9-ку класстын тыва чогаал кичээлдеринин календарь-тематиктиг планы.
календарно-тематическое планирование (9 класс) на тему

№

Кичээлдин темазы

ш

кичээлдин хевири

     Кичээлдин кыска утказынын кезектери

Оореникчилернин билиинге негелделер

Бажынга онаалга

Эрттирер хуну

1 улдуң

план

факт

1-2

Киирилде кичээл. Тыва литератураның укталган дөстери. Баштайгы базымнары.

2

Киирилде кичээл

Эрткен класстарга ооренген класс чогаалынын, литературанын болгаш теориялыг билиглернин дугайында катаптаашкын.

Тыва литератураның тывылганы, баш баштайгы базымнары

I.ТАР үези – 1920-1941 ч.ч.

II. Дайын чылдарында тыва литератураның байдалы 1941 – 1945 ч.ч.

III.Тыва литератураның  совет үеде сайзыралы 1945-1956 ч.ч.

IV.Тыва литератураның шапкын хөгжүлдези 1957-1985 ч.ч.

V.Тыва литература эде тургузуушкун чылдарында 1986-1990 ч.ч.

VI.Амгы тыва литератураның 1991 чылдардан бээр байдалы.

Аас чогаалынын литератураны мурнай тывылганы, чурумалдыг аргаларны, эстетиктиг негелделерни (принциптерни), хевирлерин тыпканы. Оларны литературага ончу кылдыр дамчытканы, ол унелиг ончуну ажыглавышаан, литератураны сайзырадып келгени.

Аас чогаалынын болгаш литературанын бот-боттарындан чарылбазы, кезээде чергелештир хогжуп база эргижиреп, уттундуруп чорууру. Состун уран-чуулунун бо ийи хевири ниитилелдин монге эстетиктиг чепсектери бооп чорууру.

Аас чогаалы болгаш литература  – состун уран-чуулунун  ийи торел хевирлери дээрзин билген турар. Оларнын кайызынын-даа бойдусту, кижини, амыдыралды чуруп коргузерде ажыглаар кол чепсээ сос, оон уран-чечени болур.

 Состун уран-чуулунун бо хевирлеринин тыптып сайзыраарынга салым-чаяанныг кижилернин болгаш чоннун киржилгези. Литература болгаш аас чогаалынын дугайында сураглыг кижилернин чугаалары, унелелдери.

.

Тыва улустуӊ аас чогаалыныӊ хевирлерин санап бижиир

Номчаан чогаалынга үнелел бижиир.

3

Тыва улустуң маадырлыг тоолдары. Танаа-Херел.

1

Чаа чуул тайылбырлаарынын кичээли

Пат-Пат-Палчын хааннын Малчын-Эге дангыназын чалап кээри-биле чоруткаш, Танаа-Херелдин кылган маадырлыг чоруктары. Танаа-Херелдин Пат-Патпалчын хааннын Малчын-Эге дангыназын бодунга кадай кылып алганы. Ол дээш Шан-Хааннын Танаа-Херелди Эрлик оранынче, оон амы-тынынга чедер дээш чорутканы. Озал-ондактыг аян-чоруктан маадырнын чанып келгени.

«Даш-Хурен аъттыг Танаа-Херелде» киржикчилернин овур-хевирлерин шеверлеп чурааны. Оларны кууседип болдурар дээш тоолчунун ажыглаан уран-чечен аргалары, символдары (уткалар сиирген демдектери), состери, мерген уткалыг домактары.

«Маадырлыг тоол деп терминнин (билиишкинниё) ийи дакпыр утказы: аас чогаалынын, жанрынын ады; адаан-моорейге киржип азы «эжелей торээн чуртун» камгалап чоруур «олур тыны чок» моге кижилер дугайында тоол.

Ар.25, Эпитеттер, деңнелге ушта бижиир.

Үзүндү шээжи-биле доктаадыр.

Каңгывай-Мерген, номчуур. Гипербола ушта бижиир. Эргижирээн сөстер (рефераттар кылыр)

4

ЧСК. Эпостун созуглелинде архаизмнер, оларнын ажыглалы.

1

Быжыглаашкын

Эпостун созуглелинде архаизмнернин ажыглалы.

Эпостун созуглелинде архаизмнернин ажыглалы.

Созуглел-биле ажыл.

5

«Кангывай-Мерген». Маадырларнын характеристиказын бээр.

1

Чаа чуул тайылбырлаарынын кичээли

«Кангывай-Мергенде» маадырларнын характеристиказы.

«Кангывай-Мергенде» маадырларнын характеристиказы.

Созуглел-биле ажыл.

6

Эпостун тоолдардан ылгалдыг чуулдери, онзагайы, уран-чечени.

1

Быжыглаашкын.

Эпостун тоолдардан ылгалдыг чуулдери, онзагайы, уран-чечени.

Эпостун тоолдардан ылгалдыг чуулдери, онзагайы, уран-чечени.

Созуглел-биле ажыл.

7-8

Тест. Маадырлыг тоолдар.

Частырыглар-биле ажыл.

2

ЧСК.

Маадырлыг тоолдарга алган билиглерге хыналда.

Маадырлыг тоолдарга алган билиглерге хыналда.

Тоолдан үзүндү доктаадыр.

9-10

Култегин. Култегинге тураскааткан биче бижик.

2

Чаа чуул тайылбырлаарынын кичээли

Орхон-енисей бижимелдеринин дугайында сос. Оларны шулук чогаалы деп унелээринге оларнын аас чогаалы-биле ханы харылзаалыг болганынын чугулазы. Бурунгу турк чогаалдарда тыва улустун аас чогаалынын бадыткалдарлыг, чагыг-сургаалдарлыг аяннарынын илден дынналып турарынын оларны тыва шулук чогаалынын укталган достеринин бирээзи кылдыр санаарынга барымдаа бооп турары.

Кожээ дашта сиилбип бижээн шулук аянныг болгаш тургузуглуг чогаалдын автору Йолдыгтегин дугайы. Бижимелдин композициязы. Топ Азияга кожуп улчуп, туреп чораан, «тонер четкен» турк чонну каттыштыргаш, бай, тайбын амыдыралдыг, эл-чурттуг кылдыр болуп улуг буянны Култегиннин кылганын монгежидип алдаржытканы.

Биче бижикте турктерни кулданып чораан табгач дужуметтернин авыяастыг аажы-чанын, алыс ажырымчы сеткилин илереткени.

Он согуннар оолдарынга, оске аймактарга ону сактып  чоруурун чагааны.

Чогаалды сайгарып тура «Тыва тоогузунун» бирги томун, «Моолдарнын ыдыктыг чажыт тоогузу» деп номда Топ Азиянын чуруун ажыглаары. Чогаалда черлер аттарын болуушкуннарныё девискээри кылдыр кииргенин тайылбырлаары.

«Култегинге тураскааткан биче бижик» – бурунгу турк литературанын, эн ылангыя шулук чогаалынын тураскаалы деп бодалды шынзыдары.

Словарь-биле ажыл.

11

Тон-Аралчын хаан.

1

Чаа чуул тайылбырлаарынын кичээли

Тон-Аралчын хааннын ак сеткили. Тоолай-Чечен дангына-биле ужурашканы. Курбусту-хааннын шенелделери.

Номчуур.

12

Баштайгы чырык көрген чогаалдар.Д.Барыкаан  «Марттың сези» (шүлүк). «Самбукайның чугаазы» (тоожудан үзүндү).

1

Чаа чуул тайылбырлаарынын кичээли

«Очаландан кедилээрин», «Кайгамчыктыг интернационал», «Догээ баары», «Төп-ле сургуул», «Онза хурал» деп ырларда революсчу үениң чурттакчыларының бодалдарын, күзелдерин, тура-соруун илереткени. Моол дылда бижиттинген М.Содунамнын «Ленин дугайында шулук», Д.Барыкааннын «Марттын сези» – тыва шулук чогаалынын баштайгы чогаалдары. Кижини болгаш тоогулуг болуушкунну канчаар чеченчидип чуруурунун талазы-биле ол шулуктернин литература ооредиглиг ужур-дузазы.

Чаа ырлар – национал литератураның баштайгы өзүмнери. Оларда тыва ниитилелди шаандагы болгаш амгы үелериниң; амыдыралды үндезини-биле чаартыр дээш демисежип турар чоннуң овур-хевирлери. Чаа ырларда улустуң ырларының тургузуун, уран-чечен, чурумалдыг аргаларын ажыглааны.

Ар.65.Номчуур

13

С.Сарыг-оол «Херээжен». Автор дугайында сос.

1

Чаа чуул тайылбырлаарынын кичээли. Быжыглаашкын.

Революция мурнунда херээжен чоннун амыдыралы.

Ава кижинин сагыш-сеткили.

Доктаадыр

14

КДН. С.Щипачев “Кызылда”, “Тыва оннуктеримге”.

1

КДН.

Чогаалдын идейлиг утказы, номчукчуларга ужур-утказы.

Чогаалдын идейлиг утказы, номчукчуларга ужур-утказы.

Номчуур.

15

В. Л.Эренчин «Дөнен-Шилгим». «Кадарчы уруг».

1

Чаа чуул тайылбырлаарынын кичээли.

Чогаалчынын баштайгы онзагай темалыг шулуу. Ында тыва кижинин эргелиг аъдында эстетиктиг хамаарылгазын коргускени: Донен-Шилгинин дурт-сынын, дериг-херекселин, девип, савап турар аажы-чанын чарашсынганы.

. Шулуктун дылында шулу, делем, шуткуур, дериг, доскел-ле чок, казыргы, кастаар, саваар, араалча деп состернин уткалары.

Шулукте чогаалчынын кадарчы-биле ужурашкан черинин онзазы. Маадырнын даштыкы байдалын, аажы-чанын, эдилел-херекселдерин чурааны. Кадарчы-биле авторнун аразында диалогтун утказы болгаш аяны. Ону дамчыштыр аныяк кижилернин аразында сонуургашканынын романтикалыг байдалга келгенин коргускени.

Шулуктун дылында казылган, шораан, аланды, хеден, довурзак, эгенир деп состернин чурумалдыг уткалыы.

Аъттын алдыы, устуу шынааларга, арт-сын ажыр ээзинин аян-чорук кылырынга ажыктыы. Дурт-сыны, эзер-чугени, аажы-чанынга; челер, чыраалаар чоруунга ылап таарышкан аът ээзинин омаан сергедир деп бодалды шулукте илереткени.

Чогаалда деннелгелерни, диригжидилгелерни, шимчээшкиннер коргускен состерни чиге ажыглааны.

«Кадарчы уруг» деп шулук – тыва литературада ынакшыл лириказынын баштайгы чогаалы.

Кадарчылар дугайында чогаалдар ушта бижиир. Дыңнадыг «Угувус кадарчы».

16

В.Ш.Көк-оол «Хайыраан бот».  Чогаалчыныны допчу-намдары. Шииниң бижиттинген тоогузу (бирги көжеге).

1

Чаа чуул тайылбырлаарынын кичээли.

Ужен чылдарнын хой-ниити амыдыралы-биле шиинин харылзаалыы. Темазы болгаш идеязы. Шаандагы Тывага херээжен кижинин кадыг-берге салым-чолун коргускеш, куш-ажылчы херээжен чоннун аас-кежикче чуткулун, кижизиг мозу-шынарларын алдаржытканы.

Шиинин чорулдээзи: кол маадырнын чырыткылыг кузели болгаш анаа уенин каргыс езу-чурумнарынын удуру. Каранын овур-хевири: оон амыдыралга ынаа, дорт тура-соруктуу, ишти-хоннунун байы.

Шииде улустуң ырылары, тематиказы.

17

В.Ш.Көк-оол «Хайыраан бот» (ийиги көжеге). Маадырларнын характеристиказы.

1

Чаа чуул тайылбырлаарынын кичээли.

Аванын, Сарыг-Ашактын, Седиптин, Уран биле Салбакайнын овур-хевирлери.

Шиинин чорулдээзи: кол маадырнын чырыткылыг кузели болгаш анаа уенин каргыс езу-чурумнарынын удуру.

Овур-хевирлерниң бижиттингениниң онзагайы.

