К.К.Кудажы "Маргылдаа" ( 6 класс, төрээн чогаал)
презентация к уроку (6 класс) по теме

Допчут Анита Товуевна-

 Кызылдың 3 дугаар школазының

 тыва дыл болгаш чогаал башкызы

Тема: К.Кудажы «Маргылдаа» (6 класс, төрээн чогаал)

Кичээлдиң сорулгазы:

1. «Маргылдаа» деп басняны номчааш, маадырларының овур-хевирлерин, дылының уран-чеченин сайгарар;
2. төлептиг кижиниң мөзү-шынарын хевирлээр;  
3. харылзаалыг аас болгаш бижимел чугаазын сайзырадыр.

Кичээлдиӊ чорудуу:        

1. Организастыг кезээ

2.Катаптаашкын.

- Эрткен кичээлде кайы чогаалчыныӊ чүү деп чогаалын өөрендивис, уруглар?

(С.Сарыг-оол «Агар-Сандан ыяш»)

- Чогаал кандыг жанрга бижиттингенил? (авторлуг тоол)

- Оон ыңай кандыг авторлуг тоолдар билир силер? (Кызыл-Эник Кудажы «Кым эӊ ажыктыгыл?»)

- Эр хейлер! Ам дараазында кроссвордтан ол тоолдуӊ маадырларын тыппышаан, бөгүнгү кичээлде өөренир чогаалывыстыӊ адын база тодарадыптаалыӊар.

1-ги слайд.

3. Кроссворд  «Мени тып»

1. « Бир эвес мен хоралыг курттарны чыып чип турбаан болзумза, чеже хире ыяштар кадып, сынып калган турбазыл? Кижилерниӊ ногаан өӊнүктери – сая-сая ыяштарны камгалап турар мен…»
2. «Мээӊ кежимни кижилерниӊ канчаар үнелеп турарын дыӊнаваан сен бе? Кандыг аӊчыларны шаӊнап, мактап турар-дыр, бистиӊ кеживисти хөйнү дужааганнарны…»
3. « Садыгга мээӊ кежимден даараан чучак делгеп каан дижик? Ону көрүп каан бичии уругнуӊ ада-иезиниӊ кулаа амыраар бе? Чок. Чүгле уруунга садып берген соонда кулак дыш болур болгай. Ол хире үнелиг-дир мен…»
4. « Эът эвес эът, кеш эвес кеш менде болгай: чүс сырбык, чүс торга, чүс койгун, чүс кас хары угда мээӊ деӊзимни базып шыдавас. Мыйызым кайы-хире үнелиг ийик?»
5. Тайганыӊ дириг амытаннары чаргызын чардырары-биле баштай каяа чедип келгенил?

6. «Кука-ре-ку! Мен ышкаш амданныг чуургалар бээр, мен ышкаш ажыктыг амытан чок!»

7. «Мен ышкаш улуг чуургалар бээр, мен ышкаш дүк бээр, мен ышкаш амданныг эът бээр эвес силер. Га-га-га!!

8. «Адыр-адыр, акы-дуӊма, өө-өө… Айтырыг шиитпирлээр, арга-сүме айтырар адыр-хаагым каапкан-дыр мен. Бичии манаӊар, оомну ап алгаш келийн.»

- Эр-хейлер, уруглар! Шуптузун шын тыптыӊар. Узун дургаар өӊнүг хана-карактарда чүү деп сөс үнүп келди? Бирги үжүүн боттары тыпкаш, сөстү кым номчуптарыл? (маргылдаа)

- Бо сөс тоолга кандыг хамаарылгалыгыл? (дириг амытаннар алгыжып, аразында маргылдаа үндүрүп турар)

- Маргылдаа чүнүӊ дугайындал? (кымныӊ эӊ ажыктыыныӊ дугайында)

- Маргылдаа кандыг түӊнелге келгенил? ( дириг амытан бүрүзү шупту ажыктыг)

- Маргылдаа  деп сөс бистиӊ бөгүнгү кичээливиске база улуг хамаарылгалыг.

 Чүү деп чогаал өөренир-дир бис? (Маргылдаа)

- Шын-дыр,   Кызыл-Эник Кыргысович Кудажыныӊ «Маргылдаа» деп баснязын өөренир бис.

- Кичээливистиӊ сорулгазы кандыг болурул, уруглар?

- Чогаалды аянныг номчуп, ооӊ маадырлары-биле таныжар бис.

4. Чогаалчы дугайында сөс (башкынын кыска тайылбыры)

2-ги слайд.- чогаалчының чуруу.

К.Кудажы 1929 чылдың декабрь 18-те Улуг-Хем кожуунга төрүттүнген.

Кызылдың башкы училищезиниң  соонда  педагогика институдун дооскан.

