Төрээн чогаал кичээлиниң технологтуг картазы
план-конспект урока (5 класс)

Эртем, класс  

Төрээн чогаал, 5 класс  

Кичээлдиң темазы

Монгуш Санчат-оолович Эргеп «Өдүгенде чайлаг»

Кичээлдиң хевири

Чаа материалды тайылбырлаарының кичээли

Педагогтуг технология

Медээ-коммуникативтиг технология, кадыкшылды камгалаарының, номчуп, бижип тургаш сайгарылдыр боданырын сайзырадырының технологиязы (НБСБС азы РКМЧП), оюннарлыг технология, ѳѳреникчилерниң иштики сагыш-сеткилин ажыдарынче угланган технологиялар

Ажыглаан арга, методтар

Индукция, анализ, синтез, деңнелге. Башкының сѳзү, беседа, хайгаарал, ѳѳреникчилерниң бот-тывынгыр ажылы, кѳргүзүп тайылбырлаарының методу, дилеп тыварының, шинчилел методу.

Ѳске эртемнер-биле харылзаазы

Тыва дыл, уран чурулга

Дерилгези

Чогаалдарга иллюстрация, чогаалчының чуруу, Тываның картазы, чогаалчының допчу чогаадыкчы намдарын бижээш,  чара парлап каан чүүлдер, кичээлдиң презентациязы, ноутбук, мульмедиялыг проектор.

Канчаар ажылдаары

Шупту, бѳлүктеп, эжи-биле, боду хуузунда

Ɵɵредиглиг курлавыры

1. Как построить урок в соответствии с ФГОС /А.В. Миронов. – Волгоград: Учитель, 2013.
2. Литература авт.-сост. Л. В. Перепелицына. – Волгорад: Учитель, 2008. – 132 ар.
3. Монгуш А. М. Методиктиг сүмелер – Кызыл: ТНҮЧ, 1982.- 70 ар.
4. Монгуш А. М. Методиктиг сүмелер – Кызыл: ТНҮЧ, 1884. – 78 ар.
5. Научно-методический журнал Русский язык и литература. Всё для учителя! М.: ООО Издательская группа «Основа», 2013, № 1-6.  
6. Нестандартные уроки авт.-сост. Реут О. М. – Волгоград: Учитель, 2006. – 130 ар.
7. http://festival. 1 september.ru
8. www.e-oshova.ru

Ажыглаан литература даңзызы

1. Как построить урок в соответствии с ФГОС /А.В. Миронов. – Волгоград: Учитель, 2013.
2. Литература авт.-сост. Л. В. Перепелицына. – Волгорад: Учитель, 2008. – 132 ар.
3. Методика преподавания литературы Под редакцией Богданова О. Ю, Маранцмана В. Г. – М.: «Наука», 1995.
4. Монгуш А. М. Методиктиг сүмелер – Кызыл: ТНҮЧ, 1982.- 70 ар.
5. Монгуш А. М. Методиктиг сүмелер – Кызыл: ТНҮЧ, 1884. – 78 ар.
6. Научно-методический журнал Русский язык и литература. Всё для учителя! М.: ООО Издательская группа «Основа», 2013, № 1-6.  
7. Нестандартные уроки авт.-сост. Реут О. М. – Волгоград: Учитель, 2006. – 130 ар.
8. 5-11 класстарга программалар – Кызыл: ТНҮЧ, 1994. – ар 105.
9. http://festival. 1 september.ru
10. www.e-oshova.ru

Сорулгазы

Ѳѳредиглиг:Тыва уруглар чогаалчыларының аразызында база бир көскү черни ээлеп чораан көктүг-шыктыг Хөдергейеиң алдарлыг оолдарының бирээзи – уруглар чогаалчызы Монгуш Эргептиң чогаадыкчы намдары-биле таныжар. Ооң база бир деңзилиг сөңү уругларга бижээни «Өдүгенде чайлаг» деп чогаалын номчуп сайгарар.