18

В.Ш.Көк-оол «Хайыраан бот» (үшкү көжеге).

1

Чаа чуул тайылбырлаарынын кичээли.

Кенден-Хуурак – бай ангынын бир мозулеш толээзи. Хам-оол, оскенин овур-хевирлери, оларнын Кенден-Хуурактан материалдыг база моральдыг (амыдырал, сагыш-сеткил талазы-биле) хамаарылгалыы.

Шииннин уран-чечени, дылынын улусчу чурумалдыы, психологтуг шынныы, сюжеди болгаш композициязы.

Ар.139, айт.харыылаар.

Чогаадыгга белеткенир.

19-20

Ч/с Чогаадыг «Кара болгаш мен». (ар.140, айт. 8, шилип аар).

2

ЧСК

Бижимел чугаа сайзырыдылгазы.

Шиинин идеязынга хамаарыштыр бодунун туружун тып илередири.

Төндүрер, уран-чеченин сайгарар.

21

Трагедия - шии чогаалының хевири.

1

Чаа чуул тайылбырлаарынын кичээли.

Трагедиянын тывылганынын кыска тоогузу, ылгавырлыг талалары. Тыва трагедиялар, оларнын темаларынын чоннун тоогузу-биле харылзаазы. «Хайыраан боттун» трагедия болу бергени, «Самбажык», «Кызыл уер» – баштайгы тыва трагедиялар.

Трагедиянын тывылганынын кыска тоогузу, ылгавырлыг талалары. Тыва трагедиялар, оларнын темаларынын чоннун тоогузу-биле харылзаазы.

Конспект кылыр.

22

С.К.Тока. Чогаадыкчы ажыл-херээ.  «Каргыга чорааным».

2

Чаа чуул тайылбырлаарынын кичээли.

С.К.Токанын чогаадыкчы ажыл-херээ.

Орук демдеглелдери.

Очерк жанрының онзагай демдектери.

23

Очерк дугайында билиг.

1

Чаа чуул тайылбырлаарынын кичээли.

Тыва литературада очерктер.

Очерктин оске чогаалдардан ылгалы.

Конспект кылыр.

24

К.Д.Н М.Б.Ховалыг Даглар шүлүглели.

1

КДН

Шулуглелдин маадырлары. Душкуурлуг психлогтуг байдалдар «дагларда.»

Чогаал маадырларынын тура-соруу. Торээн черинге ынаа.

Номну тыпкаш, номчуур.

25

М.Ы.Идам-Сүрүң Өөрүшкүнүң дээди чурту. Частың салгынынга. Сеңээ.

1

Чаа чуул тайылбырлаарынын кич

Чогаалда болуушкуннарнын  уези, эрткен чери. Чаа амыдыралды алгап чурааны. Ынакшыл лириказының хөгжүлдези.

Чогаалдын дылы.

Шилилге шүлүк доктаадыр.

26

М.Ы.Идам-Сүрүң Союспаң

1

Чаа чуул тайылбырлаарынын кичээли.

Тыва литературада баштайгы эрес-дидим чорук дугайында баллада. Оон аас чогаалындан болгаш амыдыралдан ундезиннери. Союспан – чоптуг эвес болгаш дерзии чоруктарга удур чааскаанзыргай демиселчи. Оон угаанынын, чоргаар сеткилинин куштуу.

 «Союспаннын» дылында уенин байдалын, кижинин сеткилдерин илереткен будун уе, ажыл торуур, чаргы-чаалы, конгул, элчи, казылган, хаа, бозага, кылама деп состернин уткалары, оларны чогаалчынын чоп ажыглааны.

Чогаалда болуушкуннарнын уези, эрткен чери; утказында бурунгу Тывага ядыылар болгаш байларнын аразында демисел янзы-янзы хевирлеринин турганын илереткени.

Чогаалдын уран-чеченинде баллада, тоол аяннарын ажыглааны. Оон уламындан маадыржы романтиканын кол черни ээлээни.

Ар.159, айт.харыылаар.

27

Баллада дугайында билиг.

1

Чаа чуул тайылбырлаарынын кичээли.

Тыва литературада баллада жанрынын хогжулдези.

Баллада деп лит. термин-биле таныжылга.

Конспект.Тыва литературада балладалар деп дыңнадыг кылыр.

28-29

Ч/с Тестилиг ажыл (баллада)

2

ЧСК.

Ооренген чуулунге хыналда.

Кичээлдерге ооренгенин туннээр.

М.Дуюнгарның чогааалдарын тып номчуур. С.Пюрбю дыңнадыглар кылыр.

30

С.Б.Пюрбю. Чогаадыкчы ажыл-херээ. Эртенгиниң ыры. Тулчуушкунче.

1

Чаа чуул тайылбырлаарынын кичээли.

Шулуктернин сайгарылгазы, уран-чечени, онзагайы.

Шулуктернин сайгарылгазы, уран-чечени, онзагайын сайгарар.

Доктаадыр

31

С.Б.Пюрбю  Шүлүглел Чечек (бирги кезээ).

1

Чаа чуул тайылбырлаарынын кичээли.

«Чечекте» революция мурнунда Тывага аныяк оскеннин салым-чолунун кол агымын маадырнын амыдыралынга болгулаан оорунчуг, мунгаранчыг, хомуданчыг, коргунчуг таварылгаларны дамчыштыр коргускени. Чечектин оскус калганынын чылдагааны, ону Хая биле Кара-Кадайнын угаанныг, куш-ажылчы, эш-оорзурек, чараш аажы-чанныг, делгем делегей коруушкуннуг кылдыр остуруп кааны.

Чогаалчыныё баштайгы шулуктеринин болгаш «Чечек» деп шулуглелдин бижиттингенинин дугайында.

«Чечек» деп шулуглелдин кол-кол овур-хевирлери. Хая биле Кара-Кадай – куш ажылчы чоннун толээлери, Чечек биле Мерген революция мурнунун аныяк оскеннин, Дурзун-Мээрен, Монзууле – тергиидекчи ангынын толээлери.

План тургузар. Ойтулааш деп чүл?

32

С.Б.Пюрбю Чечек (ийиги кезээ).

1

Чаа чуул тайылбырлаарынын кичээли.

Чечектин холечик оол Мерген-биле таныжа бээри. Оларнын ынакшылынга Монзууленин моондак  болганы. Боттарынын ынакшылы дээш месилдежиишкиннер уезинде, Мерген биле Чечектин аас-кежикти камгалаарда чоннун чоптуг чорук дээш феодалдыг езу-чурумга удур демиселинге киржири чугула-дыр деп биле бээри.

 Ынакшыл сагыш-сеткилдин күштүг талазы. чоннуң чөптүг чорук дээш феодалдыг езу-чурумга удур демиселинге киржири чугула-дыр деп биле бээри.

Ар. 188, айт. харыылаар.

33

С.Б.Пюрбю Чечек (үшкү кезээ).

1

Чаа чуул тайылбырлаарынын кичээли.

Хаянын эрии-шаажыга киргени, Мергеннин дургуннааны болгаш хувискаалчыларга каттышканы, Чечектин база катап оскус калганы, ону Дамдакайнын когудуп аппаргаш, Монзуулеге бээр деп турары. Чечектин ол халаптыг байдалындан дезип унгени. Мергеннин турлаан тып алыры, катап Монзууленин холунга киргеш, кыдат чанчынга паштанчылай бээри.

Тывага революциянын эгелээни, оон баштайгы буяны, ооң чоннуң медерели оттурунга ужур-дузазы. Чечек биле Хаяны хосталгаже үнгени..

Сөстер утказын ушта бижиир.Ар.208, айт.1-6

34-35

Тест-биле ажыл.

2

Быжыглаашкын.

Чогаалдын утказын уруглар сактып алыры-биле билиин быжыглаары.

Ук чогаалдын кол идейлиг утказы, уран-чечен аргаларынын ажыглаттынганы, чогаалда аас чогаалынын киргени.

36

Шүлүглелге ниити катаптаашкын.

1

Быжыглаашкын

Шулуглелдин ниити туннели. Маадырларнын характеристиказы, уран-чечени, тургузуу, идейлиг утказы.

Шулуглелдин амгы уенин номчукчуларынга ужур-дузазы.

Аянныг номчулгага белеткенир.

37

Ч/с Аянныг номчулга.

1

ЧСК.

Шулук чогаалынын аянныг номчулгазы.

Шулук чогаалынын аянныг номчулгазы.

Конспект кылыр, ар. 208-210

38

Чечен чогаал лирика-эпос аймааның аймааның дугайында

билиг. Шүлүглел дугайында билиг.

1

Чаа чуул тайылбырлаарынын кичээли.

«Чечектин» дылында уенин тоогулуг байдалын коргускен состерни, терминнерни, фразеологизмнерни чиге ажыглааны.

Шулуглелдин уран-чечени. Овур-хевирлерни чуруурда авторнун онгур эпитеттерни, деннелгелерни, метафораларны, символдарны; маадырларнын сагыш-сеткилин илередирде улустун ырларын, улегер домактарын ажыглааны. Чогаалдын шулук тургузуу.

1 шүлүглел номчууур.

39

С.А.Сарыг-оол  «Саны-Мөге» Бирги эге. Човулаңның дөвүнчүү.

1

Чаа чуул тайылбырлаарынын кичээли.

Шулугледе болуушкуннарнын уе-шаа, тоогулуг кызыгаарлары. Эрги Тывага аныяк оскеннин салым-чолун «Човуланнын довунчуу» деп бирги кезекте бузуренчиг кылдыр чурааны. Ында Саны-Могенин холечиктин оруунче киргенинин, оон ада-иезинин ог-булезин ышкынып, оске черден амыдырал дилеп чорутканынын социал амыдыралчы чылдагааннары. Чааскаанзыраан холечик оолдун ийлеп, хилинчектенип, байга базындырып чорааны, идегелдери болгаш бузурелдери.

Саны-Могенин уран-чеченинде эрги, чаа амыдыралды каракка козулдур чуруурунга эпитеттерни, деннелгелерни, метафораларны; ырларны, алгыш-йорээлдерни; этнографтыг билиишкиннерни, фразеологизмни ажыглааны.

Акы-дунма улуска таварышкан айыыл-халап уезинде Саны-Могенин улусчу мозулеринин онза бузуренчиг кылдыр козулгени. Оон портреди, аажы-чаны.

 «Саны-Моге» – эн-не бедик эстетиктиг чогаалдарнын бирээзи.

Үзүндү доктаадыр

40

Шүлүглелдиң тургузуунуң, дылының  онзагайы.

1

Быжыглаашкын.

Шулуглелдин дылында тамы, чут, керзен, кичигене, шенне, казырык, эштенчи, оолет, дорбет, делег, кинчи-бек, чажан, албан, чанчын, чургаан, арбан, суму, осту чазар, хавыяа деп состернин чурумалдыг болгаш дорт уткалары.

Шүлүглелдиң дылында улустуң аас чогаалының киргени

Шулуглелдин сайгарылгазы.

08.02

41

С.А.Сарыг-оол  “Саны-Мөге” Чолдуң бедик чадазы.

1

Чаа чуул тайылбырлаарынын кичээли.

Саны-Могенин элээди апарганы, ада-иезин тып алганы. Ынчан ада-иезинин болгаш бодунун эштенчи байдалын медереп билгени.

Куш-ажылчы чоннун амыдыралынын чангыс аай ядыызын, оларнын политиктиг эрге чогун коргускени.

Чогаалдың дылы, уран-чечени.

42

Чогаалда төөгүлүг үелер

1

Быжыглаашкын.

Базымчага, дарлалга удур сеткилдернин куштелгени, Саны-Могенин амыдыралынга болган оскерилгелер.

Төөгүлүг үе-биле холбаа.

Чогаалга бижиттинген критиктиг стаьялар-биле ажыл.

43-44

Ч/с Чогаадыг «Тыва чоннуң төөгүзү - Саны-Мөгеде»

2

ЧСК.

Чогаадыкчы ажыл.

Тыва чоннун тоогузун ук чогаалда канчаар коргускени. Оске чогаалдар-биле домей, ылгалдыг чуулдери.

Ном эккээр.

45

К/д/н Ю.Ш.Кюнзегеш  «Көк-Эл»

1

КДН.

