыгъын сынагъаны себепли, Танзиляны кёчгюнчюлюкню  темасына  жораланнган назмулары кёпдюле. Ала халкъ жырлача айтыладыла. Бир тынгылачыгъыз бу сёзлеге:

Къайры барабыз, не жаханимге?

Журтда бермейин жанланы.

Жаныбыз саулай, журтну жилятып,

 Иесиз къоюп малланы.

Черек суулары къутуруп, булгъанып,

Ташны ташлагъа уралла.

О, ичлерине тюше болурла,

Тау этекледе къабырла.

        Не къадар жарсыу, не къадар таралыу барды бу тизгинледе.

(2 презентация)

- Сабийле, сиз а кёчгюнчюлюк къачан болгъанын билемисиз?

Къули Къайсынны «Осуят» деген поэмасындан терт тизгини окъулады:

Восьмое марта – это женский праздник,

Когда приносят женщинам цветы.

Балкарские селения безлюдны,

О, что страшнее этой пустоты?!

-Артха уа къайсы жылда къайтхандыла?

- Таулула Туугъан жерлерине къайтып келгенли быйыл ненча жыл боллукъду?        

- Туугъан жерге сюймекликни ачыкълагъан къаллай нарт сёзле билесиз? Назмула уа  билемисиз?

- Орус жазыучуланы уа къаллай назмуларын билесиз?   Аперим!!!

Солуу кезиу

- Сабийле, биз бюгюн,  туугъан жерге сюймекликни ачыкълагъан,  Зумакъулланы Танзиляны бир аламат назмусун окъурукъбуз. Бир тынгылачыгъыз анга.

 Презентация салынады. Шош макъам согъулады. Устаз назмуну кёлден окъуйду.

Соруулагъа жууап этерге

1. Нзмучу табийгъат бла, таула бла таулуну бирге нек ушатады?
2. Назмуда «Ата журтум – Малкъарым» дейди назмучу. Сизни акъылыгъызгъа кёре «Ата журт» деген неди? Сиз Ата журтугъузну юсюнден не айталлыкъсыз?

Окъуучу этген презентация салынады эм къысха кёлденжазмасын окъуйду (шош ариу макъам согъулады)                                                                  Мени Ата журтум, туугъан жерим! – Жангыз да эки къысха сёз, къалай магъаналы, сезимли сёзледиле была! Аланы сёз магъаналары адамны жашау къудуретин кёргюзтген сёзле! Бу сёзлени магъаналарына мен бир бек кюсеген затымы тапханча кёмюлеме,

ала мени жюрегими тепдиредиле, аланы назму тилни даражасына жетгенлери авторну сёз усталыгъы акъылынгы къозгъайды.

           Мени туугъан жерим –Малкъарым, чексиз ариулукъну жашил жаннети, ёхтемликни, адамлыкъны къаласыды. Назмуда къаллай къудурет барды! Ала бизни туугъан тауларыбыздыла, бузгъа бла къаргъа бёленнген, тау сууланы кёрюмдюлери, тау ауузлагъа кетген, чынгыллагъа илине баргъан жолла, тар ауузлада тас бола, кенг тюзлеге чыгъы баргъан суула).

3. Автор, бу назмуну жазгъанда,  къаллай суратлау амалла хайырланнганды?

Ёхтем Малкъарым, акъ кёмюклю  – эпитет

Тауларынгча, чыдамлылла жашларынг, адамлача  ачый билген ташларынг – тенглешдириуле, жан салыу

4. Айтылыуну муратына кёре назму къаллай айтымладан къуралады? Кётюрюучю айтымланы табыгъыз.

Айланыулу айтымла уа къайсыладыла? Автор неге айланып айтады сёзюн?

Устаз.   Алайды да, багъалы  сабийле, хар адамны да кеси туугъан гитче жерчиги, хар ташын да иги таныгъан, сюйген, хар жолчугъу, ауанасында олтурургъа сюйюучю тереги, солургъа сюйюучю жери болады. Танзиля да кесини Ата журтуну юсюнден тамашалыкъ назму тизгинлени адамлагъа саугъа этип къойгъанды. Табийгъатны ариулугъу алтындан багъалыды, тауладан ургъан таза  хауа, солууунгу эркин чыгъартады, санларынга кюч-къарыу береди. Ариу къудуретли, бай эм мол жерибиз хурметли, акъыллы, фахмулу, иш кёллю, халал жюрекли, ариу санлы адамланы туудургъанды. Биз да туугъан жерибизни бир кесегибиз, аны сакълайыкъ, иги, ахшы адамларыбыз тутхан ишни алгъа бардырайыкъ, ата-бабаларыбызны намысларын ёрге тутханлай барайыкъ жашауда.

Бегитиу. 

-Биз бюгюн кимни чыгъармачылыгъы бла шагъырей болдукъ?

-Танзиляны назмулары неге юйретедиле?

-Сиз бу дерсде неге юйрендигиз?

 Юйге иш бериу. Назмууну кёлден юйренирге, «Туугъан жерим» деген темагъа гитче кёлденжазма жазаргъа.        

Аны бла дерсибизни бошайбыз, тауусулмазлыкъ насып берсин Аллах барыбызгьа да.