Сайзырадыглыг: Уругларның логиктиг боданыышкынын, сайгарып, деңнеп, түңнеп билирин, сагынгыр, тывынгыр чоруун сайзырадыр; бот-тывынгыр чоруун, бот-идепкейин кѳдүрер;

Кижизидилгелиг: Кижи бүрүзүн идепкейлиг ажылче хаара тудуп тургаш, кичээлге сонуургалын чедип алыр; ѳске кижиниң үзел-бодалын дыңнап,  үнелеп билиринге, ак сеткилдиг, шынчы, быжыг тура-соруктуг, кижизиг мѳзү-бүдүштүг, кижилерге, күш-ажылга ынак, шынчы, төрээн дылы, чонунуң болгаш өске-даа чоннарның культураларын үнелеп билир, тѳлептиг  ёзулуг кижизиг кижини  кижизидер.

Уругларның теория-практиктиг билиглер-биле чергелештир немелде билиг алыр аргалары

 ( УУД)

Бот-тукайлаң: ѳѳредилгениң чедиишкинниг болуру деп негелдеге даянып алгаш, бот-үнелелди берип шыдаары, логиктиг боданыышкынын сайзырадыр,  бүгү кичээнгейни кичээлче углаары; Предметтиг: Чогаалчынң кыска намдарын билип алыр. Үзүндүнүң утказы болгаш аңаа план тургузуп билири.  Метапредметтиг.Билип алырының : материалды системалыг болдурар, ном-биле ажылдап билири, кол чүүлдү (херектиг, чугула) тодарадып билири, янзы-бүрү деңнелдиг даалгалар-биле ажылдаары, берге айтырыгларны шиитпирлээрде, чүнү кылырын тодаргай тургузуп билири. Бот-угланыышкынныг: бодунуң болгаш эжиниң чедип алган чүүлүн үнелеп билири, салдынган сорулгаларга даянып алгаш, бодунуң ажылын планнап билири, башкызының дузазы-биле кичээлдиң сорулгазын тодарадып билири;Харылзажырының: Ѳске кижилерни дыңнап билири,  бодунуң бодалын шын, тода, долу, четче илередип, туружун камгалап билири;

Кичээлдиң кезектери, кичээлди чорударының технологиязы

Башкының ажыл чорудулгазы

Ѳѳреникчилерниң кылыр ажылы

Кичээлдиң төнчүзүнде уругларның чедип алыр түңнелдери

 ( УУД)

I. Кичээлдиң эгезин организастаары.

1. Уругларның сагыш-хѳѳнүн кичээлге белеткээри.

 2. Эге сѳс. Кичээлдиң хевирин чугаалаар.

Кады демниг ажылдаарының байдалын тургузар.  - Экии, уруглар! Агаарлаар бис бе? Чɵпшээрежир силер бе? Карактарыңар шийиптиңер, бир-ле онзагай черде келген бис деп иштиңерде бодап алыңар. Куштар ында-мында мыжырашкан, бүрүлер шылырткайнып турар, агаарның ындазында онзазын, чыдының чаагайын. Карактарыңар ажыдыптыңар, долгандыр кɵрүңер, хүлүмзүрүңер. Бо черниң улузу дыка хүндүлээчел чон. Бистер-даа походтап чоруптувус, чүгле бойдусче эвес, билиглерже. Ол силерге берге бору чадавас.

Кандыг-бир медээни хүлээп алырынга бодун белеткээр. Башкы-биле мендилежир, башкының кылыр дээн чүүлүн кылыр.

(Харылзажырының) Чугаалажып турар кижизин дыңнап билири

II. Бажыңга онаалга хыналдазы:

1. Оюн «Литературлуг 5 харыы» 2.Иллюстрациялар-биле ажыл

Иллюстрациялар кѳргүзер

Оюн «Литературлуг 5 харыы» Аас-биле бижип алган айтырыгларын эштеринге салыр, боду эштериниң айтырыгларынга харыылаар.

Ѳѳренген чогаалдарынга хамааржыр иллюстрацияны кѳргеш, чогаалдың адын, авторун тывар.