Шүлүглелдиң бижиттингениниң онзагайы.

Эрте-бурунгу чуртталганы чураанында көжээ бижиктерниң салдары.

Рецезия бижиир.

46

Б.Д.Хөвеңмей «Эргим өңнүк». Идегели оскундурган.

1

Чаа чуул тайылбырлаарынын кичээли.

Тыва улустун политиктиг оттуушкунунга, чус-чус чылдарнын хилинчектиг амыдыралындан хосталырынга, чуртунун ээзи бооп чыргалдыг амыдыралды тудуп эгелээнинге Октябрь революциязынын ачызын коргускени болгаш оон хайырлаан буянын камгалаарынга чоннун быжыг тура-соруктуун илереткени. Чогаалда болуушкуннарнын тоогулуг логиказын барымдаалаанындан уткаларнын хойу база ханызы.

Найырал темазының чогаалчының ажыл-ижинде колдап турары. Дайын темазын чырытканының онзагайы.

А. 226. Номчуур.

47

«Аныяк Биче-оол»

1

Чаа чуул тайылбырлаарынын кичээли.

Биче-оолдун Самбал чагырыкчынын хоюн кадарып, хилинчектенип озуп келгени; улустун эрге-чагыргазы доктааган соонда хей-аъттыг «сыыладыр сыгырып, чангыландыр ырлап» чоруур апарганы; оон революсчу аныяктарнын эвилелинге киргени, политиктиг билиинин бедээни, ону Хем-Белдиринче ооредип чорутканы. Анаа база оон эжи Монге-Серенге Балган кожайнын доктар-моондак халдатканында байларнын улусчу тургузугга будуу удурланып турганын коргускени. Эжишкилернин Хем-Белдиринге ооренип эгелээни.

Чечен чугаанын темазы болгаш идеязы. Оларны чогаалдын маадырынын амыдыралынын уш уезин таварты коргускени-биле таныжар.

Биче-оолдун кузел-бодалдарын, тус-тус уелерде психологтуг байдалын чогаалчынын онза кичээнгейи-биле чурааны.

Чечен чугаанын композициязынын эптии, дылынын уран-чечени. Дая карты, билзек. сооскен, чангы, от чушкурер, куруг кара шай, д\к ээрер, шоюшкак идик, яамы, арат чазак, бийир, савыяа, уу даргазы, хоренгитен, феодал, алдан шериг, тос дугаар он, когээредир, нарын бижик даргазы деп состернин, состер каттыжыышкыннарынын чогаалдын утказын тода, уран-чечен илередиринге киржилгези.

Ар.233 онаалгалар.

48

С.А.Сарыг-оол «Белек».

1

Чаа чуул тайылбырлаарынын кичээли.

Илдирмаанын чурттап турар чери, ог-булезинин кежигуннери, алдын уургайынын (тывыш черинин) баштаар черинден чалалга бижиктин утказы. Маадырнын салган сорулгазы болгаш ону боттандырар дээш, Адыг-Пошче аъттаныпканы. Адыг-Пошке Илдирмаанын ужуралы, оон ээп келгени.

Хаяжыктарнын кожуун товунге садыгга келгени болгаш оларнын белек дугайында бодалдарынын улуг уткалыг болу бергени.

«Белек» – тыва литературада баштайгы тоожу. Ында тыва улустун дайыннын айыыл-халавынга таварышкан Россиянын акы-дунма чонунга материалдыг дузаламчы чедирер дээш, боттарынын амыр-дыжын, амы-тынын артынга каап, куш-ажылчы маадырлыг чоруктар кылып турганын Хаяжыктын ог-булезинин амыдыралын дамчыштыр коргускени.

Адыгжынын, оон кырган-авазынын Кызыл Шеригге дузалаар чорукка шаа-биле киржип турары.

Хаяжыктын «динмиреп турар оранга» ажыл-херээ, сеткил-сагыжынын, тура-соруунун кужунун улам немежип турарынын чылдагааны. Оон мурнакчы ажылчын болуп, шанналга четкенинин улусчу достери.

Ар.254 номчуур,айт.харыылаар.

49

С.А.Сарыг-оол «Белек».

1

Чаа чуул тайылбырлаарынын кичээли.

«Белек» – бедик уран–чечен деннелдиг бижиттинген чогаал. Ында пейзажтарны тожу улустун амыдыралынын ылгавырлыг талаларын солун кылдыр чурааны. Тоожунун дылында анчы, шахтер ажыл-чорудулганы, найыралды чиге илередирде хереглээр состер болгаш фразеологизмнер, тыва дылдын тожу диалектизинин онзагай аялгазын кииргени.

«Белек» деп тоожунун ооредиглиг, кижизидилгелиг ужур-дузазы

Тоожунун маадырларынын портреттерин, сагыш-сеткилдерин, аажы-чаннарын, чанчылдарын чогаалчынын топтап чурааны.

Тоожуда эрткен уе дугайында сактыышкыннарны ажыглааш, маадырларнын эки амыдыралче, найыралче тура соруун илереткени.

Ар.271. Дыңнадыг «Тожу - онзагай кожуун».

50-51

 Тест-биле ажыл

2

Быжыглаашкын.

Чогаалдын утказын уруглар сактып алыры-биле билиин быжыглаары.

Ук чогаалдын кол идейлиг утказы, уран-чечен аргаларынын ажыглаттынганы, чогаалда аас чогаалынын киргени.

Чогаалдын уран-чеченин сайгарар.

52-53

Ч\с Эдертиг «Илдирмааның асканы».

2

ЧСК.

Номчаан чогаалының сюжедин сактып алыры.

Тожу диалектизинин онзагай аялгазын дылынга ажыглаары. Уругларның чугаа сайзырыдылгазы.

Төндүрер.

54

К/Д/Н И.Бадра «Арзылаң Күдерек»

1

КДН.

Тываның төөгүзүнде алдарлыг кижилерниң чорааны. Арзылың Күдеректиң быжыг тура-соруу, коргуш чогу.

Быжыг тура-сорук дугайы. Эр кижиниң мөзүзүнде чараш чүүлдер.

Айт. харыылаар.

55

К/Д/Н И.Бадра «Арзылаң Күдерек».

1

КДН.

Хары черге чорааш, тыва деп адын сыкпазы. Эш-өөрзүрээ.

Эш-өөр, найырал дугайында медереп билири. Төөгүнү сактып, ону сонуургап, салгал дамчыдып арттырарының дугайында чугаа.

Чогаалга үнелел.

56

Л.Б.Чадамба «Майның белээ». «Салым-угаан».

1

Чаа чуул тайылбырлаарынын кичээли.

Чогаалдын утказын уруглар сактып алыры-биле билиин быжыглаары.

Ук чогаалдын кол идейлиг утказы, уран-чечен аргаларынын ажыглаттынганы, чогаалда аас чогаалынын киргени.

Сайгарылга кылыр

57

Л.Б.Чадамба «Кежээ».

1

Чаа чуул тайылбырлаарынын кичээли.

Күш-ажылга ынак болурун суртаалдаар.

“Ажыл кижини каастаар” де.жык чугаага киржир, ап үлегер чугаага даянып, аас чугаа сайзырыдылгазы.

Доктаадыр.

58

О.К.Саган-оол «Арат чоннуң мурнундан».

1

Чаа чуул тайылбырлаарынын кичээли.

Ада-чурттун Улуг дайынынын чылдарында (1941 — 1945) Тыва Арат Республиканын (1921 — 1944) ажыл-ишчилеринин айыыл-халапка таварышкан акы-дунма чоннарга болгаш дайзын-биле маадырлыг тулчуп турган Кызыл Шеригге материалдыг дузаламчы чорудуп турганын тода коргускени.

Маадырларынын овур-хевирлерин, аажы-чанчылдарын коргускени; кижилернин арын-шырайын, оруктарның шынааларнын, ховуларнын пейзажтарын чиге деннелгелер,  эпитеттер, диригжидилгелер-биле тода чурааны.

59

Ч\с Чогаалда чечен девискээр, үе, маадырлар.

1

ЧСК.

Чогаалда уе, девискээр, маадырларнын сайгарылгазы.

Төөгүлүг үе-биле холбаа.

Карта, план тургузар, овур-хевирлер  ушта бижиир.

60

С.Б.Пюрбю «Төрээн чонунуң адын адап чаалажып чораан».

1

Чаа чуул тайылбырлаарынын кичээли.

Базымчага, дарлалга удур сеткилдернин куштелгени, Саны-Могенин амыдыралынга болган оскерилгелер.

Төөгүлүг үе-биле холбаа.

Чогаалга бижиттинген критиктиг стаьялар-биле ажыл.

61

С.Б.Пюрбю «Төрээн чонунуң адын адап чаалажып чораан».

1

Быжыглаашкын.

Ада-чурттун Улуг дайынының чылдарында тыва чоннуң киржилгези, найырал темазы.

Тайбын болгаш дайын дугайында теманын тыва литературага коступ келгени. Ада-чурттун Улуг дайыны болгаш тыва литературада дайынчы найырал дугайында тема.

Чогаалга бижиттинген критиктиг стаьялар-биле ажыл.

62

Ч\с Чогаалда чечен девискээр, үе, маадырлар.

1

ЧСК.

Ада-чурттун Улуг дайынының чылдарында тыва чоннуң киржилгези, найырал темазын чураан чогаалдар сайгарылгазы.

Найырал, мөзү-бүдүш дугайында медереп билип, бижимел чугаага логиктиг шын дамчыдары.

Карта, план тургузар, овур-хевирлер  ушта бижиир.

63

К/Д/Н Тыва эки-турачылар дугайында сактыышкын.

1

КДН.

Эки- турачылар дугайында ме дээлер, тылдың киржикчилери-биле ужуражылга.

Хүндүлел езулалын сагыыры.

Дыңнадыглар кылыр

64

Ч/с Чурук-биле ажыл В.Ф.Демин «Улуг Хуралдың декларациязын чугаалажып турары»

1

ЧСК.

Уругларнын чогаалды номчааш, чогаадыкчы ажыл кылыры.

Уругларнын чогаалды номчааш, чогаадыкчы ажыл кылыры.

Дайын темазынга бижиттинген чогаалдарнын деннелгези.

65

Чогаадыглар түңнели-биле ажыл

1

ЧСК.

Уругларны чогаадыг бижип ооредири. Чогаадыгны бижииринин аргалары.

Төндүрер.

66

В.Көк-оол “Тыва чуртум”, С.Пюрбю “Төрээн дылымга”.

1

Чаа чуул тайылбырлаарынын кичээли.

С.Пюрбюнун «Төрээн дылымга” деп шүлүүнүң литература тоогулуг ужур-утказы. Төрээн черинге ынакшыл сиңген чогаалдар.

С.Б.Пюрбюнүң чогаадыкчы ажыл-ижинде репрессия чылдары.

Чогаадыг бижиир.

67

Тыва литературада очулга.

1

Чаа чуул тайылбырлаарынын кичээли.

Тыва литератураның сайзыраарынга очулга ажылының салдары.

Интернационалчы найыралга тураскааткан чогаалдар.

Доктаадыр.

68

П.Бровка «Часкы хөөннер». «Эртен эрте оттуп келдим».

1

Чаа чуул тайылбырлаарынын кичээли.

Тыва литератураның сайзыраарынга очулга ажылының салдары.

Интернационалчы найыралга тураскааткан чогаалдар.

Тыва, орус дылдарда очулгалар тывар (библиотекага ажыл).

69

А.Даржай  «Бурунгунуң изи-биле».

Ю.Кюнзегеш «Означенное суурдан тывылган тураскаал».

1

Чаа чуул тайылбырлаарынын кичээли.

Эрте-бурунгунуң төөгүлүг бижиктериниң тыва литератураның сайзырааранга салдары.

Чогаалдарда төөгүлүг үе дугайында.

М.Стельмах Хадың чулуу, номчуур

70

Чыл дургузунда өөренгенин катаптаары.

1

ЧСК.

Чыл дургузунда ооренген чогаалдарынын катаптаашкыны.

Катаптаашкын айтырыглар. Кол-кол чогаалдарнын идейлиг утказы. Бирги уе-чадада бижиттинген чогаалдарнын тоогузун сактыры.

