Кичээл планы 2016 чылда "Чылдын Башкызы" деп моорейнин кичээли Ш. Суван "Хун-Херелден аалчылар"
методическая разработка (6 класс)

Шаңгыр-оол Суваң "Хүн-Херелден аалчылар"

Сорулгалары: 1) Эртем талазы-биле (предметные):  аянныг номчуп, кол утказын тодарадыр.

2). Өске эртемнер-биле харылзаазы (метапредметные): логиктиг боданыышкынын, чогаадыкчы чоруун, уругларны орус литературада мындыг янзылыг чогаалдар-биле  деңнеп, сөс курлавырын (скафандр, галактика, экспедиция) байыдып сайзырадыр.

3). Бот-тускайлаң чедип алыр түңнелдер (личностные): чаа чүүлге сонуургалдыг болгаш эрес-дидим чорукка кижизидер.

Ажыглаар методтар: Хайгаарал методу, беседа, бөлүктеп болгаш бот-тускайлаң ажылдаары. Башкының сөзү арга, хайгаарап көөрүнүң методу, бот-тускайлаң өөредир, (бөлүктеп өөредир), (проблемный метод обучения)

Дерилгези: интерактивтиг самбыра, проектор, компьютер, карточкалар

Көргүзүг материалдары: презентация, чурук.

Кол шиңгээдип алыр билиглер (терминнер):  тыва чогаалда эртем-фантастиктиг жанр.

Кичээлдиң чорудуу

Ι. Организастыг кезээ

Б: – Экии, уруглар! Чараштарыңарны! Каям, удур-дедир кѳржүпкеш, хүлүмзүржүптээлиңерем, улам ѳңгүр чараш апардыңар. Ёзулуг амыдырал чечектери… Шупту бис бе? Кичээлди эгелеп болур бе? Белен бис бе?

 Сеткил-хөңнүңер эки-ле-дир бе? (Өөреникчилерниң кичээлге белеткелин хынаар).

- Олуруп алыңар. Бөгүнгү кичээлге кады демниг ажылдаарын дилеп тур мен.

- Даштын агаар-бойдузувус канчаар чаңнап турар-дыр? Школаже кылаштап ора, дээрни топтап көрдүңер бе? Ында хөктүг, азы солун болгу дег чүүлдер эскердиңер бе? Кончуг чүве болдур ийин, канчап билир силер, кижи көрүп көрбээн кандыг-ла-бир кайгамчыктыг, солун чүүл көстүп-даа келгилээр  болур чүве. Бир эвес ындыг чүүлдерге таваржы берзиңерзе, ону болдунар болза телефонуңарга тырттырып алыр силер, улуска-даа көргүскей, уфологтар сонуургай бээрин канчап билир силер.

-  Шынап, УФОЛОГтар деп кымнарыл, чүү дээни сөзүл, дыңнаан-дыр силер бе?  Ол дээрге (самбырага бижиир)  UFO деп англи хурааңгайлаан сөстен укталган, Unidentified Flying Object (анайдентифайд). Англи дылда номчууруңар чүгээр-дир, ам ооң утказы чүү дээнил, көрээлиңер. Орустап  НЛО (чазып номчуурга: неопознанный летающий объект) - мындыг сөстү кым дыңнааныл, утказын кым билирил? А тывалап чүү деп адаар ийик бис, кым билирил? Ол чүге дөмейил?, чүнү канчап турарыл?

- Ужар-тавактар. Ынчап кээрге уфологтар дээрге  ужар-тавактар дугайында шинчилеп, оларны өөренип турар улус болур.  Ону кымнар башкарып турарыл? (инопланетяннар - инопланетяне - өске планета чурттакчылары). Солунун көрүңер даан, ол дугайында орус,  даштыкы кинолардан көрген боор силер, сактыптыңарам. Оске планета чурттакчыларының хевир-дүрзүзүн кым, канчаар билирил?

