Открытый урок по черкесской литературе в 6 классе "Стихотворение Хакунова Исуфа "Кавказ""
план-конспект урока (6 класс) на тему

Темэр: Хьэкъун Исуф и

       усэ «Кавказ»

                                                              Егъэджак1уэр: Мыжей М.Г.

Инжыджышхуэ къуажэ

2011 гъ.

Темэр:                            Хьэкъун Исуф и  усэ «Кавказ».

Мурадыр:  усак1уэ Хьэкъун И.  и творчествэм нэхъ  куууэ нэ1уасэ хуэщ1ын,

                    и  усэхэр ф1ыуэ ягъэлъагъун;

                    я усэ къеджэк1эм, я бзэм и зыужьыныгъэхэм хэгъэхъуэн;

                    я щ1ыналъэр, Хэкур ф1ыуэ ялъагъуу, иригушхуэу гъэсэн;

Урокым къыщыгъэсэбэпыпхъэхэр:

                     усак1уэм и сурэтыр,  словарнэ псалъэхэр, альбом, усак1уэм теухуауэ, сурэтхэр,  

                     усак1уэм и тхылъхэр,  компьютер, проектор,

                      эпиграфхэр: Усак1уэ куэдым, Кавказ, уэ уи ц1эр

                                             Ди тхыдэ дахэм хатхащ.

                                            Дэтхэнэрей ц1ыхури и лъэпкъым и л1ык1уэщ, и напэщ,  и  акъылщ.

Урокым и ек1уэк1ык1эр

1. Къызэзыгъэпэщ   дакъикъэ.

    - Сэлам яхын

       (хьэщ1эхэм сэлам яхын: бохъу апщий, ди егъэджак1уэхэ!)

    Сэ Инжыджышхуэ  къуажэм  сыщыщщ, псыхъуит1 зэпысчри фи еджап1эм сыкъэк1уащ.

    Си ц1эр М.Г.

 -          - Ц1ык1ухэ, нобэрей  дерсыр едгъэк1уэк1ыну хуитыныгъэ ди1эн щхьэк1э ди лъэпкъым и тхыдэр ф1ыуэ зэрытщ1эр къэдгъэлъэгъуэн  хуейщ.

           - Адыгэ лъэпкъым и л1акъуэхэр дапщэ хъурэт? Къысхуевбжэк1ыт ахэр.

                (щырыщурэ кърабжэк1, макъамэм щ1эту )

1. къэбэрдейхэр                       7.жанейхэр

2. беслъэнейхэр                        8.шапсыгъхэр

3.к1эмыргуейхэр                      9.убыххэр                                              

4.бжьэдыгъухэр                         10.мэхъуэшхэр

5.натыхъуэджхэр                       11.мамхэгъхэр

6.егъурыкъуейхэр                      12.абадзеххэр

          - Фыкъызыхэк1а  лъэпкъыр  фощ1э,  иджы  фи бзэм и шэрыуагъым  и беягъым деплъынщ, унэ лэжьыгъэр къэтпщытэж щ1ык1эурэ. Мы адыгэ л1акъуэ пщык1ут1ым я1у рылъащ       илъэс мин бжыгъэк1э ди нэхъыжьхэм  тхуахъума  адыгэбзэр:

Слайд        Ирипсалъэ, Адыгэщ1, адыгэбзэм

                  Тетыхунк1э  уи  дунейм адыгэпсэ!

                                                Абыт1э Хъ.

11. Унэ лэжьыгъэр къэпщытэжын

- Адыгэпсэ зы1утхэм,  лъэпкъыр ф1ыуэ зылъагъухэм  я зы къудамэщ1эу  фыкъыкъуэжащ фэри,  ди щ1эблэ  ц1ык1ухэ.

- Япэрауэ,   хэт къызжи1эну сыт у/л фи1ар? (япэ гупым – щ1ымахуэм теухуа рассказ зэхэлъхьэн

                                                                            Ет1уанэ гупым - щ1ымахуэм теухуа усэ  къеджэн)

Рассказ нэхъыф1хэр  къыжы1эн, анализ щ1ын.

Усэхэм гъэхуауэ къегъэджэн

-оценкэ гъэувын

Унэ лэжьыгъэмк1э микроитог щ1ын.

- Хъарзынэщ. Фи тхыгъэ ц1ык1ухэр хуабжьу гъэщ1эгъуэнхэщ, фи усэ къеджэк1эри тэмэмщ. Абы къегъэлъагъуэр фи бзэм гулъытэ хэха хуэфщ1у, и 1эфагъыр зэхэфщ1эу фызэрыщытыр.

Дэ псомк1и гуры1уэгъуэу щытын хуейщ  бзэ зимы1э лъэпкъым гъащ1э зэримы1энур, зэрык1уэдыжынур. Фэ, ц1ык1ухэ, лъэныкъуэ псомк1и еджа, гъэса фыхъун папщ1э, фи адэ-анэр зэрыпсалъэ бзэр япэ ивгъэщу, фи гупсысэхэр кърифу1этэфын хуейщ.