Тема, идеязын тодарадыр.

Наименование

раздела программы

Тема урока

Кол-во

часов

Срок

Элементы минимального содержания обр-я

Требования к уровню подготовки обучающихся

Дом.зад.

1 улдуң

Тыванын Россияга каттышканы болгаш

Литературанын улам ынай хогжулдези (1945-1970 чч.)

Киирилде кичээл. Чечен чогаалды сайгарарынга сүме.

1

ар.3-4, номчуур.

Тыва литератураның тывылганы болгаш баштайгы базымнары

I.ТАР үези – 1920-1941 ч.ч.

II. Дайын чылдарында тыва литератураның байдалы 1941 – 1945 ч.ч.

III. Тыва литератураның  совет үеде сайзыралы 1945-1956 ч.ч.

IV.  Тыва литератураның шапкын хөгжүлдези 1957-1985 ч.ч.

V. Тыва литература эде тургузуушкун чылдарында 1986-1990 ч.ч.

VI.  Амгы тыва литератураның 1991 чылдардан бээр байдалы.

Тываның Россияга каттышканы болгаш тыва литератураның улам ыңай хөгжүлдези.

1

Тыва Арат Республиканыё Россияга эки тура-биле каттышканынын тоогулуг, экономиктиг, культурлуг ужур-дузазы. Тывага улуг чаартылгалар: колхозтаашкын болгаш сууржулга, чырыдыышкын болгаш улус ооредилгези; чурттун чуруунун, аян-шинчизинин оскерилгени, кижилернин чаа психологиязыныё, аажы-чаннарынын, моральдыг будуштеринин хевирлеттинип келгени.

«Тыва литературанын допчу очериги», «Тыва литература», «Тыва драматургияныё боттанганы». «Тыва прозанын боттанганы», «Тыва шулук чогаалынын тывылганы болгаш сайзырааны» ажылдарнын бижиттингени.

Тыва литератураныё шынар болгаш сан талазы-биле озулдези: чечен чугаа жанрынын онза сайзырааны, баштайгы улуг тоожуларнын, романнарнын, шии чогаалдарынын чечен-эстетиктиг ужур-дузазы. Орус дылдан тыва дылче, тыва дылдан орус дылче чечен чогаал очулгазынын =ооредиглиг, кижизидилгелиг ролю. Тыва литературлуг чечен критиканын болгаш литература шинчилээр эртемнин боттанып келгени.

Конспект кылыр, ар.5-9.

С.А.Сарыг-оол. Допчу намдары. Чогаадыкчы ажыл-херээ.

«Эне-Сайым». «Саян-биле  чугаалажыг». «Чараш карак».

1

С.Сарыг-оолдун шулуктеринде улустун аас чогаалынын эстетиказын уламчылаан.

Публицистиг шулуктер: «Дуун болгаш богун». «Саян-биле чугаалажыг».

Айт. харыылаар. Эпитеттер, деңнелге ушта бижиир.

«Эне-Сай» доктаадыр.

С.Сарыг-оол  «Ынакшыл». «Аялга-ла аялга!». « Ном». «Үрезинчигеш».

1

Шулукчунун уран-чечен аргалары, дылынын аян-сырынныы.

Чаарттынган торээн черинге тураскааткан шулуктер: ,«Аялга-ла, аялга!»

Ынакшыл лириказы: «Ынакшыл». Философчу лириказы: «Ном», «Урезинчигеш».

Ынакшыл доктаадыр.

С.Сарыг-оол  «Алдын-кыс».

2

Шулуглелдин кыска «намдары», темалары, идеялары, уези, ужур-дузазы. Оон кол маадырынын даштыкы байдалынын болгаш сагыш-сеткилинин боттарынга толептии. «Алдын-кыс» – тыва улустуё бурунгаар депшилгезиниё дугайында чогаал.

Тывага колхозтажыышкыннын чоннун амыдыралынга, аажы-чанынга, чанчылдарынга, психологиязынга киирген чаартылгаларын коргускени. Шулуглелдин аас-чогаалы-биле торелдешкээ, дылынын байы.

Ар. 25, айт.харыылаар. Үзүндү доктаадыр.

Ч/с Аянныг номчулга.

1

Чогаадыг бижиир.

С.Сарыг-оол  «Аңгыр-оолдуң тоожузу».

1

Бирги, ийиги номдарындан эгелерни номчууру. Дилогиянын бижиттингенинин, сурагжаанынын дугайында медээлер. Оон идейлиг уг-шии, темазы, сюжет болгаш композициязы. Ангыр-оолдун шаандагы Тывага амыдыралы (бирги ном).

Оскус оолдун салым-хуузу, амыдыралче баштайгы базымнары, оорушкулери болгаш мунгаралдары. Улустун езулалдарынын, оюннарынын, чанчылдарынын бичии Ангыр-оолдун угаан-бодалынын быжыгарынга ужур-дузазы. Кол маадырнын овур-хевирин дамчыштыр чон дугайында теманы уранчыдып чырытканы, бодуун кижилернин овур-хевирлери.

ар.50, айт.харыылаар.

С.Сарыг-оол  «Аңгыр-оолдуң тоожузу».

1

Дарлалга удур идея. Ангыр-оолдун чаа Тывага амыдыралы (ийиги ном). Национал хосталгалыг шимчээшкин болгаш кол маадыр.

Улустун чазаанын доктааганы болгаш чаа тоогулуг байдалдарда ангыларнын чорулдээлеринин илерээшкини..

ар.61, лит.карта чуруур. Чогаалдың дылының уран чечени. Тема, идеязы.

С.Сарыг-оол  Аңгыр-оолдуң тоожузу Аревеге кирип алдым. Туткууш биле бийир. Ланчыыны карандаш солаан.

1

Революстуг чаалап алыышкыннарны камгалаар дээш демиселге Ангыр-оолдун киржилгези

Дилогиянын уран-чечени, дылы, тоожуушкунга аас чогаалдарынын ужур-дузазы.

Ар.70. Ч/с Чогаадыг «Аңгыр-оолдуң амыдыралы-биле Тываның төөгүзүнүң холбаазы».

2-ги улдуң

Литератураның улусчузу

1

Улустун аас чогаалынын чаагай чанчылдарын салгап алганы. Эге базымнардан тура куш-ажылчы чоннун идеалдарын, кузээшкиннерин, манаашкыннарын илередип келгени. Тыва литератураны кол сорулгазы – куш-ажылдын кижилерин чурууру. Оларнын ажыл-херээн, арын-нуурун, найыралчы, ынакшыл сеткилдерин илередири.

Литератураныё улусчу болурунуё негелделерин Тывага хажыдып турганы.

Тыва лит-ң үндезилекчилернин болгаш салгалдарнын намдарлары.

Тыва литературага бай, ядыы ангыларнын толээлеринин чуруттунуп келгени, оларнын демиселин, бодалга-сорулгаларын илереткени.

Улустуң езу-чаңчылындарын көргүскен чогаалдар.

С.Б.Пюрбю. Допчу намдары. Чогаадыкчы ажыл-херээ. Шүлүктери. «Тулчуушкунче». «Чуртталганың аялгазы». «Эрик». «Хайыракан».

1

Шулукчунун уран-чечен мергежилинин боттанып эгелээни (уженги чылдар). Оон С.Пюрбюнун шулуглелдеринин уткалыг угланыышкыннарынын, уран-чеченинин, эстетиказынын чаа деннелдерже бедээни.

Патриоттуг шулуктери-биле таныжылга: «Тулчуушкунче». Шулукчунун философчу лириказынын улегерлери:«Чуртталганын аялгазы», «Чангыс сос дээш», «Далай болгаш Эрик». Ынакшыл лириказы: «Куску сесерликке», «Алды айныё дунезинде».

Чуртталганың аялгазы доктаадыр.

С.Пюрбю «Кызыл үер». Тывада шаг үениң өскерлип турары.

Орус, тыва чоннуң найыралы.

1

Шииниё темазы, «Кызыл уерде» ат-биле идейлиг утказын илереткени.

Феодалдыг Тывага социал болгаш национал чорулдээлерни коргускени. Революциянын темазы. Кужеппейнин овур-хевири. Тыва, орус кижилернин найыралынын темазы. Феодал чагырыкчыларнын овур-хевирлери. Оларнын бир мозулеш ниити болгаш карышкак, чорушкек чуулдери.

Ар.92

С.Пюрбю «Кызыл үер». «Тывада эрги езунуң баганазы сыйылган». Чогаалдың  композициязы-биле ажыл.

1

Кол маадырларны чураанынын шынныы, оларнын социал болгаш хууда харылзааларын коргускени, болуушкуннарнын ойу, удаа-дараа солчуру, улустун ырларын, улегер домактарын ажыглааны.

Шиинин уран-чечени. Композициязы.

Шиини катап номчуур.

Дыңнадыг «Шииде улустуң аас чогаалын ажыглааны».

С.Пюрбю “Үем болгаш үе-чергем дугайында”.

1

Чогаал авторнун ур уеде чогаадыкчы дилээшкиннеринин уре-туннели. Шулуглелдин уран-чеченинин онзагайы, тоожуушкуннун кижизидикчи ужур-дузазы, дылынын байы.

Тыванын революстуг хогжулдезинин дугайында тоогу-философтуг утканы илереткени. Тоожукчу маадыр – тоогунунун дириг херечизи. Оон чоок, торээн кижилеринин салым-чолунда Октябрьдан торуттунген чаа Тыванын сайзыралынче базымнары.

Ар.140, айт. харыылаар, үзүндү доктаадыр. Маадырларның овур-хевирин ушта бижиир.

Ч/с Чогаадыг «Тыва чоннуң чурттап эрткен төөгүлүг оруу»  (шүлүглелге даянып бижиир).

2

Бижимел чугаа сайзырыдылгазы.

ар.141 ниити айт.харыылаар..

Тыва литературада төөгү-революстуг тема.

1

Тыва литературада төөгү-революстуг темада бижиттинген чогаалдар.

Овур-хевирлерниң бижиттингениниң онзагайы.

3-кү улдуң

К/д/н Кичээл-ужуражылга

1

Амгы тыва литературада билдингир чогаалчылар-биле ужуражылга.

Чаа номнар.

Төндүр номчуур.

С.К.Тока Допчу намдары, чогаадыкчы ажыл-херээ. Араттың сөзү.

1

Трилогиянын дугайында ниити тайылбыр. Романнын композициязы, оон Тыва улустун тоогулуг хогжулдезинин дугайында идеяны романда илереткени. Арат чоннун феодализм уезинде туренчиг чуртталгазы. Тас-Баштыгнын овур-хевири.

Куш-ажылчы чоннун ниитижиткен овур-хевирин чуруп коргускени. Тоожукчу маадырынын овур-хевири, чогаалдын ангы-ангы кезектерин будун уран-чечен система кылдыр каттыштырарынга оон ужур-дузазы.

Күрседи дугайында немелде чүүл чыыр.Конференцияга белеткенир.

С.К.Тока Араттың сөзү.

1

Ядыы кижилерниё социал медерелиниё одунганы, демиселче кодурулгени. Революцияны коргускени. Улусчу Тывага чаа амыдырал дээш демиселдиё темазын уранчыдып чурааны.

Дарлакчы ангынын кижилеринин овур-хевирлери, тоогунун ангы-ангы чадаларында оларнын бир мозулеш будущтеринге  илерээшкиннери.

«Тыва бижикти өөренип эгелээни» деп  дыңнадыг кылыр.

К/д/н Конференция «С.Тока - Тыва чон аразында  төөгүлүг хамааты».

1

С.Тока - Тыва чон аразында  төөгүлүг хамааты».Улустарнын  найыралы – «Араттын созунде» озек тема.

Трилогияныё уран-чечен онзагайлары, дылыныё чурумалдыы, аас-чогаалы-биле холбаазы, бойдус чурумалдарыныё уран-чечен ролю.

Сонуургаан эгеге план тургузар.

Чечен чогаалдың кол-кол методтары.

1

Чечен чогаалдын кол-кол методтары: критиктиг реализм болгаш социал-бадыткалдыг реализм дугайында кол-кол билиглер.

