Илеткел «5-11 класстарга төрээн чогаал кичээлдеринге тыва улусчу педагогиканың элементилерин киирери»
материал
Предварительный просмотр:
Илеткел «5-11 класстарга төрээн чогаал кичээлдеринге тыва улусчу
педагогиканың элементилерин киирери»
Шагдыр Светлана Ооржаковна,
Чадаананын 3 дугаар ортумак
школазынын тыва дыл, чогаал башкызы.
Ажылдың угланыышкыны: кичээлдерге улусчу педагогиканың элементилерин киирип тургаш, уругларнын аас болгаш бижимел чугаазын сайзырадыры.
Сорулгалары:
1. Тыва чогаал, тыва дыл кичээлдеринге улусчу педагогиканың элементилерин киирип тургаш, уругларнын аас чугаазын сайзырадыры.
2. Уругларга литературлуг дылдың нормаларын шын сагып билиринге, чугаа культуразынга өөредири.
3. Уругларга тыва чоннуң сагыш-сеткил, этикет культуразынга өөредип, күш-ажылга, чараш мөзү-бүдүштүг чорукка кижизидер.
Улусчу чаңчылдарны уругларга өөредири дээрге төрээн дылын ханы билиринге өөредири, оларның сонуургалын сайзырадыры, тыва дылдың чечен-мергенин, байлак чаражын шиңгээдип алырынга улустуң аас чогаалын төрээн дыл, чогаал кичээлдери-биле харылзаштырары дузалыг деп санаар мен. Тыва кижи болган төлээде тыва чоннуң национал культуразын ажыл-ижиниң, аажы-чаңчылын, амыдырал-чуртталгазының үнелиг эртинелери өөреникчи бүрүзүнүң угаан-бодалынга, сагыш-сеткилинге, күзел-соруунга болгаш корум-чурумунга улуг салдарлыг.
Тыва улустуң бурунгу төөгүзүн өөренип көөрге, салгалдан салгалче езу-чаңчылдарны ыдыктыы-биле сагып чораан. Аажы-чаң болгаш чаңчылдар – кижиниң сагыш-сеткил болгаш мөзү-шынар бүдүжүнүн мөөңнекчизи, көрүнчүү, нацияның бир кол демдээ. Улуг салгалдың кижилериниң онзагай бүдүш-шынарлары: ак сеткилдии, төрелзек эвилеңи, эрес-шоваазы, ажылгыр шыдамыы болур. Ынчангаш олар боттары-ла ажы-төлүнге үлегер-чижек болуп, бүдүштүг аажы-чаңга кижизидип чораан. Хамык бактан адырлып алырының бир оруу – ада-өгбелеривистиң чаагай чаңчылдарын, сагыш-сеткил культуразын эгидип быжыктырары болур. Ынчангаштың бистиң школавыста ындыг улусчу чаңчылдарны өөредир аңгы кичээл чок болганда, мен ортумак болгаш үстүкү класстарга төрээн чогаал кичээлдеринге канчаар киирип ап турарымны, чугаалаайн. Мону бүдүн чугаа сайзырадылгазының кичээли-даа кылдыр эрттирип болур. Кичээлдиң бир кезии-даа бооп болур.
5-11 класстарга төрээн болгаш тыва чогаал кичээлдеринде улусчу педагогиканың элементилерин канчаар ажыглап турарымны болгаш чижек программазын тургустум. Ылангыя чаа ажылдап чоруур аныяк башкыларынга дуза-даа бооп болур.
Бодумнуң тыва чогаал кичээлдеринге ажыглап турган материалдарымны киирейн.
5 класс С. Тока «Черликпен» деп эгени номчааш, чугаа сайзырадылгазының кичээлин «Чоннуң чечени» деп темалыг эрттирип болур.
- Ыт думчуу борбаңнатпас,
Кижи кара кылаңнатпас.
Үлегер домакты ажыглап, тыва улустуң биче сеткилдиин, хүндүлээчел, харам эвезин көргүзүп, чугаалаар.
