Разработка открытого урока по родной литературе
план-конспект урока (8 класс) на тему

             Муниципальное казённое общеобразовательное учреждение

        «Лицей №1 г.Усть-Джегуты им. А.М.Тебуева»

                            АЧЫКЪ ДЕРС

            «Ана тилим –            тауларымы къадау  
                    ташы»
   

                                                                                                                       Хазырлагъанды: устаз къарачай

                                    2015дж                            тил бла литературадан Хосуланы Н.М.            

       Ана тилим – тауларымы   къадау ташы,

                                                                 Намысымы, насыбымы сыйлы башы,

                                                                 Ана тилим – джюрегими булбул джыры,

                                                                 Миллетими нюр чырагъы, сыйы, сыры.

Дерсни мураты: 

• Сабийлени халкъ аууз чыгъармаладан билимлерин оюн халда теренлетиу , бегитиу, тил байлыкъларын ёсдюрюу

• Кеслерини ана тиллерини аууз чыгъармаларына джюреклерин байлау, ала бла тюз хайырланыргъа юретиу

• Ана тиллерини сыйын кёрюрге юретиу

            1-Бардырыучу: 

                       Бютеу дунияда инсанла,

                Бу дуниягъа кёз ачханла.

                Сизге атсынла акъ тангла,

                    Кюн ашхы болсун адамла!

Бардырыучу: Багъалы къонакъла,! Хош келигиз!  Бизни бюгюнгю джыйылыубузну,ишибизни мураты:  Бу сейир таулада, эски джуртлада, чокъуракъ суулада джашагъан, ётгюр ариу миллетибизни,  къарачай тилин кёргюзтюрге излейбиз.

                                          Сибил нартла

                                                                Джаубаланы Хусей

Минги Тауну къойнунда,

Шоркъа суну бойнунда

Ызын къойгъан бир халкъгъа

Чакъырама къонакъгъа.

Кел таурухха биргеме

Хар сёзюмю сюрмелеб,

Суратлайым нартланы

Ала тутхан шартланы.

Къала Тауду эллери,

Тамашады джерлери,

Сибил халкъды атлары,

Кёбдю махтар затлары.

Ол нартланы къартлары,

Бузмай этген антларын,

Бирикдириб миллетни,

Сакълайдыла адетни

1- бардырыучу:-Сабийле,къайсы халкъгъа къонакъгъа чакъырылабыз?         (Къарачай халкъгъа)

_Тюз айтасыз,къарачай халкъгъа тау халкъгъа. Къарачай халкъ бек эртделеде къуралгъан халкъды.Ол себебден аны къачан къуралгъаныны, джаратылгъаныны юсюнден алимле кёб ёмюрлени тарихни тинтедиле.

2-бардырыучу: -Бир къауумла миллетибизни аты сууну атындан къуралгъанды дейдиле; бир къауумла хансны атындан дейдиле; бир къауумла уа Темирболатланы  Къарчаны атындан деб айтадыла.

1- бардырыучу:- Келигиз бир къулакъ  салайыкъ:

1.Аджиланы Бэлла 8Бкл.

- Мен эшитгенге кёре,Къарачай-Малкъар миллет Басхан деген джерде джашагъанды. Боташ Темирболатланы Къарчаны джашы бла уугъа Минги Тауну тёгерегинде чегетлеге джюрюгендиле. Ала гитче сабийле болуб,ол себебден уугъабаргъан джерлери аланы ата-бабаларыны джуртлары болгъанын ангыламай тургъандыла. Сора Къарчаны джашы чегетде къалыргъа излегенин билдиргенди. Кече джукълаб тургъанлай Къарчаны джашын джылан ургъанды.Эртденбла Боташ,эки атны ортасына тапчан этиб,анга тегерекде ёсген хансны тёшеб,джаралы джашны ары джатдырыб,Бахсанга алыб келгенди. Къарча джангыз джашына ийлиб,не болгъанды деб къыйналды, сора  хансны ийисин ангылаб,дженгил огъуна Боташдан соруу алгъанды.