Чечен чогаалдын кол-кол методтарының дугайында.

Конспект кылыр.

Ч/с Чогаал сайгарылгазы (амгы тыва лит. Чогаал шилип аар)

1

Чогаалдын композициязы.

Чогаал сайгарылгазын делгемчидип ажылдаары.

Шилилге шүлүк доктаадыр.

О.К.Саган-оол Чогаадыкчы намдары. Дөспестер.

1

.

Намдары болгаш чогаадыкчы ажылы.

Романнын идей-тематиктиг уг-шии. Хеймер-оолдун овур-хевири.

Аныяк зоотехниктин ажыл-херек аайы-биле будужу, хууда амыдыралынга кижизии, топтуу. Боражыктын овур-хевири. Колхоз даргазынын чанында толептиг чуулдер: туруштуу, дагдынган ажыл-херээнге бурун бердингени, эш-оорунге сагыш-човаачалы.

«Тыва- малчыннар чурту» деп дыңнадыг кылыр.

О.К.Саган-оол  Дөспестер. Чогаалды кол идея.

1

Романнын идей-тематиктиг уг-шии. Романнын уран-чечени. Амгы үеде романның туружу.

Агар-оолдун овур-хевири. Оон чанында, ажылынын стилинде таарымча чок чуулдер: чаа чуулду хулээп билбези, эргижирээн билиишкиннерден болгаш практикадан уштунуп шыдавазы, боду-биле чопшээрешпес кижилерге кара сагыштыы.

Ар.198, айт.харыылаар.

Ч/с Чогаадыг Хеймер-оол - бистиң үеживис.

2

«Аныяктарның  амыдыралче көрүжү» деп темага дыңнадыг кылыр.

Роман дугайында билиг. М.Б.Кенин-Лопсан  Допчу намдары. Чүгүрүк  Сарала.

1

Романда Тывага эрткен чус чылдын ужен чылдарынын тончузунде, дортен чылдарнын эгезинде чаа амыдырал дээш демиселди Саадактын ажыл-уулезин дамчыштыр коргускени. Кол маадырнын буткен база бутпээн кузелдери. Оон улусчу революцияны, Россиянын чону-биле найыралды шын билип чорууру, оон уламындан амыдыралга тура-соруктуу.

«Чугурук Саралада» тываларнын чаагай чанчылдарын хой янзы чурааны, фашистиг халдакчылар-биле маадырлыг демисежип турар Кызыл Шеригге белек кылдыр эн-не ыдыктыг малдарын чорудуп турганын коргускени.

Конспект кылыр, айт.харыылаар. План тургузар.

М.Б.Кенин-Лопсан Ынакшылдың ному.

1

Чанчык биле Доглааныё бот-боттарынга чаяаттынганы, оларныё аас-кежиинге таварышкан моондактарныё социал утказы.

Чогаалдыё композициязы болгаш дылы.

Романныё уран-чечениниё бедииринге сактыышкыннарныё, монологтарныё, диалогтарныё, пейзажтарныё, этнографтыг киирилделерниё ролю.

Чогаалдыё композициязы болгаш дылы.

Ар. 228, айт. харыылаар. Салымның ному. Тыва араттарның овур-хевири.

4-кү улдуң

С.Ө.Тамба Чогаадыкчы намдары. Капитан Гастеллога. Мээң байым. Амыдырал хеми. Аалдап четсе. Чагаам сөглээр. Сөзүм утпа.

1

Намдары.Тайбыё, дайын, маадырлыг чорук дугайында. Чоннуё чаа амыдыралыныё чурумалдарын к=рг\скени, кижиниё ханы ынакшыл сеткилдерин илереткени. Чогаалчыныё к\зелдери, идеалдары.Ш\л\ктериниё онзагай талалары.

«Капитан Гастелло», «Т==г\н\ё кескиндизи», «Мээё чуруум»; «Ажык, Саргал дугайында ырлар», «Мээё байым», «Амыдырал хеми»; «С=з\м утпа», «Чагаам с=глээр»; «Аалдап четсе» деп ш\л\ктери.

Мээң байым (доктаадыр).

С.Ө.Тамба Алдынчы

1

«Бичии алдынчы». Чогаалдың идейлиг, кижизидикчи угланыышкыннары.

Чогаалдың композициязы, идейлиг ужур-утказы.

1 шүлүк доктаадыр. Ар.262, айт.харыылаар. 6 дугаар айт. бижип харыылаар..

С.Сюрюн-оол Чогаадыкчы намдары Ынакшыл-дыр.

1

Тоожуда Тывага тускай эртем-билиглиг орус кижилерниё изиг к\зел-биле чедип кээп, социал-психологтуг бергелерни туруштуг ажып эртип, чоннуё ажыл-херээнге киржип турганы. Мария биле Хеймерек башкыларныё аразында харылзааларныё тургустунганыныё байдалдары. Ийи маадырныё аажы-чаёнарында, чаёчылдарында таарышпас талаларныё х=й\. Оларны ынакшылдыё хуулгаазын к\ж\н\ё ашканы.

Аныяк башкыларныё найыралынга, ынакшылынга Чаш-Уругнуё, Салчак Канчыыровичиниё болгаш суурнуё чурттакчыларыныё хамаарылгазы.

1-ги эгениң сюжеди.

С.Сюрюн-оол Ынакшыл-дыр.

1

Тоожуда чылдагаан чок черге актыг кижилерни кедээр, н\г\лдээр, тудуп бажыёнаар чоруктуё Тывага бооп турганын к=рг\скени.

Тоожуушкунну солун болдуруп турар чурумалдыг аргалар. Чогаалдыё амгы \еде ужур-дузазы.

    «Ынакшыл-дыр» деп чогаалда Тываныё д=ртен чылдарда амыдыралын шын, тодаргай чурааны. Ону к=рг\зерде чогаалчыныё х\н б\р\деги чуртталганыё херечизи барымдааларны ажыглааны.

Ар.290 чедир номчуур.

Ю.Ш.Кюнзегеш  Допчу намдары. Шүлүктери. «Сөглексээн мен». «Чеди-Сүүр». «Дидир-дидир». «Харлыг Саян бажын ажыр». «Күс». «Угуулга-даа бол даан, ырым».

1

Кижиниё т=рээн черин сонуургап, ооё чажыттарын билип алыр к\зелиниё оттуп келгени. Аёаа улустуё янзы-б\р\ хоругдалдарыныё моондак бооп чорааны. Оларны эртемниё ачызында ш\л\кч\н\ё ажып эрткени, боду геолог болу берген, «кылаёнашкан бедиктерни кырлаарынга» белен апарганы. Чогаалдыё маадырларыныё чурттап турган чери болгаш \ези.

«Дидир-дидир».Ш\л\кте улустуё чамдык бурунгу чаёчылдарыныё эртем-техниканыё ачызында амыдыралындан чидип турарын, ону дыёнаанын хынаар деп чаа чаёчылдыё солуё бергенин к=рг\скени. Чогаалда дидир-дидирниё овур-хевирин шын чурааны.

Шилилге шүлүк сайгарар.

Ч\с Чогаадыг Ю.Кюнзегештиң шүлүктериниң онзагайы.

К.Ч.Тоюң Чогаадыкчы намдары. «Ыраажы кыс». «Көгерим».

1

Ш\л\кт\ё адыныё дугайында киирилде с=с. Ш\л\кте улусчу чаёчылдарны к=рг\скени.

Ынакшылыныё бир д=з\ – кыс кижинииё салым-чаяанын чогаалда х=й талазындан \нелээни.

Т=рээн чериниё бир ыдыктыг артынга чорааш, маадырныё сеткилиниё магадап, чоргаарланып хайныкканындан бодаан бодалдарыныё уг-шии, чаражы. Кыстыё овур-хевирин тода кылдыр чурааны болгаш маадырныё к\зелдерин илереткени.

Доктаадыр.

К.Ч.Тоюң «Ынакшыл болгаш өлүм».

1

Ш\л\глелдиё уран-чечени: м=гелер х\решкенин, дургуннаан аныяктарныё турлаан, Хемчиктиё бойдузун чурааны.

Чогаалдыё дылында коёдаалаё, катай кагар, х=лбеш кылдыр удур к=рген, б\д\мел дег, даржык-хай, чаёгы, эннеп келир, чиёзе, кулузун, одага деп с=стер каттыжыышкыннарыныё болгаш с=стерниё овур-хевир тургузукчу аяны.

  Ш\л\глелдиё \ндезиннери, ында болуушкуннарныё \ези, чери, х=гж\лдези болгаш т=нч\з\. Кижилерниё ыдыктыг сеткилдериниё бирээзи ынакшылды бурунгу феодалдыг езу-чурумнуё бужартадып чорааны. Ак-оолдуё, Чечекмааныё овур-хевирлери, ынакшылы, тура-соруу.

Шүлүглелде чечен үе, овур-хевир. Чогаалга үнелел бижиир.

Т.Д.Кызыл-оол Бугага үстүртүпкен.

1

Тыва улустуё база делегейниё алдар-сураглыг кижилериниё араганыё хай-бачыдыныё дугайында чугааларын ажыглап тургаш, бак чаёчылдарныё дугайын кижилерге хандыр билиндирер дээн чогаалчыныё бодалдары.

Араганыё хай-бачыдыныё дугайында чугааларын ажыглап тургаш, бак чаёчылдарныё дугайын кижилерге хандыр билиндирери.

Чайын номнар номчуур.

Тыва критиканың дугайында билиг.

1

Тыва литератураны шинчилеп келгени болгаш амгы \ези, критиктиг номнарныё ужур-дузазы.

Чечен чогаалдыё т==г\-биле тудуш харылзаалыг болурунуё дугайында чугаа: Тываныё Россияга эки тура-биле каттышканыныё, сууржулганыё, коллективизацияныё, чырыдыышкынныё тыва литератураныё темалар, идеялар, жанрлар талазы-биле байыырынга чаагай салдарлыг болганы.

Тыва литератураныё эстетиктиг шынарыныё к\штелгени. /ндезилекчи чогаалчыларга ийиги салгалдыё салым-чаяанныг чогаалчыларыныё немежип келгени. Чечен литературлуг критиканыё ажыктыг болгаш халалыг бооп тыптып келгени. Литература шинчилээр эртемниё боттанганы, ооё Тыва литератураныё т==г\з\н «Тыва литератураныё допчу очериги», «Тыва литература. Допчу т==г\з\», «Тыва литератураныё т==г\з\н\ё очерктери» деп номнарда \нелеп, т\ёнеп к=ргени.

. А.Калзанныё «Литература болгаш амыдырал», «+з\мнерниё демдектери», Д.Кууларныё «Т==г\ болгаш амгы \е», М.Татаринцеваныё «Тывага литература ш\г\мч\лелдиг бодалдарыныё боттанганы», З.Самданныё «Аас чогаалындан литератураже», Ч.Ч\лд\мн\ё «Номчукчунуё эскериглери», Ч.Серен-оолдуё «Чогаал дугайында демдеглелдер».

Наименование

раздела программы

Тема урока

Кол-во

часов

Срок

Элементы минимального содержания обр-я

Требования к уровню подготовки обучающихся

Дом.зад.

Дата

Бирги улдуң

Тыва литератураның амгы үези.  Билдингир шүлүкчүлер.

1

Чээрбиги ч\с чылдыё 70-80 чылдардан , 2012 чылдарга чедир тыва литератураныё чечен с=ст\ё х=гж\лдези. Амыдырал болгаш Кижи дугайында чогаалдар, шоодуг болгаш дузаашкынныг чогаалдар. Тыва литератураныё сайзыралыныё оруунга нарын шаптараазыннар. Совет Эвилелинге эде тургузуушкуннуё чылдарында с=ст\ё уран ч\\л\нче к\р\нениё кичээнгей салбайн барганы, чогаалчыларныё сандарааны, делегей к=р\\шк\н\н\ё =скерилгени.

Чаа чээрби бирги ч\с чылдыё эгезинден бээр Тыва литератураныё улусчу м=з\-шынарыныё катап к\штелип олурары.

Тыва литератураныё амгы \е-чадазын этаптарга хуваарыныё дугайында башкыныё бодалы.

