Кичээл планы: К. Кудажы "Кым эн ажыктыгыл?" (5 класс)
учебно-методический материал (5 класс) на тему

Ий ортумак ниити билиг школазы

Кичээл планы

Темазы: Кым эӊ ажыктыгыл?

Кылганы: тыва дыл болгаш чогаал

башкызы Хомушку Анчы Васильевич

2016

Темазы: Кызыл-Эник Кудажы «Кым эӊ ажыктыгыл?» (тоол)

Сорулгалары:

 1.Уругларга Кызыл-Эник Кудажыныӊ «Кым эӊ ажыктыгыл?» деп тоолун өөредир .

2. Чогаалды дамчыштыр уругларнын сөс курлавырын байыдар.

3. Уругларга Кызыл-Эник Кудажыныӊ «Кым эӊ ажыктыгыл?» деп тоолун дамчыштыр бот-боттарын хүндүлеп, үнелеп найыралдыг болурунга кижизидер.

Дерилгези: Мультимедийлиг дерилге (тоолда кирген дириг амытаннарныӊ чуруктарын киирер), чогаалчынын хөрек чуруу, саазындан кылган жетоннар.

Кичээл планы:

1. Организастыг кезээ - 1мин.

2. Катаптаашкын - 5 мин.

а) «Айтырыг - харыы»

3. Чаа тема - 5 мин.

а) башкынын киирилде беседазы

б) чогаалчыныӊ дугайында кыска медээ

4. Чаа теманын сайгарылгазы - 20 мин.

а) сөзүглел-биле ажыл

б) презентацияны чогаалды сайгарбышаан көргүзер

5. Быжыглаашкын - 10 мин.

6. Түӊнел - 3 мин.

7. Онаалга бээри - 1 мин.

Кичээлдин чорудуу :

1. Организастыг кезээ (класстын кичээлге белеткели )

-Экии, уруглар! Олуруп алыӊар! Бөгүн кичээлче кымнар келбээнил демдеглеп алыылыӊар чаа, уруглар! Чаӊгыс кижи туруп келгеш харыылай кааптынар. Эштериӊерниӊ чүге кичээлче келбээнинин чылдагаанын билдиӊер бе, уруглар?

2. Катаптаашкын

-Эрткен кичээлде чүү деп чогаал өөренген ийик бис, уруглар? Бир кижи  туруп келгеш харыылапсын чаа. («Дөӊ-Хөөжүк» деп тоолду өөренген бис). Эр-хей, олуруп ал! Ам кыска үе дургузунда эрткен кичээлде өөренгенивис "Дөӊ-Хөөжүк" деп тоолга даянып "Айтырыг-харыы" деп оюн ойнай кааптар бис. Ийи аӊгы кылдыр үстүп алгаш бөлүктеривисти адап алыр бис. (Өөреникчилерниӊ боттарынга бөлүктерин адаттырар. Чижек кылдыр, бирги бөлүүвүстүӊ ады "Угаанныгбай", а ийиги бөлүүвүстүӊ ады "Сагынгырбай" болур). Мен силерге айтырыглар салырымга силер дүрген харыылаар силер. Хөй айтырыгга харыылаан бөлүк тиилекчи болур. Белен силер бе, уруглар? Айтырыгларым салып эгеледим-не!

1.Дөӊ-Хөөжүк Чылбыгага чүнү канчап чорааш ужуражы бээрил, уруглар?(Авазыныӊ айбызы-биле бызааларын сүрүп эккээр дээш).

2. Чылбыга улуг барбазынга суп алырга хөөкүй Дөӊ-Хөөжүк улуг ойбак көрүп кааш оон дезе бергеш канчап дедир чедип келирил, уруглар? (А, кулугурну, Дөӊ-Хөөжүктү! Кайда-чүде бардыӊ? деп көк дээрни хөлбеӊнедир, кара дээрни сиртиледир кышкырыптарга хөөкүй Дөӊ-Хөөжүк корткаш чаштып орган черинден үнүп келир).

3.Чылбыга каш оолдуг ийик, уруглар? (чеди албагар сарыг баштарлыг оолдарлыг)

4. Мөзүлүг болгаш мөзү чок маадырларны адап көрүӊерем, уруглар? (Дөӊ-Хөөжүк-мөзүлүг, Чылбыга болгаш ооӊ оолдары-мөзү чок маадырлар болур). Чүге мөзүлүг азы мөзү чок деп маадырлар деп бодап тур силер, уруглар? (Уругларныӊ харыызы).