Чугаа-сооду чок-даа болза, дириг амытаннарга хамаарылгазын экизин, кээргээчел сеткилдиин өөредип, кижизидип чораан. Чиген чеминиң артыын ыдынга бээр, өгге кирген кижиге аяк тударын чугаалаар. Амгы үе-биле холбап, бажыңнарынче улусту чалап киирбес, чоргузуптар чараш эвес бүдүжүн илередип турарын чугаалаар. Бичии уругларга хамаарыштыр; кады-кожа ойнаар, бот-боттарын карактажыр, аъш-чем кылганда, бичии кижилерни кагбайн, оларга аякты кудуп бээрин чугаалаар.
2. Ыт теппес. Уруунуң ужазы көк болур дээр чораан. Ол ам кыс улус будун көдүрбезин дээн утка база бар. Азы азырап турар дириг амытаннарга каржы болбазын угаадып турар.
3. Ыттың шимчээшкининден баш удур болур болуушкуннарны тыва улус билип ап чораан.
а) Ыт аалын каарга – ол өдекке багай.
б) Ыт улуурга – багай (өгнүң эр ээзинге).
в) ыт оът чиигре – дээр чүдерээр.
г) Ыт дүрүжүп-дүрүжүп чыдарга – соор.
д) Ыт дылын уштуп алгаш эгиштээрге – изиир.
е) ыт ишкирнирге – багай, ыы-сыы болур
дээш оон-даа өске. Мындыг хевирлиг угаадыгларны сайгарып чугаалажыр.
6 класс С. Сарыг-оол «Ол-ла Маскажык»
Тыва улус шупту эдилелдерин, идик-хевин алгыдан, кештен кылып ап чораанын чугаалаар. Элик кежинден, хөй кежинден, инек кежинден, буга, анай, хураган кештеринден кылыр турган. Тоннарны, чүвүрнү, хол- хаптарын, бөрттерин, идиктерин; өөк сугар хавын, таакпы хавын, шай, дус, урар хаптарны.
Чижээ 7 класска. «Чаңгыс аймак кежигүннүг домактар» деп теманы өөренип тургаш, өг иштиниң дериг-херекселдерин, тургузуун чыскаай адап, кабинеттиң артында чурукту уругларга көргүзүп тургаш, домактар чогааттырарга, чаңгыс аймак кежигүннүг домактар деп теманы утпас, ханы билип алыр.
5 класс. Чаңгыс аймак кежигүннерни өөренип тургаш, Тос аржаан кылырынга, мындыг үнүштерни киирер: артыш, шаанак, каңгы, шиви, чойган, кодан хаагы, пөш, агы болгаш сүт.
Баштай домакты бижидип алыр. Сайгарылгазын кылып тура, тос аржаан деп чүл, түңнекчи сөзү кайыл, чүге аңгылап турарыл дээн ышкаш айтырыгларны салып тура, үнүш бүрүзүн уругларга тайылбырладыр, ажык-дузазын делгереңгейи-биле таныштырар.
10 класс. М. Кенин-Лоспан «Чүгүрүк Сарала».
Бирги кичээлди «Аъдың бажын какпа, аалчың хавын куруглатпа» деп кыйгырыг-биле эрттирерге, уругларның сонуургалы бедип, кичээлге киржилгези идепкейжиир. Ооң-биле чергелештир амгы-даа үеде аныяк өг-бүлелерге хамааржып болур. Чогаалда ышкаш багай болбазын кижизидер.
10-гу класска тыва чогаалда С. Сарыг-оолдуң «Аңгыр-оолдуң тоожузу» деп чогаалын өөренип тура, Тыва хөй националдыг чурттакчы чоннуг болганда, орус улустуң «Масленица» байырлалы-биле Шагыыны деңнеп болур. Масленица байырлалын Тывада эрттирип турар болганда, солун-сеткүүлден уруглар ооң дугайында материалдарны көрген, билир болур ужурлуг.
Шагаа – ттыва улустуң чаа-чыл уткуур байыры, аңаа чон аңгы-аңгы мөөрейлерни эрттирер, үүже бузуп –дойлаар.