Ийиги салгалдыё чогаалчыларыныё чогаадыкчы мергежилдиё ус-дарганнары кылдыр =з\п келгени. Салым чаянныг аныяк чогаалчыларныё литература херээнге киржи бергени.

Амгы тыва литературада шүлүкчүлер.

1 шулук доктаадыр

К.д.н. Ш.Суваң «Хоорай ыттары» ( «Чагаа»)

1

Амгы тыва литературада шыырак прозучунуң чечен чугаазы.

Мөзү-бүдүш темазы – хүннүң чугула айтырыгларының бирээзи.

Рецензия бижиир.

С.Сюрюн-оол. Чогаадыкчы намдары.  Шүлүктери «Көк-көк даглар» «Ак».

1

Кижиниё салым-чолунуё чон-биле, т=рээн чурту-биле чарылбазыныё болгаш найырал дугайында бодалдарны илереткени.

Төрээн чер дугайында шүлүктери. «Көк-көк даглар» «Ак».

Шилилге шулук доктаадыр.

Тоожу «Авазынга даңгырак» (ар.8-41).

1

Эрткен ч\с чылдыё ийиги чартыында тываларныё чаагай чаёчылдарынга хоралыг уржуктарлыг, кайы хамаан чок аалдажыр, амыдыралга болган аар-саар болуушкуннарны х==редип демдеглээр чоруктарныё немешкени. Оларныё аныяк =скенниё келир \езиниё сорулгаларынга шаптыктай бергенин тоожуда к=рг\скени.

Чогаалдыё тыва литературага чаа темалыг угланыышкынны кииргени. Тоожунуё темазын авторнуё «Кымныё оглул?», «+ске кадай» деп романнарда улам илереткени.

Чогаал-биле таныжылга.

Ар.8-41

Тоожу «Авазынга даңгырак» (ар.41-61).

1

Тоожуда кол маадырларның овур-хевири. Адалар болгаш уруглар темазы.

Бойдус камгалалының темазын чырытканы.

Чогаал маадырларынга характеристика. Чогаал болгаш амгы үе.

Ар.41-61,овур-хевирлерге характеристика

С.Сюрюн-оол «Ногаан ортулук».

1

Бойдус камгалалыныё дугайында чээрбиги ч\с чылдыё орта \езинде тыва литературага тургустунган айтырыг амгы \еде онза чидий берген болгаш м=з\-шынар, база чаёчылдар дугайында темалар-биле капсырлажы бергенин чогаалчыныё «Ногаан ортулук» тоожузунда х=й темалыг кылдыр чуруп к=рг\скени.

Улуг кижилер болгаш аныяктар аразында харылзаа.

Бойдус болгаш кижи деп темага уругларның хамаарылгазы.

План тургузар, номда айт.харыылаар.

Ч/С «Ырлап эвес, ыглап чыдар хөл»

2

Бойдус камгалалынга хамаарышкан материалдар чыып, бот-тускайлан ажылдадыры.

Чугаа сайзырыдылгазы.

Ю.Ш.Кюнзегеш Чогаадыкчы намдары. Шүлүктери. “Саргатчай”. “Шүлүкчүнүн орнукшулу ыржым, шириин”. “Хадың”.

1

«Саргатчай», «Дуруяалыг-Хем», «Т=рээн хемим эриинде» деп ш\л\ктерде кижиниё ие-чуртунга эргеленген сеткилдерин илереткени. Ол сеткилдерниё уран-чечени, аян сырынныы. Ш\л\ктерниё тургузуунда, дылында онзагай талалар.

Улуг шүлүкчү С.Пюрбю дугайында сактыышкын.

“Саргатчай”. “Шүлүкчүнүн орнукшулу ыржым, шириин”. “Хадың”. Шүлүктерниң философчу утказы. Уран чечени.

Ю.Ш.Кюнзегеш «Куда».

1

Тыва улустуё бир улуг чаёчылы болур куда дугайында чугаа. Эрги кудалажыышкын деп чаёчылдыё амдыгаа дээр артканы, Ш\л\глелдиё уран-чечени, дылы, ш\л\к тургузуу болгаш амгы \еде ужур-дузазы. Эрги кудалажыышкынның чамдык хоралыг талаларын ш\л\глелде к=рг\скени. Хенчейниё к\зел-соруун куда чаёчылыныё \зе киргени. Кол маадырныё болгаш Суланыё овур-хевирлери.

Чогаалдың дылы. Улусчузу.

Шүлүглелдиң амгы үеде туружу.

Дылынын онзагайын сайгарар.

Ийиги улдуң

1

Ш.Д.Куулар «Баглааш».

1

«Баглааш» – м=ёге амыдыралдыё читпес демдээ деп философчу бодалды роман-дилогияда чогаалчыныё илереткени. Чогаалда болуушкуннар С\т-Х=л девискээринге чээрбиги ч\с чылдыё ортаа \езинде болуп турарлар. Ынчан тываларныё мурнунга \ш улуг шилилге турган: улусчу эрге-чагырганы х\лээп алыр бе? Совет улустуё Ада-чуртунуё дайынынга киржир бе? Совет к\р\неге каттыжып алгаш, сууржулганыё база коллективизацияныё оруунче кирер бе? Чигзиниглиг, частырыглыг билиишкиннер ол т==г\л\г \еде х=й турза-даа, чон кедилиг х=гж\лдениё оруктарын шилип алган деп бодалдыё чогаалдыё композициялыг тургузуун, сюжеттиг шугумнарын углап-баштап турары.

«Баглааш» – тыва улустуё делегей к=р\\шк\н\н, медерелиниё, эртем-билииниё шапкын х=гж\п келгенин к=рг\скен символ.

Романда чон ортузундан шылгараан бурунгаар к\зел-соруктуг кижилерни, оларныё эртем-билиглиг салгакчыларын тода чураанын тодарадыр.

Узунду доктаадыр.

Чурумалдыг символ дугайында билиг.

1

Чогаал теориязы-биле таныжылга.

Тыва чечен чогаалдарда чурумалдыг символ көргүскен шүлүк чогаалдары.

Конспект кылыр.

Ч/С Бот ажыл.

1

Чогаал теориязынга билиин хынаар.

Бот-тускайлан ажылдаары.

О.Ө.Сувакпит  Шүлүктери. «Даг Алтайы». «Сат Бүрзеккей дугайында баллада».

1

Чогаалчынын намдары. Торээн чер дугайында шулуктери.

Шулуктернин бижиттинген тоогулуг байдалдары.

О.Ө.Сувакпит  «Шүлүктээн тоожу». «Аревэчи».

1

Тоогулуг уени коргускени.

Дылынын уран-чечени.

Ч\С Аянныг номчулга.

1

Үшкү улдуң

1

Амгы тыва проза чогаалы.

К.К.Кудажы  Чогаадыкчы ажыл-херээ. Уйгу чок Улуг-Хем.

1

Дарлакчыларга удур чоннуё соксаал чок демисели – романныё =зек темазы

Тывага хувискаал тиилээн соонда улустуё т==г\з\нге, амыдыралынга болган =скерлиишкиннер, кижилерниё чаа ажыл-херекче ч\тк\л\, ооё боттанып азы б\тпейн тургулааны. Чоннуё депшилгеже улуг базымнарны болгаш оларга моондак болгулаан кижилерни н\г\лдээр, хоругдаар болгаш буруу чок черге херекке онаар чоруктарны романныё м=ёг\н болгаш алдын томнарында к=рг\скени.

С\лдемниг кезектиё кижилериниё овур-хевирлериниё ужур-дузазы. Буян биле Анай-Караныё овур-хевирлери, чоннуё аас-кежии, хосталга дээш демиселини.

К.К.Кудажы  «Уйгу чок Улуг-Хем» (кара том). Чогаалда овур-хевирлер.

1

 Романныё сюжеттиг шугумнарын харылзаштырып, идеяларын ажыдарынга Маёгыр чейзеёниё, ооё оглу Чудурукпайныё, Херик чейзеёниё, Домогацкихниё овур-хевирлери. Оларда дарлакчы аёгыныё бир м=з\леш аажы-чаёнарын илереткени.

Романныё маадырларыныё амыдыралында, аажы-чаёнарында, психиказында =скерлиишкиннер, тыва улустуё чаагай езу-чаёчылдары, чогаалда ажыглаттынган т==г\ материалдарын диргизип турар уран-чечен аргалар.

Романныё дылында т==г\л\г \ениё к=ст\\шк\ннери.

К.К.Кудажы  «Уйгу чок Улуг-Хем». Чогаалда төөгүлүг болуушкуннар.

2

Чогаалда төөгүлүг үе.

Т==г\ материалдарын диргизип турар уран-чечен аргалар.

К.К.Кудажы  «Уйгу чок Улуг-Хем». Чогаалда символдар.

1

Кара, кызыл, мөнгүн, алдын – өңнер, анай-хаак, Беш-Мелдер –символдуг овур-хевирлер.

Символдуг овур-хевирлерниң чогаалдың идей-тематиказынга салдары..

Ч\С Чогаадыг «Уйгу чок Улуг-Хемде  Тыва биле Россияның салым-чолу» .

1

ТАР, Тыва АССР, ТР болгаш Россия. Төөгүлүг байдалдар.

Төөгүге хамаарыштыр бодунуң бодалдарын дес-дараалашкак чуруп көөрүнге чаңчыгар.

Орус, тыва чоннуң найыралын чогаалда көргүскени.

1

Орус, тыва харылзааларның тыптып келгени, улам ыңай чоок апарганы.

Овур-хевиирлерге характеристика бээр. Тываның хөгжүлдезинге улустар аразының найыралының ужур-дузазы.

Ч\С  «Уйгу чок Улуг-Хемде» Сүлдем ирейниң өг-бүлези - улуг  күрүне.

1

Өг-бүле айтырыы чогаалда.

Ада-ие болгаш уруглар аразында харылзаалар.

Тест-биле ажыл.

1

К.К.Кудажы «Долуманың хуулгаазыны».

1

Комедияныё идеяларыныё амыдыралчы \ндезиннери. Салгалдарныё кижизидилгезиниё дугайында авторнуё бодалдары.

Чогаалдыё утказы, киржикчилериниё эки база хоомай м=з\лери.

Дөрткү улдуң

К.К.Кудажы «Долуманың хуулгаазыны».

1

Чогаалдыё утказы, киржикчилериниё эки база хоомай м=з\лери.

Комедияныё кол чечен аргазын чогаалчыныё мергежилдиг ажыглааны. Чогаалдыё дылында чаа ч\\лдер.

Комедия - шии чогаалының  бир хевири.

1

Комедия – шии чогаалыныё бир чаа хевири, ооё тыва литературага тывылганы болгаш х=гж\лдези.

Тыва литературада комедиялар.

Тываның орус дылдыг чогаалчылары. С.В.Козлова. Шүлүктери. «Чаражын аар!»,  «Казах ыры», «Агы

1

Тываның орус дылдыг чогаалчылары-биле таныжылга.

«Чаражын аар!»,  «Казах ыры», «Агы».

 Шүлүглел «Сыра».

1

«Сыра» деп чогаалдың  идейлиг утказы.

Тыва хамнаашкын дугайында, дериг-херекселиниң утказы.

Е.Д. Танова Чогаадыкчы ажыл-херээ. Шүлүктери.

Шүлүглел “Арбас-Ойну мунувуткаш”.

1

Е.Танованың шүлүктеринде хамааты тура-сорукту, кижиниё амыдыралынга ханы ынакшылды, бойдусту к=р\п, дыёнап, ооё-биле с\мележип билирин к=рг\скени.

 Ш\л\глелдиё т==г\н\ё шынынга д\\шкээ. Алдан-маадырларныё демиселчи ажыл-херээниё \нген д=з\н к=рг\скенинде ылгавырлыг талалар. Ш\л\глелдиё овур-хевирлери болгаш уран-чечени. Ооё ш\л\к тургузуунда авторнуё чаа тывыышкыннары.

Шүлүктерниң сайгарылгазы.

А.А.Даржай. Хемнер бирде сыыгай-даа бээр. Игил ыызы.

1

Т=рээн черниё, езу-чаңчылдарның овур-хевири. «Игил ыызы” деп чогаалдарнында мораль болгаш т==г\-биле сырый харылзаазы.