(Билип алырының )Мурнуку кичээлдерге алган билиин быжыглаары. Сагынгыр, көрүнгүр болуру. (Предметтиг) Автор, тема, идея, сюжет, уран-чечен аргалар талазы-биле терминнерни билири.

III. Кичээлдиң  темазын, сорулгаларын тодарадырынче угланган ажыл

Кижи азыраан малда иви дег шиник чараш мал кайда боор. Иви дугайында шинчилел ажыл белеткээр. А ол ивилерни ак-көк Тывавыстың кайы булуңунда азырап өстүрүп турарыл? Төрээн чери -  чогаалчы кижиниң чогаадыкчы хей аъдының үнер дөзү. Тожу чурттуг чогаалчылар билир силер бе? Чоокта чаа номчуп танышканывыс «Аян-чоруктуң» автору кым ийик?

«Эштип чоруур кастар ышкаш

Бригаданың оолдары

Бир шиң далащ чоруп орган. Кымның чараш чечен-мерген тывызыксыг одуруглары-дыр?

  Шын-дыр, олар Тожунунуң алдарлыг ховар салым-чаянныг чогаалчылары. Тожуда чүү деп чараш улуг тайга барыл?

    Ѳдуген тайга чурттуг-ла мен

Ѳлең сиген чыттыг-ла мен

  Чалым тайга чурттуг-ла мен

      Шаанак сиген чыттыг-ла мен.

Өскен-төрээн черин кымны-даа мурнай эң онзагай аян-сырынныг кылдыр ырлап үнүп кээр улус – тус черниң чогаалчылары. Шак ындыгларның бирээзи «базарга-ла көк, эдерге-ле хек» дижиривис көктүг-шыктыг Хөндергейниң  ховар салым-чаянныг оглу – Монгуш Санчат-оолович Эргеп  бо-дур бо – дээш чогаалчының чуруун көргүзер. Чогаалчының чуруун чүге көргүзүп тур мен? Бистер чүге Тожу, Өдүген дугайында чугаалажы бердивис.  Ынчангаш ооң чогаалын канчаар-дыр бис?

Уруглар боттарының бодап турары-биле харыылаар. Уругларның чижек харыылары:

- Тожуда.

- Леонид Борандаевич Чадамба

- Юрий Шойдакоич Кнзегеш.

- Өдүген тайгазы

- Чогаалчы-биле таныжып алыр.

- Өдүген дугайында чогаал номчуур. - Номчуур, сайгарар, боданыр, дилээр, тывар, чогаалчының кѳдүрүп турар айтырыынга шын харыыны бээр…

Ай, хүннү, теманы кыдыраашка бижиир.

(Харылзажырының) Кичээлдиң темазын, сорулгаларын тодарадып билири.

IV. Чогаалчы-биле таныжылга.

М. С. Эргептиң  допчу намдарын бижээш чара парлап каан саазыннарны уругларга үлеп бээр.

- Стол кырында саазында сѳзүглелди  тудуп алгаш, чаныңда кады олурар эжиңге ыыткыр номчуп бер. Силерниң сорулгаңар ында  кол чүүлдү тодарадып, сактып алыры.

Чүнү номчаанын хынап, уруглардан айтырыглар салыр. Тываның картазынга чогаалчының тѳрүттүнген черинге сылдыс чыпшырып каар.

- Чүге чогаалчыны уруглар чогаалчызы деп турарыл?

- Монгуш Эргеп каш чылда тѳрүттүнген-дир?

- Мергежили?

- Чогаал аажылын каш чылда эгелээнил?

- Баштайгы ному чүү деп ат-биле  чырыкче үнген-дир?

- Ооң өске номнарын адаңар.

Сѳзүглелде: «Тыва уруглар чогаалчызы - Монгуш Санчат-оолович Эргеп 1922 чылда Чөөн-Хемчик  кожууннуң Хөндергейге  тѳрүттүнген. Башкы мергежилдиг. Чогаал ажылын 1961 чылда эгелээн. Ооң эң баштай чырыкче үнген ному «Оглаа-Доруг» Ол «Өдүгенде чайлаг», «Ус-кушкаш», «Кескинди хлеб», «ТаңдыУуланың кижилери», «Эр кара эзирлер» деп номнарның автору.»