5.Тывынгыр Дөӊ-Хөөжүк Чылбыганыӊ чеди оолдарын чүү деп мегелепкенил, уруглар?(чаштып ойнаалыӊар дээн)

6.Чылбыга дошта ханны чүге чылгай бергенил, уруглар? ("Оода-ла оолдарымныӊ ханын сугже бадырбаайн" )  

7. Силер Дөӊ-Хөөжүктүӊ орнунга Чылбыгага таваржы берген болзуӊарза канчаар силер, уруглар? (Дөӊ-Хөөжүк дег тывынгыр, дидим болур.)

-Эр-хей, уруглар! Идепкейлиг киришкениӊер дээш четтирдим. Ам алган жетоннарыӊарны санаптыӊар чаа, уруглар. (Хөй жетон алган бөлүк тиилээн болур. Тиилээн бөлүкке ручка белекчигештерни бээр, а бир эвес сылдысчыгаштар саны деӊнежи берген болза найырал тиилээн дээш белекчигештерни бээр)

Чаа тема:

-Бөгүн Кызыл-Эник Кудажыныӊ "Кым эӊ ажыктыгыл?" деп тоолун өөренир бис, уруглар. Номуӊарныӊ 39 дугаар арнын ажыдып алыӊар, уруглар. Кызыл-Эник Кудажы "Тыванын улустун чогаалчызы" деп аттын эдилекчизи. «Кым эӊ ажыктыгыл?» болза авторлуг тоол болур. Ында арганыӊ дириг-амытаннары кым чер-ле эӊ ажыктыгыл, кым эӊ хөй кижилерге эки чүвени кылып турарыл деп маргыжып турарлар. Ам өөрениривис тоолду амгы үениӊ проблемниг айтырыглары-биле сырый холбаалыг. Ынчангаш номчуп оргаш дириг амытаннарныӊ аттарынче кичээнгейни салыр силер, уруглар. Ам рольдап номчуур бис, уруглар. Бижиктиг бөртчүгештерни үлежип алыӊар. Бир кижи автор болур.

1)Бирги абзацта кымнар маргыжып турар-дыр, уруглар? (Торга, Сырбык). Торга ‒ хоралыг курттарны чыып чип турбаан болза, чеже хире ыяштар кадып, сынып калган болурул. Сырбык ‒үнелиг кештиг.

2) Дараазында абзацта Торга биле Сырбык маргыжын чарып аар дээш Койгунну шииткекчи кылып алырга, Койгун мээӊ кежимни чучак даараарга ажыглаар, ынчангаш мен эӊ ажыктыг мен деп-тир.

3)Сыынга маргыжын чардырып алыр дээш тыпааннар. Ынчап чорааш Каска ужуражы бергеш, чугаалааннар. Кас тургаш мен ышкаш улуг чуургалар бээр, мен ышкаш чымчак дүк бээр, мен ышкаш амданныг эът бээр эвес силер. Ынчангаш мен эӊ ажыктыг мен деп-тир.

4)Шупту эдержип алгаш Сыынны дилеп чоруп кааннар иргин. Сыын тургаш эът эвес эът, кеш эвес кеш менде болгай: чүс сырбык, чүс торга, чүс койгун, чүс кас хары угда-даа мээӊ деӊзим базып шыдавас. Мыйызым суг кайы хире үнелиг ийик! Ынчангаш мен эӊ ажыктыг-дыр мен дей-дир. Ынчаар маргыжып турда, элик келгеш база мен эӊ ажыктыг мен деп база маргышка каттыжа берген. Ынчап чоруй оларга Тооргу, Күртү немежип келген. Тооргунуӊ, Күртүнүӊ ажыы кандыгыл, уруглар? ( тооргу эъди-эм, хинин дужаар. эм база болур; Күртүнүӊ эъди дыка амданныг болур.)

5)Сөөлүнде азырал амытаннарга барып маргыжывыс үстүрүп аалыӊар дээш чоруп кааннар. Аът-эӊ ажыктыы мен-дир мен деп-тир. Оон Инек тургаш, сүдүм, саржаам, эъдим делегейде алдаржаан. Ынчангаш мен эӊ ажыктыг мен деп-тир. Аӊаа Хой база каттыжыпкан. Сөөлүнде Теве база чыда калбаан. Санажып көөрге чүгле Адыг ирей чок болган. Ынчангаш Адыг ирейже баар деп шиитпирлээр деп-тирлер. Адыг ирей оларныӊ маргыжын үзе шиитпирлээр дээш, адыр адыр-ыяжым уткан-дыр мен эккээйн дээш ижээнинче киргеш, ижээй берип-тир. Доӊган амытаннар чанар дижи бергеннер.