 ажылдап чораан. К. Кудажы педучилищени доосканының соонда, Тере-Хөл кожуунунуң Куңгуртуг сумузунга үш чыл ишти башкылап ажылдаан. Оон «Тываның аныяктары» болгаш «Шын» солуннарның редактору болуп 1964-1967 чылдарда ажылдаан. Тываның ном үндүрер чериниң редактору, Тыва АССР-ниң Сайыттар Чөвүлелиниң Телевидение болгаш радио дамчыдылга талазы-биле комитединиң даргазының оралакчызы, Тыва АССР-ниң Чогаалчылар Эвилелиниң баштаар чериниң даргазы, «Улуг-Хем» сеткүүлдүң редактору бооп база ажылдаан. Сөөлгү чылдарында Кызылдың №9 ортумак школазынга башкылап ажылдаан. 

3-кү слайд. – номнары. Чогаадыкчы ажылының  угланыышкыннары хөй талалыг.  К.Кудажы – шүлүкчү, прозачы, драматург, очулдурукчу. Эң-не билдингир, ат-сураглыг чогаалдары: «Уйгу чок Улуг-Хем», «Долуманың хуулгаазыны», «Он бир» дээш оон-даа өске.

Тываның улустуң чогаалчызы, Тыва Республиканың Күрүне шаңналының лауреады. Россияның Чогаалчылар эвилелиниң литература шаңналының лауреады. «ХХ чүс чылда Тываның алдарлыг кижилери» деп Күрүне номунче ооң ады кирген.

5. Словарь-биле ажыл. (4 слайдыга)

Утказы билдинмес сөстерни оӊ талазында тайылбырлар-биле дүүштүрер, шын харыыже согунчугаштарны чорудар:

 Басняның аянныг номчулгазы (башкы номчуп бээр)

6. Класстер-биле ажыл

- Басняда чүнүң дугайында бижип турар-дыр?

  Басняның маадырлары кымнарыл?

(класстер дузазы-биле самбырага үндүрүптер)  

МААДЫРЛАР

Башкы:Кандыг мергежилдиг улустуң ажылынга ажыглаар херекселдери-дир? (дарган)

- Кандыг кижини дарган дээр бис?

Дарган- демир аймаандан янзы-бүрү эдилелдер кылыр шевер кижи.

Башкы: Тывада кандыг ат-сураглыг ус-шевер кижилер билир силер? (Сергей Кочаа, Хертек Тойбухаа, Көгел Саая, Хертек Мижит-Доржу …)

Башкы: Бо маадырлар чүге маргыжа бергеннерил? (чүге дээрге херексел бүрүзү бодун мактап, бодун эң-не чугула кылдыр санап, ол чокта кандыг-даа ажыл кылдынмас, бүтпес деп шынзыдарын оралдажып турар).

Башкы: Бо херекселдерниң дузазы-биле чогаалчы кижилерниң кандыг четпес талаларын кочулап, шоотканыл? (бодун мактаар, улуг көрдүнер, мактаныкчы, улуургак, менээргек, хорадаачал, идээргек).

Башкы: Оон ыңай чогаалывыстың чүү деп маадырын адавайн бардывыс, уруглар? (кижиниң холдары)

- Кижиниң холдары бо маргылдаага чүге киришпейн чыдып калганыл? Чүү деп бодап тур силер?

- Топтуг-томаанныг, аас-дылга тура чок, ажылгыр-кежээ болгаш киришпээн.

- Силер бо маадырларның кайызы эң ажыктыг деп санап тур силер?

Түңнел: Маадыр бүрүзү ажыктыг. Ажык чок кижи турбас. Кижи бүрүзү бодунуң ажык-дузазын хире шаа-биле көргүзүп чоруур. Чеже-даа ажылгыр-кежээ болза, бодун мактанып, өрү көрдүнүп, көөргеттинип чорбас. Ындыг улус дугайында тыва чон «Бодун мактаар болбас тенек» деп шоодуп чугаалаар.

Башкы: Басняның темазы чүл? Чогаалчы кандыг айтырыгны көдүрген-дир?

 - Күш-ажыл болгаш мөзү-шынар темазы  

Башкы: Бо басняга утказы чоок орус литературада кандыг баснялар билир силер?

- И.А.Крыловтуң «Арзылаң биле кижи»

7. Басняның уран-чечени

- Чогаалдың маадырларын көргүзүп тура, автор кандыг уран-чечен арганы ажыглаан-дыр? (уругларга тыптырар)

8. Υлегер домактар-биле ажыл

Башкы: Тыва улустуң кандыг үлегер домактарын басняның утказынга хамаарыштыр ажыглап болурул?  

Бодуңну богдага бодава,

Эжиңни эникке бодава.

Шуугаар мурнунда бодан.

Бодун боду билинмес,

Морзук калчанын билинмес.

Эки дарган эргээн какпас,

Уран кыс удазынга ораашпас.

9. Рефлексия.

- Бөгүнгү кичээлден онза-солун чаа чүнү билип алдыңар? Чүнү сонуургадыңар? Бөгүнгү шиңгээдип алган билиглеринге немей чүнү билип алыксап тур силер?

10.Бажыңга онаалга.

1) « Тываның ус-шевер кижилери» деп темага дыңнадыг кылыр;

2) Басняны доктаадыр;

3)Басняга хамаарыштыр чурук чуруур.