Аянныг номчуур, уран-чечен аргаларын тодарадыр. Тема, идеязын илередир.

Ч/С Чогаадыг «Шүлүк-ырның дүлгээзини» (номчаан чогаалынга үнелел).

1

Тыва литератураны өөренген чылдарының дургузунда темаларынга хамаарыштыр бодалдарын илередири.

Бижимел чугаа сайзырыдылгазы. Бодалдарын логиктиг чыып, чаңгыс тема, идеяны чырыдып билири.

Түңнел кичээл.

1

Тыва литератураныё амгы \еде т==г\з\н\ё, чогаалчыларыныё болгаш оларныё чогаалдарыныё дугайында делгереёгей чугаалажыг.

Чечен чогаал – с=ст\ё уран ч\\л\ болур, ол барык б\г\ уран ч\\лдерниё \ндезини, кижизидилгениё \нелеттинмес чепсээ деп бодалды доозукчуларныё кезээде сактып чоруур ужурлуу.

Наименование

раздела программы

Тема урока

Кол-во

часов

Срок

Элементы минимального содержания обр-я

Требования к уровню подготовки обучающихся

Дом.зад.

1 улдуң

Тыва литературада бойдус темазы.

Чогаал дугайында сөс.

1

Эрткен класстарга ==ренген чогаалдар, оларныё авторлары база чогаал теориязы. Чаа эгелээн ==редилге чылында

литература кичээлдериниё сорулгалары, шээжилээр, класстан дашкаар номчуур чогаалдар, номчукчулар конференциялары, литературлуг кежээлер, экскурсиялар, ужуражылгалар, б=лг\мнер, чогаадыкчы каттыжыышкыннар дугайында беседа.

Сески класска чорудар аас болгаш бижимел ажылдар, кол-кол мергежилдер болгаш чаёчылдары-биле таныжар.

Күс доктаадыр.

С.А.Сарыг-оол Улуг-Хемим

1

Чогаалчыныё дугайында сактыышкынныг беседа, «Улуг-Хемим» деп ш\л\глел С. А. Сарыг-оолдуё кижи болгаш бойдус дугайында ханы бодаашкыннарыныё т\ёнели.

Чогаалда Улуг-Хемниё к\ск\ база чайгы пейзажтары, оларныё авторга эргими, амыдыралга янзы-янзы ужур-дузалыг турганы. Амгы Улуг-Хемниё эриинде чаартылгалар, ооё унун чурттааннарныё ниитилел байдалдарыныё чаагайжааны.

Чогаал-биле таныжылга.Ш\л\глелде авторнуё овур-хевири, кыска намдары; уран-чечен чурумалдар, минниишкиннер, с\мелер, бадыткалдар.

Үзүндү шээжилээр.

1-ги эгезин доктаадыр

С.А.Сарыг-оол Улуг-Хемим

1

«Улуг-Хемим» деп чогаалдыё ш\л\к тургузуу болгаш дылы.

 Ш\л\глелдиң дылының онзагайы.

Эпитеттер, деңнелге, метафора  ушта бижиир.

Чогаадыгга белеткенир.

Ч\С Чогаадыг Күскү хөгжүм

1

Уругларнын даап-бодаашкынын сайзырадыр.

Чурук чуруур.

Шүлүглел дугайында билиг.

1

Чогаал теориязы. Ш\л\глел дугайында ==редигниё кол-кол негелделери.

 «Улуг-Хемимде» деп шүлүглелде уран-чечен аргалар.

Конспект бижиир.

В.Көк-оол Самбажык Шииде кол чөрүлдээ

1

Чогаалчыныё чогаадыкчы оруунуё дугайында сактыышкынныг чугаа: социал байдалы, ==ренип чораан черлери, башкылары, б\д\р\п чораан ажылдары, сурагжаан чогаалдары, ойнаан рольдары.

Бирги к=жегеде 19 вектиё т=нч\з\нде тыва улустуё амыдыралга ч=пт\г чорук дээш демиселиниё к\штелгени, ооё баштыёнарын феодалдыг эрге-чагырганыё тудуп хоруп, эрии-шаажы-биле кезедир деп оралдажып турганын, чоннуё аёаа удурланыышкынын к=рг\скени.

 «Самбажыктыё» амгы \еде ужур-дузазы.

«Самбажык» — драматургтуё т==г\ч\ езу-биле угаап бодаашкыннарыныё ханылаанын илереткен драма.

Карачал чоннуё к\ш-ажылыныё салым-чаяаныныё ачызында феодалдарныё байып келгени. Алдын, м=ёг\нн\ё кижилерни т==редип эгелей бергени.

Эргижирээн сөстер ушта бижиир.

В.Көк-оол Самбажык  Алдан маадырларның овур-хевири.

1

Ийиги к=жегеде эрге-чагырга тутканнарныё тамчыктыг амыдыралын чоннуё уе-човуурунга оларныё пат-ла чаёчыгып калганын к=рг\скени. Ол чыргалдыг байдалды Самбажыктыг кезектиё \рээнинге эргетеннерниё д\в\реп, аарып турары, оларныё тура халыышкынга удур чорудуп турган хемчеглери.

Алдан-маадырларныё х\рээлеёиниё =з\п турганы, оларга алтай улустуё эрес-дидим оолдарыныё дузалап турганын к=рг\скени.

Бай аёгыныё тергииделиниё к\штелгенинге, моральдыг самыыралдыё кедерээнинге угаан-сарыылдыг кижилерниё удурланыышкыны. Оларны 60 дургун дей бергени. Алдан «дургуннарныё» кол сорулгазыныё «бистер дургуннар эвес бис. Бистер шынныг хоойлу авыралдып (бургандан дилеп — Д.К.) турар улус бис» деп Самбажыктыё с=стеринде илерээни. Оппуккайныё =лгениниё символиктиг утказы. Алдан-маадырларны чоннуё деткип турганы.

Ар.33, онаалгаларны кылыр.

В.Көк-оол Самбажык   Шииде улустуң аас-чогаалын ажыглааны.

1

Шииниё \шк\ к=жегезинде алдан-маадырларныё турлаанда х\н б\р\н\ё амыдыралы. Удурланышкак талаларныё аразында демиселдиё с==лг\, шиитпирлиг чадазынче шилчээни. Самбажыктыё планы. Тыва феодалдарныё шериглериниё Кара-Дагга чедип келгени. Октуг, боолуг с==лг\ тулчуушкун. Алдан-маадырларныё аштырганы. Чаагай кызыл хаяаныё чырыткыланып келгеш, =же бээриниё утказы.

Чогаалдыё дылы: Кепти, Бадыргуул, т=ре, амбын, д=рбет, имбии, эжен, лаё, чаёгы, х\нд\, бошка, албаты, кара-чуул, черлик шай, чиёзе, одага, ==лет, ш==-б=р\, даа дарга дээн ышкаш с=стерниё утказы.

«Самбажык» деп драманыё кол-кол таарымчалыг болгаш таарымча чок овур-хевирлери. (Дажыма, Самбажык, Комбулдай, Оппуккай, Чинчи, Бошкажык; Сеёгин, Койнаа, Белдер, Кызыёнай, Шадып). Шииниё уран-чечени: диалогтарныё шыёгыызы; \легер домактарны, ырларны ажыглаанындан маадырларныё овур-хевирлериниё тодарааны.

Ырылар, үлегер домактар ушта бижиир.

Ч\с Чогаадыг Алдан-маадырлар - хостуг чуртталганың эгелекчилери.

1

Немелде номчулгага номчаан чогаалынга даяныр.

 «Алдан маадырлар деп кымнарыл?».

Шии дугайында билиг

1

Чогаал теориязы. Шии чогаалдарыныё трагедияныё, драманыё, комедияныё =ске аймактардан кол ылгалдары.

С.А.Сарыг-оолдуё «Чечен биле Белекмаа»; К.-Э. Кудажынынё «Он бир», «Долуманыё хуулгаазыны» деп чогаалдарыныё ылгавырлыг талаларынга ч=ленип, теориялыг билигни тайылбырлаар.

Конспект  бижиир.

Ю.Ш.Кюнзегеш Дыт.

1

Ю. Кюнзегештиё чогаадыкчы намдарындан барымдаалар база ооё чогаалдарындан ==ренген ш\л\ктер дугайында чугаа. «Дыт» деп ш\л\к — чогаалчыныё бойдус дугайында лириктиг чогаалдарыныё бирээзи. Ында дириг бойдустуё болуушкуннарыныё каракка к=з\лбес нарын харылзааларын к=рг\скени.

.

Дыт — черниё, дээрниё, х\нн\ё харылзаачызы. Ооё дамдыларны дозуп ижип, херелдерни б\р\лерге сиёирип ап, черже дамчыдып, дагжап, Иези Чер-биле с\мележип турары. Кижиниё бойдусту дыёнап билир салым-чаяанныы.

Ш\л\кте диригжидилгени делгереёгей ажыглааны; сес, чеди, алды одуругларны строфалар кылдыр эптеп чогаатканы. Ажыглаттынган аяннажылгалар

Шүлүктүң сайгарылгазын кылыр, доктаадыр.

Ю.Ш.Кюнзегеш Чөөн чүктүң кижизи мен..

1

Авторнуё «Ч==н ч\к» деп билииниё утказы. Ш\л\кте Тываныё пейзажындан ооё чурттакчызыныё салым-чаяаныныё, чаёчылдарыныё укталып б\ткени; бойдусту дыёнап, аёаа чоруп, ону ажыглал билири. Ш=лээн, сериин, делгем тайга, хову чурттап чораан тыва кижиниё кумзат, ноян кижилерге эштенчилеп, чиргилчин дег аас-кежикти к\зеп чорааны. Т=ре багы феодализмни чылча шапкан ажылчынныё, тараачынныё — Россияныё улустарыныё дуёмазы болу бергени. Ооё ==редилге, ажыл-биле =ён\ктежип, ынакшылды, найыралдыё ырын ырлап дорукканы, ораннар болгаш с==к-язы ылгавазы, ч=пт\г чорук дээш демиселчилерни деткиир соруу.

«Ч==н ч\кт\ё кижизи мен» деп ш\л\кт\ё авторунуё овур-хевири, бодалдарыныё солуну; бедик уран-чечен деёнелдии; тургузуунуё онзагайы; дылыныё байы (алажы, байлаё, ай, бес, артыш, шаанак, хонак, хевек, кумзат, х\рээ-хиит, д=ёг\).

Чуртунга, аёгызынга чоргааралды илереткени.

Чогаалчының төрүттүнген чериниң онзагайы.

Аянныг номчулга

1

Шилилге шүлүк сайгарар.

К.К.Кудажы Тараа. Суваңның өг-бүлези.

1

«Тараа» — К.-Э. Кудажыныё бирги улуг тоожузу. Ооё эгезинде болгаш с==л\нде кол маадыр Тарак-оолдуё амгы \еде б\д\р\п чоруур ажыл-херээн, ниитилел байдалын к=рг\скени. Чогаалдыё иштики эгелеринде кол маадырныё ачазы Суваёныё Тывага улусчу революция тиилээриниё мурнуу чарыында амыдыралыныё база бодунуё адазы-биле Х\реё-Чейзеёниё н\г\л\нге алыскаш, ак солааннарныё холунга киргениниё болгаш Ус-Аксыныё тараачыннарыныё ооё амы-тынын алганыныё дугайында чугаазы.

Тараа — амыдыралдыё, найыралдыё, демиселдиё \нер д=стериниё бир кол чылдагааны деп бодалды тоожуда илереткени.

Ар.78. Конференцияга белеткенир.

К.К.Кудажы  Тараа. Арат Суваңның чагыы.

1

«Тарааныё» кол-кол овур-хевирлери, оларныё берге салымдан революцияныё ачызында аас-кежиктиг орукче киргени.

Тоожуда болуушкуннарныё девискээри. Бо-былаа, кастык, сегел салы, эзер б=кт\ргези, \ёгерип алыр, чаёчыл-чурум, шопулак, хува, дуюг бастырар, орнукшудар деп с=с каттыжыышкыннарыныё уран-чечен овур-хевирлер чуруурунга киржилгези.

Утказын чугаалаар.

