Салчак Токанын «Араттын сөзү» деп чогаалында «Черликпен» деп эгеге кичээл-илеткел. (5 класс. Төрээн чогаал)
план-конспект урока (5 класс) на тему

Салчак Токанын «Араттын сөзү» деп чогаалында 

«Черликпен»  деп эгеге кичээл-чоргаарал.

(5 класс. Төрээн чогаал)

 «Черликпен»  деп эгеге кичээл-чоргаарал.

Сорулгазы: 1. «Черликпен» деп эгени номчааш, чогаалда овур-хевирлерни тодарадып, сайгарылгалыг номчулганы чорудуп, чогаалдын уран-чечен дылын сайгарар. 2. Амыдыралга херек кырында дириг амытаннарга хумагалыг, оларны кээргеп билир, карактаар чорукка өөредип, уругларны биче сеткилдиг болурунга кижизидер. 3. |Бодалын шын илередиринге чанчыктырар, сөс курлавырын байлакшыдар.

Кичээлдин дерилгези: С. К. Токанын чуруу, самбырада бижээн тывызык, Черликпеннин чуруу, компьютер, проектор, слайдылар.

Кичээлдин чорудуу.

I Организастыг кезээ

-Экии. Уруглар! Мен силерге тывызык тыптырайн. Тып көрүңерем. (Башкы самбырада азып каан тывызыкты ыыткыр номчуур).

Даады-ла кады чоруур

Идегелдиг эштен артык,

Эн-не эргим, эн-не чоок

Кымыл ол, тывынарам.

-Ыт.

-Эр хейлер! Бөгүнгү кичээливиске чүнүң  дугайында өөренир-дир бис, уруглар?

-Ыттын дугайында

-Эр хейлер! Бөгүн бис кичээливиске |Салчак Токанын «Араттын сөзү»  деп чогаалында «Черликпен»  деп эгезин сайгарып, ында угаанныг ыттын дугайында өөренип көөр бис. Кичээл үезинде дириг амытаннарга  ынак болуп, оларны карактап, камгалаар чорукка чанчыгар бис.

 II. Катаптаашкын. Чаа темаже кирер бетинде С. Токанын «Ававыс чокта» деп эгезинге катаптаашкындан кылып, «Кым хөйнү билирил?» деп  айтырыгларга харыылаар силер, уруглар. (Башкы уругларга айтырыгларны үлеп бээр).

«Кым хөйнү билирил?»

1.                Улуг угбазынын ады?  (Албанчы)

2.                Авазы биле угбазы диленип чоруткаш, каш хонук келбейн барганыл?  (Ийи)

3.                 Эгеде чылдын кайы үезин бижээнил? (Кстүң адак айы)

4.                Домбаштай деп кымыл? (Анчы)

5.               Эгеде бай кижинин ады? (Даш-Чалан)

6.                Салчак Токанын төрүттүнген чери? (Каа-Хем кожууннун Сарыг-Сеп чанында Мерген хемге).

Айтырыгларга шын харыылаан өөреникчилерге «5» демдектерни салыр.

Ынчангаш «Ыт — кижинин шынчы өңнүү» деп үлегер домакты кыйгырыг кылгаш, кичээливисти эгелээлинер.

III. Киирилде кезээ.

 Сөзүглел-биле ажыл.

-Уруглар, бо монитор экранында бижээн үзүндүнү кым номчуптарыл?

(Бир өөреникчи туруп келгеш, номчуур.)

«...Дүн ортузу  апарган. Ававыс ам-даа келбээн. Ооң келирин манап, от кыдыынга олуруп алган хүл бузурадып тур бис. Черликпен ийи холун сунуп алгаш, сыртанып алган, эжик баарынга чыткан чүве. Хаая чолдак кара кулактарын сүүрертип алгаш, бажын көдүрүп дыннаалагылап, чамдыкта ооргазында балыын чылгап каап чыткан...»

-Черликпен дээрге кым-дыр?
-Уругларнын ыды.

-Шын-дыр. Бо үзүндүнүң сөөлгү домактарынга даянып, Черликпенни кым деп билип алдывыс?

-Кадарыкчы.

-Ам дараазында үзүндүден Черликпен биске канчаар көстүп келир эвес, көрээлинер. (База бир өөреникчи номчуур)

«...Черликпен боду бөдүүн-не, ынчалза-даа кончуг шыырак, коданчы ыт чүве. Чамдыкта мен муна кааптарымга, тоовас-даа шошкуп чоруур. Черликпен бодунун күжүнге бүзүрелдиг, ынчаарга кандыг-бир ыт олче халый берзе, оон шорузу-ла».

-Шыырак, коданчы ыт.

-Дараазында үзүндүнү база бир өөреникчи номчуур. «...Черликпен Кангыйнын чассыткан үннерин дыннаааш, бодунун өөрүшкүзүн янзы-бүрүзү-биле илередип: Кангыйнын тонунун эдээнге бирде бажын, бирде холдарын аппарып каггылап, таагыланчак аар кудуруун черге педиледир хап, чайып каап чыдыр.»

-Черликпен ам канчаар көстүп келди, уруглар?