Сѳзүглел-биле чанында орар эжи-биле кады ажылдаар, номчуур, айтырыгларга аас-биле харыылаар.

(Харылзажырының) Ѳске кижиниң чугаалаан чүүлүн дыңнап билири

 (Билип алырының) Кол, чугула  чүүлдү тодарадып билири, херек медээни тып билири. (Претметтиг) Чогаалчының намдарының кол-кол арыннарн билип алыр.

V. Словарьлыг ажыл

Бригадир - удуртукчу

Брезент - белен суг өтпес кылын пөс.

Мынды- кыс иви

Мынды деп сөстү уруглар-биле дараазында схема ёзугаар сайгарар:

Орфоэпия. Шын ададыр.

Фонетика.

Лексика.

Сөс тургузуу

Морфология

Арткан сөстерни бажыңга бо схема ёзугаар сайгарып көөрүн оралдажыр силер.

Ѳѳреникчилерге утказы билдинмейн барып болур сѳстерни баш удур экранга парлап каан турар,  уруглар кыдыраашка бижиир.

-5 үжүк, 5 үн, 2 слог, 1-ги слогу хаалчак, 2-ги слогу – ажык.

Синоними – иви, омоними – чок, антоними – чары.

Дазылы мынды, укталбаан.

- чүве ады, эге хевири – мынды, укталбаан, ниити, 1 саны, 3 арын, А. п.

(Билип алырының ) Чаа чүүлдү шиңгээдип алыры

VI. Сула шимчээшкин.

Шириин бойдустуг чер болгаш ындыг ийик бе тожу чурттуг уругларының чаактары ойнаар кыс ышкаш долбанныг кызыл болур улус. Ам бичии дыштанып, долбанныг кызыл чаактыг Тожу кыстарының аразында бис деп бодап алгаш, мээң-биле кады дараазында шимчээшкиннерни кылыр силер. – Чергелештир чыскаалыңар, че-ве эштер, тевээлиңер.

 Уруглар танцылаар.

(Бот-тускайлаң) Бодунуң болгаш бодун долгандыр турар кижилерниң кадыын үнелеп,ону камнап, хумагалап билири.

VII. М. С. Эргептиң «Өдүгенде чайлаг» деп чогаалының сѳзүглели-биле  ажыл.

1. Аянныг уран номчулга.

2. Сайгарылга

Өдүген тайгазын картадан бир өөреникчиге тыптырар.  Өдүген тайгазы бо-дур, аң-мең, балык-байлаң, кат-чимис-биле кончуг байлак оран -дээш  көк магнит чыпшырып каар. Башкы чогаалдың эгезин шээжи-биле аянныг номчуур.

- Өдүгенде чайлагга кым келгенил? - Кайыын келгенил?

- Өнер-оол каш класс доосканыл?

- Өдүген тайгазынга чуге келгенил?

- «Демдектериң шупту 4-5 ыйнаан?» деп айтырыгны харыылаарынга  чүге бергедежип турганыл?         

Уруглар кичээнгейлиг дыңнаар, чүнүң дугайында чугаалап турарын сактып ап олурар. Кыдыраашка чогаалдың кол чүүлдерин демдеглээр.

Башкының айтырыгларынга аас-биле харыылаар.

Уруглар чогаалды медерелдиг аянныг номчуур, сайгарылгага киржир.

(Харылзажырының) Бодунуң бодалын  шын, тода, долу, дес-дараалаштыр аас-биле илередип база бодунуң  туружун  камгалап билири.

VIII. Быжыглаашкын

1. Үлегер домактар-биле ажыл.

2. Иллюстрациялар-биле ажыл

Силерниң мурнуңарда слайдыда элээн каш үлегер домактар бердиген. Ол үлегер домактарның дузазы-биле сөзүглелдиң планын тургузарын шенеп көрээлиңер. Бир дугаар абзацка кайы үлегер домак тааржып болгу дег-дир. – 2-ги, 3-кү, 4-кү.