Ч/с Конференция Тараа- амыдыралдың дөзү.

1

Тараанын унезин билип чорууру.

Чогаалдыё уран-чечени болгаш дылыныё солун талалары.

Чогаалда эгелерге  план тургузар.

Композиция болгаш  сюжет  дугайында билиг.

1

Чогаал теориязы-биле таныжылга.

«Хоорай ыттары» деп чогаалды сайгарар.

Конспект кылыр.

К/д/н И.Иргит «Ажыг конфет»а.

1

Кижилер аразында харылзаалар дугайы.

«Кижинин шокары даштында, чыланнын шокары даштында».

Композиция дугайында катаптаар.

Ийиги улдуң

С.Сюрюн-оол  Озалааш хем.

1

Чогаалда эрги Тыва.

Ар.101. Овур-хевирлерниң бижиттингениниң онзагайы.

С.Сюрюн-оол  «Озалааш хем». Хуралбай - чаа медээлер тарадыкчызы.

1

Коргуш чок кижилернин чаа уеге сонуургалы,бузурели.

«Озалааш хемде» бодуун кижилер, оларнын бот-боттарын деткижери.

Бижимел харыыларны кылыр, ар.101 чедир.

С.Сюрюн-оол  «Озалааш хем».

1

Орус-тыва найырал темазы.

Орус солдаттар болгаш  чанчынын аразында чорулдээлер.

Чогаалдың сюжединиң планын тургузар.

Ч\С Эдертиг Кудурукпай одуруунга.

1

Бижимел чугаа сайзырыдылгазы.

А.Үержаа «Үш чүс харлыг кырган кускуннуң чагыы».

1

Шулуктун идейлиг утказынын ханызы.

Кускун деп куштун персонаж болу бергенинин чылдагааны.

Дыңнадыг «Ада чагыын арта баспас».

А.Үержаа «Ажыл».

1

Кандыг-даа ажыл хундуткелдиг болурун бадыткаары.

Доктаадыр

К/д/н А.Үержаа шүлүктери.

1

Шулукчунун салым-чаяны.

Философчу шулуктери-биле таныжылга.

Ч.Ч.Куулар «Шораан». Човулаңның кончуун але.

1

Амыдыралда изиг кузелдин куштуг болу бээри. Амыдыралдын бергелеринге дужуп бербези.

Бичии оолдун човуланынын эгези. Оон быжыг тура-соруктуу.

Ар.124-136, конференцияга белеткенир.

Ч.Ч.Куулар «Шораан». Даайының белээ

1

Салым-чаяанныг кижиге кандыг-даа берге шаптык болбас дээрзин чогаалда кииргени.

Чогаалда хогжум херекселдери.

142-149,  номчуур.

Ч.Ч.Куулар «Шораан». Кыштың өөрүшкүзү

1

Чогаалда оорушкулуг байдалдарны коргускени. Оолдун салымга чагыртпас туруштуу.

Им-демдектерни оолдуң эскерип өөренгени..

Ч.Ч.Куулар «Шораан». Байырлыг, кырган-ачай!

1

Чогаалды идейлиг утказы.

Ар.167, айт.харыылаар.

Ч\с Чогаадыг «Салымга канчап чагыртыр».

2

Конференцияга белеткенир

К/д/н Конференция Тыва улустуң хөгжүм херекселдери.

1

Тыва хогжумчулер дугайында чугаа.

Кичээл-ужуражылга.

Ажылдарын эде кылгаш, дужаар.

Үшкү улдуң

1

Е.Т.Танова «Илбилиг согун». Эрткен үеже аалдаашкын.

1

Чогаалда эрги Тыванын амыдыралын коргускени.

Аянныг номчулга

Ар.181-186, номчуур.

Е.Т.Танова «Илбилиг согун». Мурнувуста - келир үе

1

Чогаалда келир уеде  Тыванын амыдыралын коргускени

Аянныг номчулга

 Келир үениң им-демдээн ушта бижиир.

Е.Т.Танова «Илбилиг согун».

1

Тоогулуг уелернин чеддер-четпес талалары.

Аянныг номчулга.

Ар.193-201.

Ч\с Бистиң келир үевис чуруктарда, шүлүктерда, чогаадыгларда.

1

Аас, бижимел чугаа сайзырыдылгазы.

 Билдинмес сөстер словары кылыр.

А.Даржай «Авамга»

1

Шулуктун уран чечен аргалары.

Ырлап ооренгир.

Аянныг номчулгага белеткенир.

Ч\с Аянныг номчулга

1

Аянныг номчуурунун техниказы.

 Чогаадыг «Мээң авам»

А.Даржай-биле ужуражылга

1

Чогаалчынын шулуктеринин тоогузу-биле таныжылга.

Чогаалчы кижинин ажылы кандыгыл дээрзин билип алыр.

Ужуражылга соонда бодал.

К.Чамыян Ханы дазыл Алексей Тооруковичиниң чуртталгазы.

1

Чогаалчыныё намдары, чогаадыкчы ажыл-ижи.

«Ханы дазыл» деп тоожуда амгы \еде ортумак школаныё амыдыралында тыптып келген, нарын социал д=ст\г айтырыгларны коптарып к=рг\скени.

Чараш ажы-т=лд\ будулгаазынныг орукче углап, буянныг ажыл-херекти буурадып турар арагалаашкын, оорлаашкын болгаш =ске-даа кем-херек \ндезиннерин илереткени. Оларны узуткаарынга коллективтиё артык к\шт\\, аёаа талантылыг, дуржулгалыг кижилерниё киржилгезиниё чугулазы.

 ар. 217

К.Чамыян «Ханы дазыл». Пар-оол болгаш ооң эштери.

1

Пар-оол Эрендиктиё салым-чолун шын орукче катап эгидеринге Алексей Агар-оолдуё ажыглаан боттуг аргалары. Х=й-Терек школазыныё ажыл-амыдыралыныё янзы-янзы байдалдарга кирип турганыныё чылдагааннары.

Тоожуда Агар-оолдуё, Ортунайныё, Х\рбелдейниё, Пар-оолдуё овур-хевирлериниё тускайлаё талалары.

«Ханы дазыл» деп тоожуда авторнуё ажыглаан чечен аргалары. Чогаалдыё дылында солун с=стер болгаш с=с каттыжыышкыннарыныё уран-чечен ролю.

Эш-өөр дугайында дыңнадыг кылыр, үлегер домактар ушта бижиир.

Түңнел кичээл «Пар-оол - бистиң үеживис».

1

Амгы \еде ада-иелерниё =г-б\леге ажы-т=лд\ кижизидерде ажыглап турар ажыктыг база буруу аргаларныё дугайында бодалдарны чогаалчыныё ш\\п санап к=рг\скениниё ужур-дузазы.

“Мен Пар-оол болган болзумза...” деп дискуссия.

Чогаалга үнелел бижиир.

К.Чамыян «Мөңгүн оттук»

1

Школа музейлериниң уруглар кижизидилгезинге ужур-дузазы.

Эргиниң эт-херекселдеринриң ужур-дузазы.

Чогаал маадырының овур-хевиринге даянып, чараш аажы-чаңга хевирлеттинери.

Ар 241.

К.Чамыян «Мөңгүн оттук»

1

Чогаалдың дылы.

Тема, идея тодарадырынга  авторнуң ажыглаан аргалары.

Чогаалдың дылы, уран-чечени, ар.251

К.Чамыян «Мөңгүн оттук»

1

Авторнуң туружу.

Лириктиг киирилде, пейзаж ролью. Чогаалдың композициязы.

Төрээн чериниң пейзажын ушта бижиир.

Школа музейинче эксурсия

1

“Бурунгуларның кыйгызы” деп акция.

Школа музейинге экспонаттар чыыры.

Эрги шагның эдилелдерин чуруур.

К/д/н Алдан-Маадыр музейже эксурсия

Ч\с Чогаадыг «Эрткен үеже аалдаанывыс  соонда…».

2

Чогаадыгга белеткенир.

Чогаадыглар түңнели-биле ажыл.

1

СТМ «Өөренгенин катаптаар»

1

СТМ-ге белеткенир.

Дөрткү улдуң

Ном номчуур.

М.Б.Ховалыг «Ыдыктаан тук».

1

Тываның сүлделериниң төөгүзү.

Тываның ыдык ыры, сүлдезиниң ужур-утказы.

Ар.272-277

М.Б.Ховалыг «Ыдыктаан тук».

1

Чогаалда төөгүлүг үе.

Чырыткылыг Далай-Лама башкының Тывага кээп чорааны.

Ар.281-289

Кичээл-ужуражылга

1

М.Б.Ховалыг –солун кижилерниң бирээзи.

Тываның билдингир кижилери-биле таныжылга.

Конференцияга белеткенир

Конференция «Меңги кырында тук».

1

Тывада төөгүлүг черлер дугайында дыңнадыглар.

Эртем ажылынга сонуургалдыг болуру.

Барымдаалыг чогаалдар дугайында билиг

1

Очерк деп жанр-биле таныжылга.

Чогаалга үнелел.

К/д/н М.Б.Ховалыг Даглар шүлүглели

1

Амыдыралда бодунуң сонуургалын тып алыры.Берге байдалдарга бодун белеткээри.

Номчулгага сонургалдыг болуру.

Бот-тускайлаң номчуур.

З.А.Намзырай Эглип келир куштарым

1

Тыва херээжен чогаалчыларныё аразында З.А.Намзырайныё чогаалдарыныё дугайында башкыныё илеткели.

Ш\л\кте кударанчыг аян кижиниё т=рээн черинге ынак сеткилин, чогаадыкчы салым-чаяанын база к\штелдирер деп бодалдыё илерээни.

«Эглип келир» дээрге авторнуё эё эки чогаалдарыныё бирээзи. Ында чогаалчыныё т=рээн черинге ханы ынаан, ону чурукчу езу-биле к=р\п, х=гж\мч\ х==н-биле х\лээп ап билири. 

Доктаадыр, сайгарылга кылыр.Конференцияга белеткенир.

Ч/с Аянныг номчулга

1

З.Намзырай –тываның талантылыг херээжен шүлүкчүзү.

Аянныг номчулганың негелделерин сагыыры.

Конференцияга белеткенир.

 Конференция Тываның куштары

1

Төрээн чериниң бойдузунга ынакшыл.

Уругларның бойдуска ынаа, ооң чаражын эскерип билири.

А.Х.Ховалыг Кара-Даг дугайында баллада

1

Чогаалчының намдары-биле таныжылга. Төөгү темазын чырытканы.

Чогаалда маадырларның турлаа. Эрес, дидим чоруктуң үнер дөзүнүң дугайында чугаа.

Айт.харыылаар.

К/д/н Е.Танова Иениң салым-хуузу (тоожудан эгелер)

1

Тываның алдарлыг кижилеринге тураскааткан чогаалдар. Оларның бижиттингениниң онзагайы.

Бот-тускайлаң ном номчуурунга сундулуг болуру.Реферат кылып өөренири.

Ном номчуур.

Н.Рушева - талантылыг чурукчу.

1

Н.Рушева дугайында медээлер.

Маадырның тура-соруу.Сонуургалынга бердингени.

Ава, ачазының дугайында медээ чыыр.

Ч/с Чыл төнчүзүнүң хыналда ажылы.

1

Тыва литературада сонуургааны чогаалдар дугайы.

Өөренген билиглерин катаптап, билиин быжыглаары.

«Сонуургаан чогаалым» дыңнадыг.

Хыналда ажыл сайгарылгазы

1

Өөреникчилерниң ажылдарын эде-хере соп, демгнежип ажылдаары.

Боттарының туружун камгалап билиринге чаңчыгары.

Аянныг номчулга белеткенир.

Ч/с Аянныг номчулга.

1

Чыл дургузунуң чогаалдарының “чыскаалы”.

Аянныг номчулганың негелделерин сагыыры.

Чогаал теориязын катаптаар.

Түңнел кичээл

1

Номчаан номнарынга болгаш =ске-даа ч\\лдерге бодунуё хамаарылгазын илеретпишаан, \нелел бээр.

Номчаан номунга, к=рген кинозунга, теледамчыдылгазынга, шиизинге \нелел бээри.

Чаа номнар номчуур.