6)Адак сөөлүнде Теве мен Адыгны часка чедир манаайн деп арткаш шыдашпайн, чоруй барып-тыр. Теве чанып ора "Бүгү аӊ-меӊ, мал-маган шупту дөмей ажыктыг-дыр бис" деп бодап чораан. Чазын ол-ла черге ужуражыр болуп чарылза-даа чазын аӊаа кым-даа келбээн.

Билдинмес сөстер-биле ажыл:

Көстүктерин, салгара, коӊгул, дойтук, коржаага (Уругларныӊ канчаар билип турарын башкы айтыргаш билдинмес чүүлдерни тайылбырлаар.)

Уран-чечен аргалар:

Номчааныӊар абзацтарыӊардан эпитеттерни, деӊнелгелерни, диригжидилгелерни тыпкаш самбырага ийи кижи үнгеш бижиптиӊер чаа, уруглар. Артканнарыӊар самбырада эштеринге дузалажыр.

Быжыглаашкын: (проблемниг айтырыглар салыр)

1.Силер кайы амытанны эӊ үнелиг деп бодап тур силер, уруглар? Үне чок амытан бар деп бодаар силер бе, уруглар? (Уругларныӊ аӊгы-аӊгы харыылары)

2.Кымныӊ суурунда азы аалында кандыг азырал болгаш черлик амытаннар барыл, уруглар?

3.Чүгле амытаннарда эвес, а кижиниӊ мергежилинде эӊ ажыктыг мергежил бар бе, уруглар? ( шупту ажыктыг)

4.Адыг удуваан болза, маргыжын Адыг ирей үзе шиитпирлеп шыдаар турган бе, уруглар? Чүү деп бодаар силер? (Уругларныӊ харыызы)

5. Тевениӊ чанып чыда бодаан бодалы-биле чөпшээрежир-дир силер бе, уруглар?

6.Азырал азы черлик амытаннар дугайында чүнү билир силер. уруглар?

7.Кандыг дириг амытаннарга ынак силер, уруглар? Чүге ынак силер, уруглар?

8. Көргенивис тоолда чүгле дириг амытаннарныӊ маргыжын бижип турар эвес, а оларныӊ аразында найыралдыг, найырал чогун база көргүзүп турар. Бир эвес эжин хүндүлээр, үнелээр турган болза ооӊ-биле кайывыс үнелигил деп маргышпас-даа турган. Ынчангаш бот-боттарын кандыг-даа үеде, каяа-даа дыӊнап, бергелерге таваржы берзе дузалажып чоруур. Чүс акшаныӊ орнунга Чүс................(өөреникчилерге тыптырар.) эжешкилер найыралын көргүскен үлегер домактар, чечен сөстерден чугаалаӊар чаа, уруглар.

9. Дириг амытаннар дугайында тывызыктар тыптырарымга тывыӊар, уруглар (презентацияда бар)

- Тоолда кирген амытаннарныӊ аразында үнген маргышыг айтырыы амгы үеде биске база чугула кол проблемниг айтырыг болуп турар. Амгы үеде дарга-даа кижиниӊ ажылы, шала чуур аштакчы-даа ажылдыӊ кайызы-даа эӊ-не ажыктыг болуп турар. Ынчангаш ажык чок деп чүве черле чок, уруглар.  

Түңнел

1. Бөгүн өөренгенивис тоолувустуӊ автору кым болган ийик, уруглар? (К-Э. Кудажы )

2. Бѳгүн ѳѳренгенивис «Кым эӊ ажыктыгыл?» деп тоол соонда кандыг түңнел үндүрдүңер, уруглар? (Ажык чок амытан черле чок.)

2.Кызыл-Эник Кудажыныӊ «Кым эӊ ажыктыгыл?» деп тоолунда каш амытанныӊ маргыжын бижээн-дир, уруглар?(Өѳреникчилер-биле кады салаа базып санаар)

3. Тоолда кирген амытаннар шупту эӊ ажыктыг деп түӊнеп каар болзувусса, шупту чөпшээрежир силер бе, уруглар?

Онаалга бээри:

-Тоолда кирген бир дириг амытандан шилип алгаш ооӊ дугайында 5-6 арын дыӊнадыг кылып алгаш кээр силер, уруглар. Ада-иеӊер, кырган-ава, ачаларыӊардан айтырып ап болур.

Ажыглаан литература:

1. К. Кудажы «Чогаалдар чыындызы» II том.
2. Төрээн чогаал 5 кл.;
3. 5-11 класстарга программалар;