Фщ1экъым, фэри къыфхэк1ынк1э хъунщ бзэм хуэлэжьа ди щ1эныгъэл1хэм хуэдэ зы.

 - Къызжеф1эт, хэт сымэ фщ1эхэр ди усак1уэ тхак1уэ ц1эры1уэхэм ящыщу.  (кърабжэк1)

 Мисс ахэм ящыщ зыщ нобэ зи гугъу тщ1ынур.

111.Темэщ1эм елэжьын.

1. Хэзышэ псалъэ.

        - Дэтхэнэрей ц1ыхури и лъэпкъым и л1ык1уэщ, и напэщ,  и  акъылщ.

Адыгэбзэри ф1ыуэ илъагъуу, акъылыф1эу, адыгэ хабзэхэри и гъуэгугъэлъагъуэу  ц1ыхугъэшхуэ зыхэлъа усак1уэ  Хьэкъун Исуф , Хьисэ и къуэм нэхъ куууэ нэ1уасэ зыхуэтщ1ынущ.

                 Слайд   (Хьэкъун И. и сурэтыр  1919 – 1998 )

- Ди адыгэ художественнэ литературэм хэлъхьэныгъэшхуэ хуэзыщ1а усак1уэхэм, тхак1уэхэм ящыщ зыщ.

  Слайд            И сабиигъуэр

Ар 1919 гъэм Инжыджышхуэ къуажэм къыщалъхуащ, ауэ и сабиигъуэр здек1уэк1ари, здэпсэуари Хьэбэзщ (и анэр Хьэбэз щыщт)

И  адэшхуэ П1ат1 хуабжьу хуейт Исуф еджагъэшхуэ хъуну, ик1и илъэсих зэрырикъуу  Исправнэ станицэм щеджэну ешэ. Ауэ абдеж куэдрэ щеджакъым. А зэманыр хьэлъэт,  Советскэ властым  бейхэм я мылъкур щытрахт. Абы хиубыдащ  Хьисэ и унагъуэри.  Арати, ек1уэл1ап1эншэу   къэна Исуф и анэр  и бынищыр  игъусэу и дыщым къок1уэж ( К1эмрыгухэ). Исуфи и еджэным пещэ Хьэбэз еджап1эм, и адэшхуэ П1ат1 и уэсятыр и гум илъу.  Илъэсибл еджап1эр тху защ1эк1э къиуха нэужь, Черкесскэ педучилищэм щ1охьэ. Пятигорскэ педагогическэ институтыр къеухри здеджа еджап1эм къегъэзэж егъэджак1уэу.

                        И творческэ лэжьыгъэр

 Хьэкъун И. гук1и псэк1и ф1ыуэ илъагъууу щытащ ц1ык1ухэм яхэтыныр, ядэлэжьэныр. Литературэмк1э егъэджак1уэу щытк1эрэ, Исуф дихьэхащ тхэным ик1и зэман к1эщ1к1э и 1эрык1хэр къытрадзэ  хъуащ газетхэмрэ тхылъхэмрэ, щадж хъуащ еджап1эхэм. Абы и 1эпэм къыщ1эк1а  тхыгъэ хьэлэмэтхэр  иту Хьэкъуным дунейм къытригъэхьащ тхылъ заул.  Апхуэдэхэщ «Къэрабэ», «Щак1уэ дадэ къи1уэтэжхэр», «1эдииху», «Ажэгъуэмэ», «Бзылъхугъэ шу щэху» трилогиер.

        Макъамэ дахэхэр зыщ1алъхьа уэрэдыф1хэри и1эщ Хьэкъуным. Абыхэм ящыщщ: «Кърухэр къолъэтэж», «Лейлэ»  уэрэдхэр,  макъамэхэр Даур Аслъэн ейщ.

                  Слайд                   Поэмэ-гъыбзэ «1эдииху»

2.  Усэм   къеджэн (егъэджак1уэр, макъамэ  щ1эту)

              -  Сэ усэм сыкъеджэнущ,  фэ  зэхэфщ1эу фи тхылъхэмк1э фык1элъоплъ ик1и гу лъывотэ  

                 къывгурымы1уэ псалъэ хэтмэ.

2. Словарнэ лэжьыгъэ

Л1ыщ1ыгъуэ – век

Уэздыгъей - сосна,  псей – ель (сурэтк1э къэгъэлъэгъуэн) – Къущхьэхъу бгыжьхэм  къыщэк1, псейр - гъэмахуи щ1ымахуи щхъуант1эу езыхьэк1, я пхъэр пхъэф1 ф1ы дыдэхэм ящыщщ,  псэуалъэ зэмыл1эужьыгъуэ къыхах.

3. Усэр  зэпкърыхын.

- Сыт  мы усэр зытеухуар? (Кавказ щ1ыналъэм и дахагъым и беягъым)

Пэжщ, ц1ык1ухэ, усак1уэм къигъэлъэгъуащ Кавказым и лъэныкъуэ псори.

