Кичээл планы "Диалектизмнер". 6 класс
план-конспект урока (6 класс)

Эртем

Тыва дыл

Класс

6

Кичээлдиң темазы

Диалектизмнер.

Кичээлдиң хевири

Чаа тема тайылбырлаарының кичээли

Педагогтуг технология

 Кадыкшылды камгалаарының, номчуп, бижип тургаш сайгарылдыр боданырын сайзырадырының технологиязы, ѳѳреникчилерниң иштики сагыш-сеткилин ажыдарынче угланган технологиялар, оюннар

Ажыглаан арга, методтар

 башкының сѳзү, беседа, ѳѳреникчилерниң бот-тывынгыр ажылы, кѳргүзүп тайылбырлаарының методу, дилеп тыварының, тɵлевилел  методу

Ѳске эртемнер-биле харылзаазы

Тыва дыл,  информатика,

Дерилгези

  кичээлдиң презентациязы, ноутбук, мультимедиялыг проектор, карточкалар, оюннун карточкалары, микрофон, чуруктар- тарбаганнар, ивилер.

Канчаар ажылдаары

Шупту, чааскаан

Сорулгалары:

Ѳѳредиглиг: Уругларга чаа терминни билиндирип, чижектер дузазы-биле улам ханы ѳѳредир,

Сайзырадыглыг: аас болгаш бижимел чугаазын, боданыр чоруун сайзырадыр, сѳс курлавырын байыдар

Кижизидилгелиг: Мѳзү-шынарлыг (кежээ) болурунга болгаш дириг амытаннарны хумагалаар чорукка кижизидер.

Кичээлдиң

кезээ

Башкының кылыр ажылы

Ѳѳреникчилерниң кылыр ажылы

Кандыг  түңнелдерни чедип ап болурул?

 (БѲА азы УУД)

I. Кичээлдиң эгезин организастаары.

Уругларның иштики сагыш-сеткилин, сеткил-хѳѳнүн кичээлге белеткээри.

 2. Эге сѳс. (1 мин)

Кады демниг ажылдаарының байдалын тургузар.

 – Экии, уруглар! Олуруп алыңар! (Кичээлге белеткелин кѳѳр).

Бѳгүн кичээлге шупту демниг, идепкейлиг ажылдаарыңарны күзедим. (Мотивацияны чорудар).

Кандыг-бир медээни хүлээп алырынга бодун белеткээр. Башкы-биле мендилежир, башкының кылыр дээн чүүлүн кылыр.

(Чугаа сайзырадырының БѲА) Чугаалажып турар кижизин дыңнап билири

II.Катаптаашкын ( 5 мин)

III.Темазын тыптырары:

IV.Чаа тема тайылбыры

 - Уруглар, силер ойнаарынга ынак силер бе?

Ындыг болза, ойнаалынар. Бис амыдыралывыста чок чүвени болдунар болза, акшавыс бар болза, садып алыр бис. Кайыын? Акшазы чок кижи садыглажып болур бе? Акшаны кайыын алыр?

- Кандыг кижинин акшазы чок?

- Ынчангаш чалгаа болган ажыы бар бе? Ам оюнувусче кирээлинер. Оюнда бараанны акша чокка садып алыр, өртээ- шын харыылаар.

Оюн «Лексика»

- архаизм, историзм, эргижирээн сөстер,

Неологизм (чаа сѳстер), сараат, корабль, ужар-хеме, ноян, бурак.

-Бурак дээрге чүл?

-Ону чүү деп билип тур силер?

-Ынчаарга, бөгүн чүнүӊ дугайында көөр-дүр бис.

- Кичээлге чүнү билип алыр бис?

-Уруглар, бистиң Тывавыста чурттап турар чоннарның дыл-домаа, чугаазының аяны шуптувустуң дѳмей деп бодаар силер бе азы кандыгыл?  (башкы айтырыгны салып ѳѳренир темазын ѳѳреникчилер-биле тодардып үндүрер)

Диалектизм – кандыг-бир девискээрде кызыгаарлыг ажыглаттынар сөстер. Диалект сөстер литературлуг дылдын нормазынче  кирбейн, колдуунда чүгле кандыг-бир девискээрде  чоннун чугаазынын кезээ бооп чоруур.

Чижээ: хөнек- донгуу, чугаалаар- ярыыр.

Дүрүмче кичээнгейни  угландырыптаалыңар (2-3 уругга номчудар).

-Ийе

- Садыгдан

-Чок. Ажылдааш.

-Ажылдавас. Чалгаа.

Уруглар башкының салган айтырыынга харыылаар.