Иллюстрациялар көргүзер

Үлегер домактар дузазы-биле сөзүглелдиң планын тургузар.

Кижи төлү каяа-даа чоруур

Кижи чугаалажып таныжар

Аспас дизе, айтырып чор.

Шивегейни шоодайга чажырбас.

Иллюстрацияларны көргеш, аңаа хамааржыр одуругларны сөзүглелден тыпкаш ыыткыр номчуур.

(Бот-угланыышкынныг) Салдынган сорулгаларга, айтырыгларга даянып, бодунуң чугаалаар чүүлүн планнап билири.  

IX. Чогаалчы ажыл

1 В. Маковский «Игра в бабки» деп чуруу-биле ажыл.

В. Маковский – бөдүүн көдээ чоннуң, тараачыннарның ажыл-амыдыралын чуруурунга шылгараан орус чурукчу. Силер чурукчунуң эң-не баштай чураан чуруун көрүп тур силер. Номчуп танышканывыс чогаал-биле бо чурук кандыг холбаалыг деп бодаар силер? Чүзү-биле чоок болуп турарыл?

Номчаан чогаалывыста оолдарның даштыкы хевирин чугаалаңар.

А бо чогаалда?

Айтырыгларга харыылаар.

- Кайызында-даа бичии уруглар бар.

- Бистиң номчаан чогаалывыста ышкаш бөдүүн өг-бүлениң уруглары.

- Ырыктааштарлыг, кызыл-даван.

База бөдүүн өг-бүлениң ажы-төлү, идик-хеви элбер-самдар, ынчалза-даа оларның арыннары хөглүг, карактары чырып турар.

- Уругларга ынакшыл-биле бижиттиген.

(Бот-угланыышкынныг) Шын шиитпир үндүрүп билири, шилип алган шиитпирин бадыткап билири.

(Билип алырының) Боду түңнелдерни үндүрүп билири, чогаалдың темазы биле  кол айтырыын (проблемазын)  ылгап билири, кѳдүрүп турар айтырыынга чогаалчы боду кандыг харыы берип турарын тодарадып билири.

X. Уругларның кичээлге алган билиин хынаары, дедир харылзаа.

Тест кылдыртыр.

1.  Чогаалчы каш чылда тѳрүттүнгенил?

а) 1932

б) 1922

в) 1942

2.  Чогаал ажылын каш чылда эгелээнил?

а) 1961

б) 1971

в) 1981

3. Өдүгенде чайлагга хоорайдан кым деп оол келгенил?

а) Артыш

б) Сергей

в) Өнер-оол

4.  Кыс ивини чүү дээр боду

а) чары

б) мынды

в) анай

5.  В. Маковский деп кымыл?

а) улуг орус чурукчу

б) улуг орус чогаалчы

в) улуг орус прозачы

Тестини бижимел-биле харыылаар, бодун боду хынаар.

Харыызы:

1. б
2. а
3. в
4. б
5. в

Демдээ:

5 – «Эрес хей!»

4 – «Часпаан-дыр сен!»

3 – «Ажырбас, даарта..»

2 – «Эртен, шиңме…»

1 – «Хомудава, хүн ийис», деп ѳѳреникчилер боттарын боду хынааш, кыдырааштарынга канчаар харыылаан-дыр, ынчаар бижип алыр.

(Билип алырының) Бодунуң билир чүүлүн харыылап, тест-биле ажылдап билири.

XI. Кичээлдиң түңнели. Айтырыглар.

Айтырыглар:

Кичээлдиң эгезинде кандыг сорулга салып алган ийик бис?

Сорулгавысты чедип алган-дыр бис бе?

Чүнү билип алдывыс?

Чогаалчы кандыг кижи-дир?

Силерниң бодалыңар-биле кым эки ажылдады ышкаш?

Мен мындыг бадыткал бижиктер белеткеп алган мен, кымнарга бээр бис?

«Эң-не сагынгыр», «Мерген угаанныг», «Аастыгга алдыртпас», «Чечен сѳстүг» Портфолиоңарже суп алыр силер, тураскаал болур ыйнаан.

