Тыва чогаал эртеминге кичээл планы: К.Кудажы "Маргылдаа" (6 класс).
учебно-методический материал (6 класс) на тему

Кичээл планы: Кызыл-Эник Кудажы «Маргылдаа»

Кичээлдиң сорулгалары:

1. К.Кудажының «Маргылдаа» деп баснязын уругларга номчудуп, өөредир; уругларга билдинмес сөстерниң уткаларын словарь дузазы-биле өөредип, тайылбырлаар;
2. Ол-ла басняның дылының уран-чеченин таварыштыр уругларның аас болгаш бижимел чугаазын сайзырадыр;
3. Уругларны күш-ажылга ынак болурунга, мактаныкчы чорукка удур болурунга кижизидер.

Кичээлге ажыглаар методтар: беседа, дилеп тыварының, деңнелге.

Кичээлдиң дерилгези: мультимедия дерилге, маадырларның аттарын бижээн саазын бөртчүгештер, маска, кыскаш, демир кескиндизи.

Кичээлдиң планы:

1. Организастыг кезээ;
2. Онаалга хыналдазы;
3. Чаа тема тайылбыры;
4. Быжыглаашкын;
5. Катаптаашкын;
6. Онаалга бээри.

Кичээлдиң чорудуу:

1. Организастыг кезээ:

        – Экии, уруглар! Олуруп алыңар. Бөгүн кымнар өөренмээнил, чаңгыс кижи туруп келгеш дыңнадыпсын (журналга демдеглээр) (2 мин.).

2. Онаалга хыналдазы:

Ам чаа тема эгелээриниң мурнунда, эрткен кичээлде чүнү өөренгенивисти катаптаптаалыңар (айтырыг-харыы) (5 мин.).

А) Чүнү өөренген ийик бис? (Класстан дашкаар номчулгага Ш. Суваңның «Кижи-Бүрүс»);

Б) Кижи-бүрүстүң даштыкы хевирин чогаалчы канчаар чуруп көргүскен болган ийик? (Кижи ышкаш боорда, чүгле дүктүг. Арны дүк чок).

В) Кижи-бүрүстүң эштери, чогаалдың төлептиг маадырлары кымнар ийик? (Максим, ачазы, Долаана, Чойганмаа, )Төлеп чок маадырлар кымнар ийик? (Даш-оол – чайгылчак маадыр, эртемденнер).

3. Чаа тема тайылбыры:

– Чаа, ам өөренир чаа темавысты бижип алыңар. К. Кудажының «Маргылдаа» деп басня. Бажыңнарыңарга база көрүп, номчуп аар болган силер аа.(Рольдарга үлеп бээр). Кичээл төнчүзүнге чедир ужулбас силер, уруглар.

        – Мен ам баштай номчуп бээйн. Сөстерни канчаар шын адаарын сактып ап, катаптап орар силер. Ооң соонда боттарыңар номчуур силер. (Башкы номчуур. Ооң соонда боттарынга рольдап номчудар).

        – Бо чогаалда чүлер чугаалажып турар болду, уруглар? (Херекселдер). Кандыг мергежилдиң кижизиниң ажыл-ижин көргүскенил? (Дарган кижиниң).

        – Чаа ам маска дээрге чүнү канчаар херекселил? (Маска дээрге, бо таварылгада,дарган кижиниң кызыда изидип алганы азы анаа-даа демирин бир-ле хевирлиг апаар кылдыр күштүг согар, бажы демир, сывы ыяш херексели).

        – Дөжү дээрге чүл ол? Чүге автор ону «Дөжек болуп, айда-чылда бараан болган» деп турарыл? Дөжү туруп келгеш харыыла чаа. (Дөжү дээрге, демирни согарда адаанда чүүл ыйлып, үрелбезин дээш кырынга демирни  салып алыр, кыры дески, бүгү боду демирден бүткен херексел).

        – Кыскаш дээрге чүл ол? (Кыскаш дээрге демирни согарга ыңай, бээр чаштавазын дээш кыза тудуп алыр херексел).

        – Хөрүк дээрге чүү деп бодап турар силер, уруглар? Автор ону көргүзерде «Каң, шой безин тыныжымга бырашпастар, хайлы бээрлер, эсти бээрлер» дээн ышкажыл. Хөрүк туруп келгеш карактарыңда бо херекселди канчаар чуруп тур сен, чугаалап көрем. (Хөрүк дээрге, согар демир эглиичел, чымчак болзун дээш от-биле кызыдыр үрдүрүп алыр, аңгы бир кижи холу-биле базып бээрге хат үрүп турар херексел).

        – Чаа, ам басняда кирип турар маадырларывысты шуптузун экидир билип алдывыс. Ам кайызы шынап-ла эң-не чугула, ажыктыг болду, уруглар? (Холдар чугула, чүге дизе холдар тудуп кылбас болза, бо херекселдер анаа чыдарлар).

4. Быжыглаашкын:

– Бо херекселдерниң аразында чугаазының дузазы-биле автор биске кандыг кижилерни көргүзүксээн-дир? (Мактаныкчы кижилерни). Бодунга хамаарышпас, кандыг-даа маргышка эртип чыда киржи берген турар кижилерни сойгалап көргүзүп турар одуругларны тып номчуп көрүңерем, уруглар.

Аас-сөстен кезээ шагда чыда калбас,

Аңаа бо-ла киржи берген турарлар бар.

Дооразындан

Докпаңайндыр,

Хажыызындан

Какпаңайндыр.

Ынчангаш, бир-ле ажыл кылыпкаш, ону кылыптым, мону кылыптым деп мактанып чугаалап чорбас ышкажыл, кыдыында өске улус көргеш, боттары-ла мактай бээрлер ышкажыл.

– Ам бо херекселдер аттырын ажыглап тургаш, номчаан баснявыска даянып «Мээң ачам – дарган» деп кыска 3-4 домактан тургустунган чогаадыгдан бижиптиңер че, уруглар.

5. Катаптаашкын:

– Кандыг жанрның чогаалын өөрендивис, уруглар? (Басня);

– Дөжү деп херекселди чүнү канчаарынга ажыглаар болган ийик? (Кырынга демир салгаш согарынга ажыктыг).

– Хөрүк дээрге чүнү канчаарынга ажыглаар херексел болган ийик? (Согар демирни чымчак, ээлгир болзун дээш от дузазы-биле кызыдып алыр херексел).

– Автор кандыг кижилерни сойгалаар дээш бо басняны бижээнил? (Мактаныкчы кижилерни).

6. Онаалга бээри:

Бажыңга онаалга: Шүлүктү аянныг кылдыр номчааш, шээжилеп алыр.

– Кичээлге ажылдап, эки харыылаан уругларга демдектерни салыр мен. Байырлыг! Онаалгаңар күүседип алгаш кээр силер, уруглар.