2.Чагъарланы Алина 8Бкл.

-14-чю ёмюрде тарихчи Къазаккы улу Ботай бла анны джашы Барлыу айлана келиб Бештауну тёгерегине джетедиле. Темиркъан къалада Темирболат бийни юйнде 10 кюн турадыла. Темирболат, тилеб, Къарча атлы баласын былагъа хазар окъуугъа юретселе деб,къошуб иеди. Къарча Кърымда беш джылны рум-хазар билимни окъуйду. Къайтыб келиб,Темиркъан къалада Джанибекден аскер усталыкъгъа юренеди. Асхакъ Темирлан келирге анга 24 джыл толады. Къарыу тенг болмайды, Темирланны аскери, джерни башын отха алдырыб джашланы къызланы Бухарагъа тузакъгъа сюргенинде,Къарча да аланы ичинде болады. Анда аны Къыпчакъ джаш Наурузну атасына къулгъа сатадыла. Науруз бла Къарча уа ёмюрлюкге къарнашла боладыла. Алай а, Къарча атасын,анасын туугъан джерин,миллетин унуталмайды. Наурузну тенглери анга негер болуб,талай джаш:Къарча,Науруз, Трам,Будиян,Барлыу Къоджакъ,Адурхай юйдегилери бла Къарт-Джуртха келиб Къарачай къралны биринчи ташын орнатдыла!

1-бардырыучу: Келигигиз , 2 классны сохтасына Сюйюнчланы Аланга тынглайыкъ!

                                                 Ана тилим          Лайпанланы Билял

    Къарачай тилим-Бай тилим,

Джулдуз тилим,Ай тилим,

Къарча тилим, Науруз тилим,

Будиян тилим,Трам тилим

Адурхай тилим,Боташ тилим,

Нарт тилим, Джаш тилим

Кюн тилим,гюл тилим,

Ана тилим,тау тилим!...

2-бардырыучу: -Бу айтыугъа кёре,былайда Къарачайны эм эски эллери: Къарт Джурт,Учкулан,Хурзук къураладыла. Сырма миллетибиз джашнаб тебрейди. Ашхы Аллах къарачайны миллет сакъланырча, Кёкден таш тюшюреди. Биз бюгюн анга Къарачайны Къадау ташы дейбиз

Каппушланы Диана 8б класс:        

                                        «Къарча таш»

                                              Хубийланы Назир

Къарачайны тауларыны къойнунда,

Билиб тургъан эртделеден къарт эм джаш,

Къобан сууну барды къая бойнунда

Къарча атлы кёкден тюшген къадау таш.

Турлукъду ол, джер тебрениб урса да,

Болгъунчуннга Къобан сууну ахыры.

Джерден башы аз эслене турса да,

Минги Тау бла бирди, дейле, тамыры.

Таулулада аллай адет болгъанды:

Кетиб бара Къарачайдан тышына,

Хар джолоучу андан кесек алгъанды,

Сау-саламат къайтырма, деб ызына.

Къара кюнде халкъым, туугъан джуртундан

                                Айырыла алгъанд ташдан бир кесек.

Кёп джылланы чыгъалмайын тузакъдан,

Аны джалаб, тилеб тургъанды тилек.

Иелерин сакълай, узакъ тюзледен,

Тау тёппеле болгъанда алашаракъ,

  Джуртларына тансыкъ болгъан кёзледен

Кече, кюн да тамыб тургъанды бурчакъ.

Узун кече кетиб, танг да джарыйды.

   Алтын кюнню саугъалайды бизге шаркъ.