-Угаанныг, ээлеринге ынак.

-Номчаанывыс эгеде чүнүң дугайында бижип турар-дыр?

-Уругларнын шынчы ыдынын дугайында.

Чогаалда мунгаранчыг чүүл Черликпен бөрүлер-биле тудушканынын соонда балыглангаш өлүп каары. Ол ээлеринче халдаар дээш келген ажырымчы бөрүлер-биле коргуш чок сегиржип алганынын түңнелинде бир бөрүнүң амызынга чедип каар. Ынчалза-даа Черликпен аар балыгланганындан өлүп каар. (Башкы уругларга ол үзүндүлерни уругларга номчуттурар).

-Черликпен ам кым-дыр?

-Камгалакчы, маадыр.

-Ам Черликпеннин дугайында кандыг сөстер тодарадып алган бис, ушта бижип алыылынар.

Башкы уругларга кадарыкчы, чемгерикчи, мөге-шыырак, коданчы, угаанныг, ээлеринге ынак,  камгалакчы, маадыр деп сөстерни бижидер.

-Үндүрүп алган сөстеривис-биле класстер тургузар бис.

Черликпен — шынчы өңнук, кадарыкчы, чемгерикчи, камгалакчы, азыракчы, маадыр.

-Уруглар, чүү деп бодаар силер, Черликпеннин ээлери ыдын дораан уттуптар бе азы кажан-даа утпас бе?

-Чүге утпазыл? (Уруглар харыыларын бээр)

-Чүге дизе Черликпен ээлеринин амы-тынын камгалаан. Ынчангаш олар ыдын кезээде чоргаарал-биле сактыр болур.

-Черликпен силернин ыдынар турган болза анаа чоргаарланыр силер бе?

-Черликпеннин ээзи турган-дыр силер. Кандыг хамаарылгалыг болур силер?

-Чогаалда уруглар ыдынга кандыг хамаарылгалыгыл?

-Ниитизи-биле чогаалдын кол утказы: «Ыт — дээрге кижинин шынчы өңнүү»

2.                Словарь-биле ажыл.

1.                Хөлезини- өртээ

2.                Хүл бузурадып — хүл чукшуп

3.                Эжик баарынга — эжик аксынга

4.                Тон эдээ — тонунун эн адакы кезээ

5.                Дагын — катап

3.                Овур-хевирлернин сайгарылгазы. Чогаалдан Черликпеннин овур-хевирин уругларга ушта бижиттирер.

III Быжыглаашкын.

Бѳгүнгү кичээлден чүнү билип алдывыс? Чогаалдын темазы — ыт дугайында. Кол бодалы: Ыт — кижинин шынчы ѳӊнүү. Ыт чеже-даа чугаа-домаа чок болза, ол бодун долгандыр болуп турар чүүлдерни медереп билир. Кижилернин аажы-чанын, сагыш-сеткилин эскерип билир деп чүүлдү автор биске кѳргүскен.

Салчак Токанын Черликпени тыва литературада онзагай турушту ээлээн болуп турар. Үстүкү класстарга бо чогаал-биле база катап таныжар силер.

Орус литературада ыт дугайында чогаалдар хѳйү-биле бижиттинген. Оларнын чижээнге И. С. Тургеневтин «Муму», А. П. Чеховтун «Каштанка» деп чогаалдары хамааржыр. Ук чогаалдарда база угаанныг ыттарнын дугайында бижип турар.  Угаанныг ыттар дугайында  чугле чогаалда бижип турар эвес, киноларда база кѳргүзүп турар (Чижээнге ыт дугайында кѳрей улустун кинозундан үзүндү  видеону уругларга кѳргүзер).

Кѳрген видеозунга уругларга кыска үнелел бижиттирер. Башкы эки үнелелдерге демдектерни салыр.

IV.           Синквейн. Бо арганын дузазы-биле «ѳӊнүк» деп сѳске 5 одуруг тайылбыдан кылынар.

              Чижээ:                                                 Тайылбыры

1.                Камгалакчы                                            1 Билиишкин

2.                Дидим, шыырак                                     2 Ийи демдек ады

3.                Карактап, кадагалап, камгалап турар  3 Үш кылыг сѳзү

4.                Багай чүүлден камгалап турар кижи.    4 Дѳрт сѳстен тургустунган чангыс домак-биле теманы тайылбырлааар

5. Дузалакчы                                             5 Чоок уткалыг чуве ады.

V Кичээлдин  туннели. Орус литературадан ыт дугайында кым деп чогаалчыларнын чогаалдарын билип алдывыс?

-Дириг амытаннарга кандыг хамаарылгалыг болур-дыр бис?

-Карактаар, камгалаар, азыраар.

-Эр хейлер! Номчаан чогаалывыста бистин чоргааралывыс кым-дыр?

-Черликпен.

Башкы кичээлге эки ажылдаан ѳѳреникчилерге демдектерни салыр.

VI.           Онаалга.

1.                «Мээн ыдым» деп кыска чогаадыг бижип эккээр.

2.                «Муму» деп чогаалдан ыттын овур-хевирин ушта бижиир.

Черликпен