Ажылчын программа. Төрээн чогаал. 6 класс
календарно-тематическое планирование (6 класс) на тему
6-гы класска төрээн чогаалга ажылчын программа. Неделяда 1 шак.
Скачать:
| Вложение | Размер |
|---|---|
 6_klass_-_ap_-_toreen_chogaal._1_shak_fgos.docx | 75.42 КБ |
Предварительный просмотр:
Тыва Республиканың өөредилге болгаш эртем яамызы
Муниципалдыг ниити өөредилге чери
Адыр-Кежиг ортумак ниити билиг школазы
ШМК-ның хуралынга көрген. Директорнуң өөредилге Школа директорунуң
Протокол № ___ талазы-биле оралакчызы ____ дугаар дужаалы-биле
“___” _________ 2016. чөпшээрээн. бадылаан.
_________ /Севек Е.К./ _________ /Кушкаш Ч.А./ __________/Кол Ч.С./
“___” _________ 2016. “___” _________ 2016.
Төрээн чогаал эртеминге
АЖЫЛЧЫН ПРОГРАММА
(неделяда 1 шак)
Класс: 6
Өөредилгениң деңнели: ФКѲС
Өөредилге номунуң автору, ады, үндүрген чылы: Кужугет М.А., Куулар Н.Ш.,Ооржак Л.Х., Чамзырын Е.Т., Шаалы А.С. Төрээн чогаал. Кызыл, 2014 чыл.
Программаның ады: “Тыва аас чогаалы болгаш литература” ниити өөредилге черлериниң 5-11 класстарынга чижек программа, Кызыл – 2012 ч. Авторлар бөлүү: Кужугет М.А., Ооржак Л.Х., Чамзырын Е.Т.
Тургузукчузу: Монгуш А.Э.,
тыва дыл болгаш чогаал башкызы
2016
Тайылбыр бижик
6-гы класска төрээн чогаал эреминге таарыштыр кылдынган ажылчын программа ортумак ниити өөредилгеге хамаарыштыр РФ-тиң ФКӨС-түң , Тыва Республиканың өөредилге болгаш эртем яамызының сүмелээни Национал школа хөгжүдер институдунуң 2012 чылда үндүргени «Төрээн чогаалга күрүне стандартының», “Тыва аас чогаалы болгаш литература” ниити өөредилге черлериниң 5-11 класстарынга чижек программаның сорулгаларынга болгаш негелделеринге дүүштүр кылган.
Школага тыва аас чогаалы болгаш литератураны өөредириниң сорулгалары
Өөредиглиг:
- чогаал сөзүглелиниң тургузуун, уран-чеченин, ооң дылының онзагай талаларын, идей-тематиктиг утказын, композициязын ханы сайгартып;
- чогаалдың теориязының эге билиглеринге даянып, чечен чогаалдың аймаан, жанрын, хевирин, ооң бижиттинген төөгүзүн чыып;
- чечен чогаалдың онзагайын уран чүүлдүң өске хевирлери-биле деңнеп, орус болгаш өске-даа чоннарның литературазында тыва чогаалдарның идей-тематиказы-биле хөөннеш уткалыг чогаалдарны деңнеп;
- чогаал сайгарарынга ажыглаар янзы-бүрү медээ-сүмелерни ( Интернет четкизи, словарьлар, библиографтыг справочниктер, энциклопедиялар) ажыглап сайгарарын өөредир.
Сайзырадыр:
- уругларның амыдыралче бот-тускайлаң медерелдиг көрүжүн хевирлеп, чогаадыкчы арга-шинээн;
- аас болгаш бижимел чугааны делгереңгей, утказынга дүүштүр шын ажыглап, сайгарарын сайзырадыр.
Кижизидилгелиг:
- сагыш-сеткили байлак, мөзү-бүдүжү чаагай, эптиг-чөптүг;
- кижилерге, төрээн черинге, бойдузунга ынак, хумагалыг;
- хамааты бот-медерели бедик; ада-чурт төөгүзүн үнелеп билир;
- номчулгага сонуургалдыг, чогаадыкчы езу-биле боданып, бодунуң туружун амыдыралдың кандыг-даа байдалында камгалап билир кижини кижизидер.
Төрээн чогаал эртемин өөренириниң ФКӨС негелделери-биле түңнелдери
Бот-тускайлаң түңнелдери: өɵреникчи бодунуң үзел-бодалын, туружун бот-тодарадып, бот-сайзырадып, идепкейжидип, сорулгазынга дүүштүр медерелдиг бот-углап билири; өөренириниң чугулазын, чаа билиглер шиңгээдип алырының, кандыг үре-түңнелдиг болурун медерелдии-биле угаап билири; аймак чоннар аразынга хуузунда хамааты туружун илередип, хоойллу-дүрүм ңзугаар бадыткап; амыдыралчы планнарын тургузуп, ону боттандырынче угландырып билири, ниитилелдиң чаңгыс аай российжи үзел-бодалдыг хөгжүлдезин медереп, хүлээп көөрү; ниитилелдиң амыдыралынга бот-тускайлаң харыысалгалыг болуру.
Предметтиг түңнелдери: чогаал эртемин өөренириниң онзагайын, чугулазын медерелдиг билип алырынче; чаа билиглерни чедип алырының янзы-бүрү аргаларын өөрениринче; теориялыг билиглерни шиңгээдип, херек кырында ажыглап, эртем ңзузу-биле угаап боданырын хевирлээринче; эстетиктиг көрүштүг болурунче; келир үеде бот-хуузунуң ажыл-херекчи байдалдарынче угландырып эртемни ханы өөренири.