- Уруглар, кым чугаалаптарыл, чүге бис бо кичээлге өске планета чурттакчыларының дугайында чугаалажып турар бис? Кандыг уткалыг чогаал-биле таныжар-дыр ышкаш-тыр бис?

-  Шын-дыр (чоокшулап турар-дыр). Ужар-тавактар болгаш өске планеталардан аалчылар дугайында бистиң тыва чогаалчыларывыс база бижип турарлар. Оларның бирээзи-биле ам таныжар бис.

- Самбырада ай, хүннү, теманы бижип алыңар. Бо кичээлге Ш. Суваңның "Хүн-Херелден аалчылар" деп тоожузундан үзүндүлерниң 1-ги эгезин номчуур бис. Бо чогаалдан амыдыралывыска ажыктыг чүнү билип алыр бис, чүге ѳѳренип алыр бис. (Чаа сѳстер, чаа мергежил)

Кандыг-даа чогаалды бижиирде сѳстер ажыглап бижиир, а бо чогаалда мындыг сѳстер таваржыр турар. Кѳрүп кѳрээлиңерем, уруглар. Тыва дылда сѳстерни дылдың кайы кезээнге ѳѳренир ийик, уруглар? (Лексика)

Бо чогаалдын номчуурувуска мындыг сѳстер таваржыр.

Сѳс-биле ажыл ажыл.

"Тавак" - өске планетаның кижилериниң Черже ужуп кээп турар хөлгези.

Сылдыстарже экспедициялар - янзы-бүрү сылдыстарже аян чоруктар.

Корабль - октаргай делгеминче ужар чүүл. 

Скафандр - космонавт кижиниң камгалал тускай хеви. 

Галактика - октаргай делгеми.

Челээш-монитор - ужар-тавактан дашкаар болуп турар чүүлдерни көргүзер экран.   

Б.: - Бо чогаалда Хүн-Херел деп Черден эң ыракта турар планетадан ужар-тавакка олурупкаш, аян чорук кылып келген ийи космонавтылар дугайында бижип турар. Олар Черниң чурттакчыларының амыдырал-чуртталгазын, сайзыралын, хайгаарап көөр дээш келгеннер. Кижилерге көзүлбес, агаар көжегези-биле чаштынып алгаш, харылзаа тудар хире кижи дилеп тургаш, бедик черге хой кадарып чораан Сылдыс деп школачы оолга келирлер. Оларның ужуражылгазының канчаар болганын үзүндүлер аайы-биле номчааш, улуг эвес шинчилел ажылындан кылыптаалыңар. Идепкейлиг ажылдаан, шын болгаш дүрген харыылаан бөлүк бүрүзү эки демдектерни салыр мен.

1-ги бөлүк. 130 дугаар арында 2, 3  дугаар абзацты номчааш, космонавтыларның аттарын тывыңар. Ол аттар  силерге чүнү сагындырар-дыр, тодарадыңар. (Каа, Бии. Тывада хемнер аттарының баштайгы сөстери)

131 дугаар арында дөмейлежириниң хоойлузу-биле сайзырап орар каш сылдыс бар-дыр? Ол сылдыстарның аттарын айтыңар. Ол сылдыстарның (планеталарны) кайызын танып билир-дир силер? (Хүн-Херел, Чер, Черликтер сылдызы. Чер деп планета биске таныш).

2-ги бөлүк. 131 дугаар арынның сөөлгү абзазын номчуңар, ында космонавтылар-биле Сылдыстың канчаар, чүнүң дузазы-биле харылзажып турарын тодарадыңар. (Үннер дыңналбас, чүгле сагыш-бодалы-биле харылзажып турар).

132 дугаар арында "...Бистен кортпа..." деп эгелээн абзацтың сөөлгү домактарындан Сылдыстың аажы-чаңының кандыг талалары көстүп кээр-дир, ол домакты тывыңар. (Оолдуң сонуургаачалы ооң бодунуң кортуундан күштүг болган).