Масленица – орус чоннуң кышты үдээн байырлалы. Аңаа база кожамыктажып, ырлар дээш өске-даа аас чогаал хевирлеринге маргызар, пляскалаар, блины, калачиктер быжыргаш, улусту хүндүлээр.
8 класс. К. Кудажы «Тараа». Түңнел кичээлде уругларны 2 улуг бөлүкке чаргаш, онаалга бээр.
1-ги бөлүк – арбайны белеткээри;
2-ги бөлүк – чиңге-тараа белеткээри;
3-кү бөлүк – ак-тарааны белеткээри – боттарының ажылдарын кылган ажылының түңнели-биле бадыткаар. Ону кылырын улуг кижилерден айтырып тургаш кылып болур.
5 класс.
Кичээл темалары | Киирип турар улусчу педагогиканың элементилери. |
Ю. Кюнзегеш «Сиген шөлүнде | Тыва улустуң сиген кезер эт-херекселдери (кадыыр…) |
Тыва улустуң аас чогаалы | Тыва хөгжүм херекселдери. |
Балыкчы Багай-оол | Эм оъттар. |
8 класс. Тыва чогаал. С. Сурун-оол, С.Байыр-оол.
Кичээл темалары | Киирип турар улусчу педагогиканың элементилери. |
С. Сарыг-оол «Улуг-Хемим» | «Терең сугда чел, кудуруг чок»- дижир. |
Ю.Кунзегеш «Дыт» | Хам дыт, тел ыяш, бай ыяш – тыва улустуң ыяшка хамааарышкан ужурлары. |
С. Сурун-оол «Озалааш хем» | Аалга келген аалчыны уткуур, үдээр езулалдары. |
Ч. Куулар «Шораан» | Кижиниң салым-чаяаны; бергелерни эр кижиниң ажып эртери,кочу-шоот кылбас, кандыг-даа чаяанны ажыл-биле ажыдар. |
Е. Танова «Илбилиг согун» | Сезиктен аарыыр, сүзүктен сегиир. |
К. Чамыян «Ханы дазыл» | Кижи өзер, кдис шөйлүр, кижи чүвези хирелиг, өор чорук кылбас, дөмей-ле бодунга эглип келир. Кижиниң шокары иштинде… |
К. Чамыян «Мөңгүн оттук» | Оолдуг аң өлүрбес; аңнар баштыңы айыылдыг. |
9 класс.
Кичээл темалары | Киирип турар улусчу педагогиканың элементилери. |
Тыва улустуң маадырлыг тоолдары | Эр кижиниң хей-аъды, сүлдези, эдилелдери, ыдыы дээш оон-даа өске. |
Күлдегинге тураскаал | Орхон-Енисей бижиктери, хаяда бижиктер, Бижиктиг-Хая, көжээлер. Тываның ыдыктыг черлери. |
Д. Барыкаан «Марттың сези» | Феодалдыг Тывага херээжен кижиге хамаарыштыр езу-чаңчылдар. |
Д. Барыкаан. «Самбукайның чугаалары» | Амгы үениң куда езулалдары, келин кыстың эдилелдери. |
В. Эренчин. «Дөнен-Шилгим» | Аътка хамаарышкан езу-чаңчылдар. |
В. Эренчин «Кадарчы уруг» | Кыс уругларның ада-иезинге дузалажыр ажылдары, хүлээлгелери. |
В. Көк-оол «Хайыраан бот» | Кыс берген черинге, даш октаан черинге… |
В. Көк-оол «Чечек» | Уруг азыраары, дилээри. Ойтулааш деп чүл? Шагаа езулалдары. |
С. Сарыг-оол «Белек» | Аңчы кижиниң тайга-таңдыга, одаанга езулалдары. |
О. Саган-оол «Арат чоннуң мурнундан» | Эр кижи – чуртун камгалаары деп дорт хүлээлгелиг. |
М. Идам-Сурун «Союспан» | Эр кижиниң шынчы чоруу, эрес-дидими, тура-соруу. |
И. Салчак Чурук «Ава» | Дакпырлыг ие кижиниң сагыыр чурумнары. |
10 класс. Тыва чогаал.