 Уруглар ѳѳренир теманы тодарадыр.

Диалектизмнер өөренир.

Дүрүмнү номчуп, сайгарар. Презентацияда чуруктарның  ниити  ажыглалдың болгаш диалект сѳстер деп ылгап адаар.

(Билип алырының БѲА)  Уругларның идепкейлиг чоруу

Уругларның кичээнгейлиг ажылдап билири.

V.Бирги быжыглаашкын

Таблица-биле ажыл.

Этнографтыг диалектизмнер

Ол сөстернин бирээзи-биле домак чогаадыр.

Ивини канчаарыл?

2. Карточка-биле ажыл (литературлуг нормага дүгжүр сѳстерни ушта бижиир).

Ижи, ийи, ихи, кѳвүрүг, кевириг, пѳш, мѳш, ындыг, андыг, уулза, угулза, мегелээр, мехелээр, олурда, олурунда, хоорайже, хоорайдыва, хоорайгыды, хемден, хемнен, оолдар, ооллар, барзымза, барзым изе, барзам, барзымзе.

Ол сѳстернин бирээзи-биле домак чогаадыр.

Уругларга номчудар, сонуургадыр

Мунар, саар, эъдин чиир, кежинден чылыг идиктер даараар

Уругларның боду хуузунда ажылдап билири

VI. Кадыкшыл минутазы (2 мин)

Сула шимчээшкиннер кылыр. Диалект сөс адаарымга, олурар, литературлуг нормага дүгжүр сөс адаарымга, өрү шураар.

Донгуу, чугаалажыр, соойук, тулаа, уурак, ном, сонга, ярыжар, бичии, тал, ыяш.

Уруглар башкызы-биле кады кылыр.

VII.Быжыглаашкын.

1. Бистин Эрги-Барлык чонунун дылында база диалектизмнер бар.

Фонетикада:

- андыг, анча, анчангаш, кевириг, оккулар, аайтырар, ырымаа, ини

Лексикада: сыырткыыш-кармак, улун-ынаа, ымыраа- сээк, ак-тараа- кызыл-тас.

Морфологияда:

- соойук, сууйук, аайтырар, хоорайдыва, хемнен, маарта

2. Ном-биле ажыл. Мергежилге 55.

3. Даалгалыг диктант.

Мен силерге диалектизм адап бээримге, силер ону литературлуг нормаже киирип бижиир силер.

Сүге, үс, ярыыр, бозага, моортай, уурак, кулур, кочал, аккып, дылдажыр, ченгей.

Уруглар кичээнгейлиг дыннаар

VIII.  Кичээлдиң түңнели. (2 мин)

1. Айтырыглар.

2. Түңнел демдектер

Айтырыглар:

- Кичээлдиң эгезинде кандыг сорулга салып алган ийик бис?

- Кичээлди эки хандыр билип алдывыс бе?

Сорулгавысты чедип алган-дыр бис бе?

Чаа чүнү билип алдывыс?

Силерниң бодалыңар-биле кым эки ажылдады ышкаш?

 (Эки харыылаан, ажылдаан уругларга демдектерни салыр).

Уруглар башкының айтырыгларынга долу, тодаргай харыыларны бээр.

(Башкарарының БѲА) Кичээлдиң ниити түңнелин үндүрүп билири (Чүнү кылдынганыл?)  

( Бот-хуузунуң БѲА) Бодун болгаш эштерин үнелеп  билири, демдек салып билири.

IX. Бажыңга онаалга (2 мин)

Онаалга бээри

1.Мергежилге 59 ар 33. Сѳзүглелден диалект сѳстерни ушта бижиир

2. Дүрүмнү катаптаар

Онаалганы бижиир

(Билип алырының БѲА) Шын шиитпир үндүрүп,  ону  чүү чүвеге үндезилээнин чижектерге бадыткап билири

X. Рефлексия (3 мин)

1. Арга «Микрофон»

Кижи бүрүзүнде микрофон бар деп бодап алыр, чүнү чугаалаксаарыл хостуг чугаалаар. Эжин үзе кирбес, ɵске кижилерни дыңнап ɵɵренир херек.   Мээң айтырыгларымга болгаш боттарыңарның чугаалаксаан чүүлдериңерни хол кɵдүргеш, чугаалап болур.

Кичээл сагыш-сеткилиңерге таарышты бе?

Бѳгүн кичээлде чүнү билип алдывыс, уруглар ?  

Айтырыгларга шын сеткили-биле харыылаар.

(Чугаа сайзырадырының БѲА) Бодунуң бодалын  шын, тода, долу, дес-дараалаштыр аас-биле база бижимел-биле илередип билири.