-   Сыт усак1уэм зи гугъу ищ1хэр? (къуршыбгъэхэм, 1эщ хъушэ минхэм, гуэлхэм – сыт  

зригъэлъытыр ? –гъуджэм, псыхэм, мэзхэм – сыт хуэдэ мэзхэм? – уэздыгъей, псей (сосновый лес), псэущхьэхэм,  бгыхэм,  губгъуэхэм, псэхуп1эхэм, псы хущхъуэхэм.

            - Мы усэр сыт хуэдэ 1ыхьэхэу гуэша? ( Япэрауэ, къыщ1эдзап1э и1эщ – хэзыгъэгъуазэ,  

              адэк1э – Кавказым и теплъэр,  Кавказым хуэуса усак1уэхэр, к1эух)

             Хэзыгъэгъуазэ 1ыхьэм хэт къысхуеджэну?

            - Дауэ къывгуры1уэрэ мы псалъэухахэм къарык1ыр? (усэм елэжьын щыщ1адзэм

               яхуэгуэшын псалъэухахэр:

               «Зи щыгухэр гуауэм дэтхъуа», «Зи л1ыгъэр ф1ык1э хэтха»

           - К1эухым хэт къысхуеджэн?  Гъащ1эр сыт хуэдэу къыхэщыжрэ мыбдеж? (Гъащ1эр дахэу,  

              еф1ак1уэу, ц1ыхухэр тхъэжу)

            - Сыт хуэдэ 1эмалхэмк1э къигъэлъагъуэрэ усак1уэм Кавказ природэм и дахагъыр?

              Олицетворенэ – псэ зы1ут псэущхьэхэм я хьэлыр дунейм и къэхъукъащ1эхэм е

               хьэпшыпхэм яхэлъу къэгъэлъэгъуэнырщ (щапхъэ)

             Зэгъэпщэныгъэ -  

              Эпитет –

              Метафорэ  

              Зэгъэпщэныгъэ -  

- Хэт сымэ Кавказым хуэусауэ усэм къыхэщыжыр? (Урыс усак1уэшхуэхэу Пушкинрэ  Лермонтоврэ)

-Пэж, Кавказым, адыгэ хэкум и дахагъымрэ и беягъымрэ тетхыхьахэщ  усак1уэ куэд.

 А.С. Пушкин ф1ыуэ илъагъут  Кавказыр ик1и усэ куэд триусащ Кавказ щ1ыналъэм и прирдэм, адыгэ  лъэпкъым я псэук1эм.

И зы усэ къытхуеджэнущ …

                           («Кавказ» усэм зы еджак1уэ къоджэ)

- Пушкин иужьк1э  Кавказым  и дахагъым  дихьэхащ Лермонтоври.  Илъэсих ф1эк1а мыхъуу ар щы1ащ Кавказым и анэшхуэм дэщ1ыгъуу.  Абы иужьк1и куэдрэ щыхьэщ1ащ,  тхыгъэ телъыджэ куэди щитхащ  Кавказым деж, природэм, адыгэ бзылъхугъэм, теухуахэу.

 - Нобэ ди дерсым къытхуеблэгъащ  езы  Лермонотов и щхьэк1э ик1и къытхуеджэнущ и зы усэ.

                      ( зы еджак1уэ Лермонтов ещхьу хуэпауэ усэм къоджэ)

4. Усэр гъэбыдэжын.

 1)Хэчыхьауэ къегъэджэн.

- Кавказым и  природэм  здытепсэлъыхь сатырхэм фыкъысхуеджэ  - япэ гупыр.

- Кавказым и мэзхэм  здытепсэлъыхь сатырхэм фыкъысхуеджэ  - ет1уанэ гупыр.

- Кавказым и губгъуэхэм  здытепсэлъыхь сатырхэм фыкъысхуеджэ  - ещанэ гупыр.

2) Усэм еджак1уэхэр къегъэджэн.

1V. Къэхутэныгъэ лэжьыгъэ (проектно-исследовательская работа)

       «Кавказым и налкъут»

V.  Унэ лэжьыгъэ ятын.

      Хьэкъун Исуф и гъащ1эр къыжа1эжыфу, усэм Гъэхуауэ къеджэфу.

      Сочиненэ ц1ык1у Кавказым теухуауэ тхын.

V1. Урокыр къызэщ1экъуэжын.

1. Егъэджак1уэм и псалъэ.
2. Оценкэ гъэувын.
3. Еджак1уэхэм я псалъэ

Сыкъыщалъхуащ

Зи щ1ыхьыр   лъа

Абы      срипагэу,  

Сэри        сыпхуоу

сэ уи къурш куэщ

гэу        си Кавказ.

  ин       срихъуу

сэр,    си    Кавказ!

1хэм,  

1919-1998  

 Дэтхэнэрей

и лIыкIуэщ

 цIыхури и

, и напэщ,

лъэпIкъым

и акъылщ.