Къарча таш да кесекчигин таныйды,

Уппа этиб къучакълайды аны халкъ

1-бардырыучу:Джашауда хар затны да аллы болады.Хар миллетни аллы да сёздю тилден къуралады.Миллетибизча,тилибиз да эски тиллени бириди. Кёб тарихчи,кёб илмучу талай ёмюрню,тилигизни тинтеди. Сёз ючюн,аланы бири шаркъ тарихчи лингвист профессор Будай айтыудан,къарачай тил эм эски тиллени бириди. Ол былай айтады: «Къарачай тил биринчи ангылы адамны тилиди, Кавказда джашагъан, грамматикасы,морфологиясы  да бек эртде къуралгъанды. Дунияда биринчи инсаннга аталгъан ат «Адам» деген ат болгъанды. «Адам» деген атны этимологиясы таймай къарачай тилденди». Илмучула бегитгеннге кёре, къарачай тилни тамырлары сау тюрк тилледе огъай,къуругъан тилледе да суратланады.

       Биджиланы Шамиль 2 класс :                                                                                          

                    «Къалай байса»

        Фазиль Абдулжалилов.

                     Къалай байса,туугъан тилим-ана тил,

            Къалай ариу,къалай терен,къалай тик!

            Ол хазнагъа багъа бере ким билир?

           Байлыгъынгы теренине тюшер ким?

2-бардырыучу: -Тилсиз миллет-ызсыз джокъ болур»-Акъбайланы Исмаилни сёзлери бла ачылады къарачай тилде чыкъгъан Исмални                         «Ана тили» деген китабы 1961джылда.1923 джыл Акъбайланы Исмаил Къарачай миллетни культурасын ёсдюрюрге, тилин бегитирге биринчи къарачай «Букварь» къурагъанды.

Аджиланы Аминат 3класс:

Ана тилим

                                                                          Семенланы Сымайыл

Тил дегенинг адам джанны башха джандан

Сыйлы этген,

Тил дегенинг хар инсанны билим бериб

Алгъа элтген,

Тили болгъан бу дунияны патчахыды,

Тёрюндеди.

Болмагъан а баш баулуду, хайыуанны

Кеминдеди.

Джигер халкъым,тил байлыкъны сен эртдеден

Уулагъанса,

Джерден ,суудан ауаз джыйыб,кесгин сёзле

Къурагъанса,

Ол сёзлени,чарпытмайын,тёлюлеге

Джетдиргенсе,

Бизге бюгюн ана тил деб,учунурча

Этдиргенсе

1-бардырыучу: - Ол кёзюуде1921 джыл латиницаны тамалында къарачайны белгили алими,миллетни джакъчысы Алийланы Джашыуну джашы Умар да къурайды алфавит.1924 джыл Алийланы Умарны, «Новый карачаевский букварь» деб,китабы чыгъады.

1930-чу джыл Учкулан элде школ къуралгъанды,1937джылда ол школгъа юлгюлю школ деб айтылгъанды. Бюгюнлюкде ол школ дуниягъа айтылгъан музей «Советская школа» деб айтылады.      

Байрамукъланы Замира 3класс:

                                               Иги неди-аман неди?

Адамлыкъ

Къаракетланы Юсуф

Онгсуз сабийни башын сыламагъан,

Къыйынлыкъны кёрюб да джыламагъан,

Терсни кёрюб.огъай деб айтмагъан,

Инджилгеннге къолун узаталмагъан,

                                           Ата,ана намысын кёралмагъан,

Халкъына джюрек джылыу бералмагъан,

Сокъурну кёрюб,джолдан ётдюрмеген,

Бир ишни ахырына джетдирмеген,

Джулдузланы кёрюб сейирсинмеген,

Ариулукъгъа джюрек ача билмеген,

Гудулукъгъа тыйыла  билмеген

Тиширыуну сыйын сакълай билмеген,

Джашауунда бир иги ыз къоймагъан,

Киши халкъдан, аманлыкъдан тоймагъан.

Сагъыш эт да бир къарачы сен анга:

Адам дерге боллукъмуду ол джанга?

2-бардырыучу: Кёлюм алайды –къарачай-малкъар миллетни культурасындан сора дунияны башында бир культура болмаса да,джетерик эди сау дунияны адамын,миллетин адели,намыслы,сыйлы этерге.Анга тылмач-тилибизди.! Энтда айтама,джаш тёлю,сизге ыйылыкъмагъыз кёлтюрюгюз,сакълагъыз тилибизни байлыгъын,сыйын кючюн.