3-кү бөлүк. 132 дугаар арынның сөөлгү абзазын номчуңар. Оларның кораблы чүү чүвеге дөмей болганыл, тывыңар, чүге ыяап-ла аңаа дөмейлээн деп бодаар-дыр силер? Корабльдың ээлерин канчаар чуруп көргүскенил? (Тавакка эвес, а өгге дөмей болган. Каа биле Бии деп хемнер Тывада, а өг база көшкүн амыдыралдыг чораан тыва чоннуң чурттаар оран-савазы).

133 дугаар арынның сөөлгү абзазында "Солуннарда, журналдарда..." деп домактан эгелеп номчааш, космонавтыларның канчаар кеттингенин тыпкаш, номчуңар. (Олар Сылдыстың бодап турганы дег, скафандрлар кетпээн, кайызының-даа бөргү чок, хүн караанга кылаңайнып турар ак өңнүг костюмнарлыг болган).

- Уруглар, бичии шыламзырай берген боор силер, ынчангаш тура халышкаш, ырлавышаан сула шимчээшкиннерден кылыптаалыңар. 

Алдын хүн хүннеп турзун

Ак-кѳк дээр аяс турзун

Авам эки чурттазын

А мен база чурттаайн

- Уруглар, кончуг эки дыштанып алдывыс ам дараазында онаалга кижи бүрүзү боду дээш  хол кѳдүрүп кызып тывызыктарны тывар. Тыва чон шаг-шаандан бээр октаргайны сонуурнап чораанын аас чогаалындан билип ап турар бис.

Тии чок торгум

Дизии чок чинчим. (дээр,сылдыстар)

        Санаттынмаан хой,

        Хемчээттинмээн шѳл (дээр,сылдыстар)

                Чайын үнмес, кыжын үнер хараган (үгер сылдыс)

                        Агаардан баткан алдын-сарыг удазын

                        Yстүүртен  баткан, үзүлбес сарыг удазын (хүн, хүн херелдери)

Келир чылын 6-гы класска база дыка солун тыва улустуң октаргай дугайында тоолчургу чугааларын ѳѳренир силер. (Чеди-Хаан сылдыс, Yгер сылдыс).

(уругларның харыызы).

Эр-хейлер, тывызыктарны кончуг эки билир-дир силер. Ам кожа олурар эжиңер-биле 4 одуруглуг дээр, октаргай, сылдыстар дугайында шүлүктен чогаадый кааптаалыңарам.

1-ги одуруг – чүве ады,  кол темазын илередир.

2-ги одуруг – 2 демдек ады (үстүнде чүве адын тодарадыр)

3-кү одуруг – 3 кылыг сѳзү (үстүнде чүве адынга хамаарышкан)

4-кү одуруг – 4-5 сѳстен тургустунган домак. (кол бодалга таарышкан)

5-ки одуруг – чүве ады. (кол бодалды тайылбырлап илереткен түңнел сѳс азы чажыт деңнелге бооп болур)

Түңнел.

Онаалга бээри.

География эртеминге азы (Интернеттен), энциклопедияларга даянып, октаргай, планеталар дугайында медээлерден чыып, төлевилелден тургускаш, камгалаар. 2. Номчаанывыс чогаалда Хүн-Херелден аалчыларның овур-хевирин бижип азы чуруп көргүзер.

Рефлексия.

- Кичээл силерге солун болду бе?

- Чаа чүнү билип алдыңар?

- Таарзынмаан, чедир билип албаан чүүлдериңер бар болду бе?

Силерниң бодалыңар-биле кым эки ажылдаан ышкаш-тыр, уруглар, эштериңерге демдектен салыптаалыңар.

- Кичээливис мооң-биле доозулду, идепкейлиг ажылдааныңар дээш четтирдим. Эр-хейлер, уруглар! Байырлыг.