Кичээл темалары | Киирип турар улусчу педагогиканың элементилери. |
С. Сарыг-оол «Эне-Сайым» | Суг ээзинге кылбас чүүлдер. |
С. Сарыг-оол «Алдын-кыс» | Кыс кижи пөрүк болур, баштай ынакшыл илеретпес, эр, кыс кмжмлерниң Отка, Сугга, Черге кылбас чүүлдери. |
С. Сарыг-оол «Аңгыр-оолдуң тоожузу». | Шагаа. Бойдустуң болуушкуннарындан ажыл-ижин, агаар-бойдузун билип алыры. Ай туттурганда кылыр ужурлар. |
С. Пюрбю «Тулчуушкунче» | Үделге езулалдалы, узун орукка бодун алдынары. |
С. Пюрбю «Хайыракан» | Арт-сынга езулалдар, чалама азар чуруму. |
С. Пюрбю «Кызыл үер» | 14-16 харлыг кыс уругларның эдилелдери, кожамыктаары, суй-белек бээри, 3 кара чүүл. |
С. Тока «Арраттың сөзү» «Улуг Ужар», «Он сургуул» | Сугга езулал, бойдуска камныг болуру. |
О. Саган-оол «Дөспестер» | Мал бажын ыдыктаары; ону өлүрери, аалдап чорудары, мал-маганга камныг, хумагалыг болуру. Эр кижиниң чаңгыс сөстүү, шынчызы. |
М. Кенин-Лопсан «Чүгүрүк Сарала» | Тараа тарыырынга улусчу билиглер. Аътка, черге йөрээлдер, аът бажы какпас, ыдыктыг малын чарывас. |
С. Тамба «Алдынчы» | 9 эртине даштар дугайы. |
С. Сурун-оол «Ынакшыл-дыр» | Тыва улустуң «чаңгыс төл» деп билиишкини. Ада кижиниң төлү дээш туружу. |
М. Тоюң «Ынакшыл болгаш өлүм» | Өске кижиниң эт-херекселин албас, куду баштыг хеп кижиден албас.Өгже холл куруг кирбес, аалчы кижиниң чаңчылдары. |
11 класс. Тыва чогаал.
Кичээл темалары | Киирип турар улусчу педагогиканың элементилери. |
С. Сурун-оол «Авазынга даңгырак» | Тыва эр кижи 40 хар четпейн чыткаш арага ишпес, хоптактай бээр. 40 харлыында угаан кирер. Идик=хевин белден куду черле дагбас,бодал чок чүүлдер чулчурбас. Кижи чок болганда езу-чаңчылдар. |
С. Сурун-оол «Ногаан ортулук» | Төрээн чери ыдыктыг, ону үрегдеп, төтчеглеп болбас, кадагалап камгалаар, улам көвүдедир ужурлуг. |
Ю. Кюнзегеш «Шүлүкчүнүң орнукшулу ыржым-шыпшың» | Кижи чок апаарга, идик-хеви, ооң өң-чүзүнү, үндүрер хүнүн айтырып ном ажыдарр, ыглап-сыктап болбас, 7, 49 хонуктар. |
Ю. Кюнзегеш «Куда» | Куда езулалы, амгы үеде хевири. |
Ш.Куулар «Баглааш» | Эр кижиниң эдилели болган баглааш, аңаа хамаарышкан езулалдар, ону кеспес, оккулбаас, чүдеретпес, эр кижиниң сузу хадыыр. |
О. Сувакпит «Аревэчи» | Оранга чалбарыглар: Сугга, Черге, Таңдыга, Дээрге… |
К. Кудажы «Уйгу чок Улуг-Хем» | Улуг болгаш эргези улуг кижилерге хамаарыштыр ужурлар. |
В. Козлова «Чаражын аар» | «Ие сөзүн ижип болбас, ада сөзүн ажырып болбас» Аваларын хөректеп, чаңчап болбас, эр кижи херээхен кижиге холл дээп болбас. Херээжен кижи эр кижиниң олудунга олуруп болбас, хөй чугааланмас. |
С. Козлова «Сыра» | Хамнаашкын езулалдары. Хамнарны өттүнүп болгаш ооң херекселдери-биле ойнавас, оларны хүндүлээр. |