Сюйюнчланы Алан 2класс:

        «Селешейик къарачайча»

        Лайпанланы Билял

Кёзлерибиз джарыр ючюн кюнча,айча,

Сёзлерибиз джарар ючюн кюнча,айча

Селешейик къарачайча!

Элиблеча сыйлы эллерибизде,

Джандетлеча ариу джерлерибизде

Къарачай тилни берекети турсун!

1-бардырыучу: Бизни тилибизни сыйы тюшмезча,джашауда орну тас болмазча,унутулмазча кёб хайырлы иш бардырадыла бизни  джазыучуларыбыз да.

Былайда айырыб бизни белгили джазыучубуз Сюйюнчланы Азаматны юсюнден айтырыбыз келеди сизге.Азамат,гитче заманындан ёлюб кетгинчи,миллетине таймаздан керти къуллукъ этиб джашагъанды. Къарачайны табигъатын,адетлерин,адебин миллетни кесин хар чёбчюгюн салгъанды назмугъа сюйюне. Аны чыгъармачылыкъ джолу миллетни джашауу бла байламлыды. Аны назмуларына Шимал Кавказ бла Москваны композиторлары 200 артыкъ макъам салгъандыла.  Азамат Къарачай шахарда джашагъанды,кесини джашагъан юйюн музей этиб,шахарына саугъагъа къоюб кетгенди.Джандетли болсун! Миллет да сюеди Азаматны, джырларын да ауузларындан тюшюрмейдиле. Келигиз, бюгюн «Ана тилим—татлы тилли къонгурау» деген назмусуна тынглайыкъ.

         Чотчаланы Бияслан 7класс:

                                     «Ана тилим-татлы тили къонгурау»

                                                                                           Сюйюнчланы Азамат

Ана тилим – татлы тилли къонгурау —

Къулагъымда татлы таууш этеди,

Меннге ачыб бир аламат, кенг джашау,

Узакъ, узун, кёб джоллагъа элтеди.

Ана тилим – мени сабий белляуум,

Ариу айтыб, джинден – джекден сакълагъан,

Къаты байлаб бешигими бауларын,

Мени рахат тенгизинде джубатхан.

Ана тилим, билим атха миндириб,

Заманланы кёпюрюнден ётдюрген,

Адамлыкъны  джорукъларын билдириб,

Ата Джуртну ёмюрлюкге сюйдюрген.

Тил байлыгъынг – акъыл тёбе, алтын тау,

Юлеш да бер, юлюшюмю алайым.

Чакъыр мени, ана тилим – къонгурау —

Сени ызынгдан мен къайры да барайым.

Ана тилим – миллетими джулдузу,

Къарт да, джаш да джумушунга ыразы.

О, ана тил, сен биринчи устазым,

Джюрегиме джазылады аязынг.

2-бардырыучу:

— Кесигиз да эгсерген  болурсуз, бу затны энтда белгилерибиз келеди – тилибизге аталгъан назмуланы атларыны кёбюсюне «Ана тилим»,— деб аталыбды. Ол алай некди, къалай келеди кёлюгюзге?

- Анам селешген тил;

- Анам берген тил;

- Ана сют бла келген тил…

Багъатырланы Умар 2класс:

                                                   Ана тилим

                                                                                         Батчаланы Тамара

Ана тилим - джан тилим,                                                                                                                            Тил байлыкъны анасы.                                                                                            Ана тилим - бал тилим,                                                                                                           Джашаууму анасы.                                                                                                            

Ана тилим - джан тилим,                                                                                              Чакъдыраса сёзлени,                                                                                                Ана тилим - бал тилим,                                                                                        Учундура кёллени.                                                                                                          

Ана тилим - джан тилим,                                                                                                  Мени накъут - налмазым.                                                                                                   Ана тилим - бал тилим,                                                                                            Юзюлмез Алан ызым!