Уруглар башкының айтырыгларынга долу, тодаргай харыыларны бээр.

(Бот-угланыышкынныг) Кичээлдиң ниити түңнелин үндүрүп билири (Чүнү кылдынганыл?)  

XII. Бажыңга онаалга

Бажыңга онаалганы кыдырааштарынга бижиир.

1. Словарь сөстер-биле ажыл
2. Чогаадыг «Көдээ аалга»

(Билип алырының) Шын шиитпир үндүрүп,  ону  чүү чүвеге үндезилээнин чижектерге бадыткап билири.

XIII. Рефлексия

Уругларны дараазында айтырыгларга харыылаарын сүмелээр.

Тоожудан үзүндү  солун болду бе?

Кичээл сагыш-сеткилиңерге таарышты бе?

Чүү чүве солун болду?

Берге чүве чүл?

Чогаалчы бисти бодунуң чогаалы-биле чүү чүвеге, кандыг болурунга  ѳѳредип турарыл?

Маадырларның кандыг кижизиг аажызын бодуңарга сайзырадыр бодап турар силер?

Чаа чүнү билип алдыңар?

Бѳгүнгү кичээлге алган билиивисти ѳске каяа, чүге хереглеп болур бис?

Кандыг бергедээшкиннерге таварыштыңар, чүге, бергелерни ажып эртип шыдадыңар бе?

Дараазында бодалдарны уламчылаңар:

- Меңээ солун болган чүүл…

- Мен моон сонгаар...

Айтырыгларга шын сеткили-биле харыылаар.

(Харылзажырының) Бодунуң бодалын  шын, тода, долу, дес-дараалаштыр аас-биле база бижимел-биле илередип билири.

( Бот-тускайлаң) Бодун болгаш эштерин үнелеп  билири, демдек салып билири.

«Тыва уруглар чогаалчызы - Монгуш Санчат-оолович Эргеп 1922 чылда Чөөн-Хемчик  кожууннуң Хөндергейге  тѳрүттүнген. Башкы мергежилдиг. Чогаал ажылын 1961 чылда эгелээн. Ооң эң баштай чырыкче үнген ному «Оглаа-Доруг» Ол «Өдүгенде чайлаг», «Ус-кушкаш», «Кескинди хлеб», «ТаңдыУуланың кижилери», «Эр кара эзирлер» деп номнарның автору.»

«Тыва уруглар чогаалчызы - Монгуш Санчат-оолович Эргеп 1922 чылда Чөөн-Хемчик  кожууннуң Хөндергейге  тѳрүттүнген. Башкы мергежилдиг. Чогаал ажылын 1961 чылда эгелээн. Ооң эң баштай чырыкче үнген ному «Оглаа-Доруг» Ол «Өдүгенде чайлаг», «Ус-кушкаш», «Кескинди хлеб», «ТаңдыУуланың кижилери», «Эр кара эзирлер» деп номнарның автору.»

«Тыва уруглар чогаалчызы - Монгуш Санчат-оолович Эргеп 1922 чылда Чөөн-Хемчик  кожууннуң Хөндергейге  тѳрүттүнген. Башкы мергежилдиг. Чогаал ажылын 1961 чылда эгелээн. Ооң эң баштай чырыкче үнген ному «Оглаа-Доруг» Ол «Өдүгенде чайлаг», «Ус-кушкаш», «Кескинди хлеб», «ТаңдыУуланың кижилери», «Эр кара эзирлер» деп номнарның автору.»

«Тыва уруглар чогаалчызы - Монгуш Санчат-оолович Эргеп 1922 чылда Чөөн-Хемчик  кожууннуң Хөндергейге  тѳрүттүнген. Башкы мергежилдиг. Чогаал ажылын 1961 чылда эгелээн. Ооң эң баштай чырыкче үнген ному «Оглаа-Доруг» Ол «Өдүгенде чайлаг», «Ус-кушкаш», «Кескинди хлеб», «ТаңдыУуланың кижилери», «Эр кара эзирлер» деп номнарның автору.»