Е. Танова «Даглар», «Самынаның сынын тепкеш…» | Дагылгалар кылыры, куй дагыыр, улуг өгбелерин дыңнаар, карактаар, оларның аттарын дорт адавас. |
А. Даржай «Хемнер бирде сыыгай-даа бээр…» | Делегейде мөңге чүве чок. Өзер назынныг, өлүр үелиг. Мегечи өртемчей деп чүл? |
А. Даржай «Игил ыызы» | Игилди кылыры; актаары азы артыжаары. |
Предварительный просмотр:
В.Ш. Көк-оол «Самбажык». Киирилде кичээл. Ай, хүнү________
Сорулгазы: Шииниӊ сөзүглели-биле уругларны таныштырып, аянныг номчулгазын чорудары;
Шииниӊ дылыныӊ уран-чечен аргаларынга даянып, уругларныӊ аас чугаазын сайзырадыры;
Төрээн чериниң төөгүзүн утпас, кезээде сактып чоруур ужурлуг.
Кичээлдиң кыйгырыы:
«Алдан-маадырларны сактып, тураскаап чоруңар, олар бистиң бурунгуларывыс болгаш эвилелдиг демиселдиң база бир эгелекчилери болур»
/В.Ш. Көк-оол/
Кичээл хевири | Холушкак хевирниң кичээли | Дерилгези | ||||
Чедип алыр ужурлуг билии | Бот-тускайлаң: шииде бижиттинген төөгүлүг барымдааларны ханы сайгарып, оларның амыдыралы; Харылзажырының - шииниң сөзүглелинге аянныг номчулганы кылыры; Регулятивтиг – шииниң ниити утказын шиңгээдип алыры, ону кайы хире билип алганын сайгарары. | |||||
Өске эртемнер-биле харылзаазы | Тыва төөгүзү - Манчы дарлалының үези, Монолог. Оппукайның монологу. Орус литература, Россия төөгүзү. Е. Пугачев, С. Разин | Тыва төөгүзү, 1-ги том. | ||||
Эртем иштинин харылзаазы | Шүлүк «Алдан-маадыр» | Саазында шүлүк | ||||
Кичээл чорудуу: Ι. Организастыг кезээ Слайд1. | ||||||
ΙΙ. Чаа тема өөредиринге белеткел | а/. Алдан-маадырларны билир силер бе? – викторина. б/.Алдан маадырларның кыска төөгүзү; в/. Тос эрээ. | Слайд 2,3 Слайд 5-9 | ||||
ΙΙΙ. Чаа тема. | Драма жанрынга бижиттинген шии. а/. Чогаалдыӊ маадырларыныӊ бөлүктери: (бот ажыл) Таблицаны долдурар.
б/. Сөзүглел-биле ажыл, арын 15, 1-ги көргүзүгде Оппукайның монологу. в/. Оппукайның характеристиказы, психологтуг байдалы. | Бот ажыл Хыналда – Эжинге демдек салыры. | ||||
IV. Быжыглаашкын. | а). Шииниӊ тема, идеязын илередири. б/. Шииде аңгы демиселин чуруп көргүскени – дискуссия; в/. Мөзүлүг, мөзү чок маадырларның овур-хевирлери. | Ажык чугаа | ||||
V. Түңнел демдектер салыры. Рефлексия. | Чогаалдыӊ маадырларындан кымны чоок хүлээп алдынар, чүге? Кайы маадырны эки талаже эттинип алган болза эки деп бодаар силер? Шииниӊ дылын кайы-хире уран-чечен кылдыр бижээн деп бодап тур силер. Өске чогаалчылардан ылгалы кандыг-дыр? -5 алган уруглар холун көдүрер 4 – холун көдүрер, Шуут билбедим дээр кижи. | |||||
VI. Онаалга. | а/. Дылыныӊ уран-чеченинге төлевилелдер темазы:
б/. Шилип алгаш, бир чогаадыгны бижиир: Алдан-маадырлар - чоннуң езулуг маадырлары; Самбажык – эрес-дидим маадыр; Тыва чоннуң шаандакы үеде амыдыралы. в/. Шиини төндүр номчуур. | Слайд
Слайд | ||||
Капсырылга 1.