Устаз:

Сабийле, энтда бир затха эсигизни бёлюрге излейме – Уллу Аллах бизни миллетни ариу сейирлик, дарманлы, джомакълы табигъат бла саугъагъанды, деу къалабыз – Европада эм мийик, кюмюш башлы Минги Тауубуз тынчлыгъыбызны сакълайды. Чемер, болумлу суратчыларыбыз да бизге табигъатыбызны ол сейирлиги бла сюйюнюрге болушадыла. Суратчы къаламы бла кергюзгенин бизни джазыучуларыбыз да, бай, чемер тилибиз бла хайырлана, бизге ариу, магъаналы джазгъандыла.

     Бытдаланы Ислам 6 класс:

        «Сабийлеге»

                                                                         Биджиланы Идрис

Ана тилни сюейик,

Дерсге барыб келейик,

Дуния хали билейик,

Къартны сыйын керейик.

                                                      Онг джан бериб ётейик,

Сырт бурмайын кетейик,

Уллугъа орун берейик,

Эринмейин джетейик.

Ана сютню ичгенча,

Ана тилни билейик,

Сабыр болуб хаман да,

Джууаб этмей кетейик.

Мыдах этмей амманы,

Сындырмайын атаны,

Кёллерине джетейик

Экисини да быланы.

Ана ырыз кёрейк,

Ата къачын этейик,

Ата Джурт бла адетни

Ана сютча сюейик.

Къычырмайын сёлешиб,

Керек джерде бирлешиб,

Ата Джурт деб бурулуб,

Миллетим деб, урунуб.

Бюгюн сабий – тамбла джаш,

Болуб джетсем, миллетим,

Сеннге джетген игиликни

Джашнатыргъад иннетим.

2-бардырыучу:

_-Керемисиз, къалай ачыкълайдыла джазыучуларыбыз да, сохталарыбыз да Ана тилибизни, джерибизни ариулугъун, байлыгъын, сейирлигин. Алай а, сабийле, джашау джашауду:  миллетге келгенинде къыйынлыкъ, тилге да келди джарыллыкъ. Уллу Ата Джурт къазауатны къара къушлары      эркишилерибизни къазауатха алыб кетдиле. Кёчгюнчюлюкню сарын джоллары къартланы, тиширыуланы, сабийлени Азияны къум тюзлерине текдюле.

Ол сынамлада, къыйынлыкълада да атмагъанды къарачай миллет адамлыгъын, тас этмегенди, унутмагъанды тилин.

Бытдаланы Динара 6класс:

                                             «Туугъан джерим»

                                      Хубийланы Назир

Бешик джылыу къалгъан джер,

Ана сютюм къалгъан джер,

Алгъы бурун Дуниягъа

Мен кёз ачхан, ташлы джер,

Къараб мийик таулагъа,

Кёз тоймагъан татлы джер.

Джюрегимде тебген джер,

Тансыкъ бола билген джер!

Ёлсем, джылы къойнунгда,

Ёмюрлеге сакълар джер!

Джаугъа оба болгъан джер,

Шохха эшик ачхан джер,

Сенден эсе, джанымдан

Айырылсам, ашхыд, Джер,

Сени сатсам, сыртымдан

Ауурлугъун бассын, Джер!

Устаз:

- Сабийле миллетибизни юсюнден, тилибизни юсюнден кёб зат айтдыкъ бюгюн, тилибизни унутмазгъа, тас этмезге керек болгъанын энтда талай кере чертдик, тилибизге сюймеклигибиз бюгюн дерсни юсю бла болгъанындан да терен болду деб, ышанама. Алай а дагъыда бир уллу магъаналы затны юсюнден айтыргъа излейме сизге - къуру кесибизни тилибизни билген бла къалмай, башха миллетлени тиллерин билирге да барды бизни бюгюн мадарыбыз. Ол бек магъаналыды.

Сиз джашагъыз! Сиз джашнагъыз! Сыйлагъыз къартланы! Джокълагъыз онгсузланы! Игиликле бла, ашхылыкъла бла сау Дуниягъа белгили этигиз миллетибизни!    Унутмагъаз ата – баба тилибизни! Ыйлыкъмагъыз! Кёлтюрюгюз сыйын!