ВИКТОРИНА
- Чогаалчының долу ат-сывы;
- Чүү деп чогаалын сактыр силер?
- Чогаачының ады-биле чүнү адааныл?
- Шиини чүге ынчаар адааныл?
- Кайы үеде бооп турган деп бодаар силер?
- «Алдан-дургун деп доостунмаан романы кым билирил, автору кымыл?
- Бо шүлүктүң автору кымыл?
- Бо авторнуң ол темга бижээн шүлүүн
- Шүлүктен одуруглар…
- Арттар санай бажын аскан
Алдан-маадыр кымнар иик…
Капсырылга 3.
Шииниң кол маадырлары:
- Самбажык, 30 хар үезинде, арат;
- Дажыма, 40 хар үезинде, арат;
- Көшкендей, 35-40 үезинде, арат;
- Комбулдай, 25-30хар иштинде арат,
- Бошкажык, 20 харлыг, эрге-чагырганың эң биче ддужаалдыг кижизи;
- Оппуккай, 45 хар чыгыы, кинчилиг арат,
- Чинчи, 18 харлыг, Оппуккайның уруу;
- Мундургу, 20 харлыг уруг,
- Даданай, 25 хар иштинде уруг;
- Белдер, 60 хар иштинде хүндү;
- Урундай, 25 харлыг, аныяк арат,
- Сеңгин, 45-50 харлыг, чаңгы,
- Узун-Белек, 30 харлыг арат;
- Койнаа, 45 харлыг, хүндү,
- Садыяа, 35-40 хар чыгыы, арат,
- Алдай-оол, 30 хар иштинде арат,
- Кызыңнай, 50 хар иштинде, хүндү;
- Семис-Кадай, 50 хар чыгыы, арат.
Капсырылга 4.
Таблицаны долдурда саннарын бижиптер.
Мөзүлүг маадырлар | Мөзү чок маадырлар |
Мөзүлүг маадырлар | Мөзү чок маадырлар |
1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 11, 13, 15, 16 | 10, 12, 14, 17. |
По теме: методические разработки, презентации и конспекты
Доклад Класстан дашкаар ажылдарны тыва дыл, чогаал кичээлдеринге ооредири болгаш аңаа ажыглаар арга-методтар
Уругларнын боттары номчууру, улустун аас чогаалын чыыры, бот чогаадылга ажылын бижиири, кѳрген чүүлдеринге үнелел бижиир, номчукчунуң дневнигин чорудары, номчаан чогаалынга хамаарыштыр кроссворд...
«Класстан дашкаар номчулга кичээлдеринге шенелде программа болгаш С.А.Сарыг-оолдуң шүлүктерин өөредири» деп илеткел.
«Класстан дашкаар номчулга кичээлдеринге шенелде программа болгаш С.А.Сарыг-оолдуң шүлүктерин өөредири» деп илеткел....
Илеткел "Тыва дыл, чогаал кичээлдеринге уругларнын аас болгаш бижимел чугаазын сайзырадыры"
Илеткел «Тыва дыл, чогаал кичээлдеринге уругларнын аас болгаш бижимел чугаазын сайзырадыры»...
Тыва дыл кичээлдеринде хүндүткел езулалдарының элементилерин ажыглаары
Киирилде: Кандыг-даа чон чурттап орар черлиг, чугаалажыр тускай дылдыг болгаш онзагай ылгалыр ...
5-7 класстарга тыва дыл кичээлдеринге оюннар
[[{"type":"media","view_mode":"media_large","fid":"17527930","attributes":{"alt":"","class":"media-image","height":"360","width":"480"}}]][[{"type":"media","view_mode":"media_large","fid":"17527936","...