Метапредметтиг түңнелдер: Метапредметтиг түңнелдерниң кол үндезини уругларның медээлер-биле ажылдап билириниң азы ниити чүүлден чугула бодалды ылгап, сайгарып, хүлээп ап көөрүнүң эге базымнарын кылыры болбушаан, эртемнер аразының харылзаалыын илередири; өөреникчилерге чогаал эртемин өске эртемнерниң теория- практиктиг билиглери-биле холбап өөредири, өөренириниң бот-тускайлаң, коммуникативтиг (харылзаа тудуп, чугаалажып билириниң), регулятивтиг (бот-угланыышкынныг), чаа билиг алырының аргаларын шиңгээттирери.
Тыва аас чогаалы болгаш литература эртеми, оларның өөредиглиг ужур-утказының чамдык методиктиг айтырыглары
ТЫВА ЧОГААЛ ЭРТЕМИ – республиканың школаларында өөредилге-кижизидилге айтырыын шиитпирлээринге эргежок чугула, өзек эртемнерниң бирээзи. Тыва чогаал чоннуң байлак аас чогаалындан ужуун алган сөстүң уран чүүлү, мөзү-шынар хевирлээриниң кол чепсээ.
Бурунгудан бээр ада-өгбелериниң арттырып кааны аас чогаалы, сөстүң уран чүүлү чүс-чүс чылдардан бээр ниитилел амыдыралында болуп турар болуушкуннар-биле холбаалыг, үндезин дазылдыг, ол дыл, чогаал эртеминиң сайзыраарынга, тыва литератураның, культураның хөгжүлдезинге улуг ужур-дузалыг, харын-даа бүгү тыва чоннуң бурунгаар көрүштүг сайзыраарынга, төөгүнү камгалап арттырарынга онза чугула салдарлыг.
Тыва чогаал төөгүнү камгалап арттырарынга чугула, өзүп орар салгалдың мөзү-шынарын хевирлээринге онза чугула рольду ойнап чоруур. Тываның чогаалчыларының бижээни амыдыралчы, төөгүлүг чогаалдары сценага боттанып, көрүкчүлерге эстетиктиг таалады берип чоруур.
Литература бүгү талалыг сайзыраңгай, бедик культуралыг, төрээн болгаш хөй националдыг Россия чоннарының культуразын, ооң байлаан, найыралын үнелеп билир; чараш мөзү-бүдүштүг, бодунуң үзел-бодалын, хамааты туружун камгалап шыдаар дыл-домаа сайзыраңгай хамааты кижини хевирлээр күштүг, аргалыг, бодунга болгаш долгандыр хүрээлелге чөптүг хамаарылгалыг, шүгүмчүлелдиг болурун чечен чогаал кижизидер. Чечен чогаалды ханы сайгарып номчууру угаап-боданырының арга-шинээн сайзырадыр, чогаалчының делегейи-биле, ооң чогаал бижиир аян-хөөнү-биле чоок таныжары болур.
Чогаал делегейи-биле харылзаа уругларны орус болгаш делегей литературазының шылгараңгай чогаалдары-биле таныжарынга, тыва чогаалды кожа-хелбээ чоннарның чогаалдары-биле деңнеп сайгарарынга, оларның чоок болгаш ылгалдыг талаларын тодарадып өөредиринге чогумчалыг байдалды тургузуп бээр..
Тыва чогаалдың өзээн национал литератураның алдын фондузунда кирген чогаалдар тургузуп турар.
Уран сөс чүгле сеткил хөлзээшкинни оттурар эвес, сөстүң онзагай чаражын, ханы утказын медерелдии-биле сайгарып билиринге чаңчыктырар. Чечен чогаал сайгарылгазы төөгү, философия, психология, педагогика, уран чурулга эртемнери-биле чергелештир күүсеттинер.
Уругларның чугаа сайзыралынга, чугаа культуразынга, хөй-ниити харылзажылгага тыва чогаал эртеминиң салдары улуг. Чечен чогаал дылы дыл эртеминиң бүгү адырлары-биле холбаалыг болганда, уруглар сөстүң эстетиктиг функцияларын долу сайгарып билир болур ужурлуг. 6-ки класска чогаал дугайында өөренген билиглерин улам сайзырадып, чаа өөредилге номундалитература теориязынга хамаарыштыр берген билиглерни шиңгээдир.
Чогаал теориязынга хамаарышкан айтырыгларны делгем, өске литературалар-биле чергелештир өөредири.
6-ки класска чогаал уруглар сайгарылгазын тематиктиг принципке даянып кылыр, чогаал «жанры» болгаш аймактар деп билиглерге даяныр.
Ажыглаар педагогтуг технологиялар: чаңчылчаан болгаш чаа үениң технологиялары, медээ-коммуникативтиг технология, кадыкшылды камгалаарының, оюннарлыг технология, проектилиг технология болгаш өске-даа.
Методтар: шинчилел, дилеп тыварының, көргүзүг, проектилиг метод, индукция, анализ, синтез, деңнелге, башкының сѳзү, беседа, хайгаарал, ѳѳреникчилерниң бот-тывынгыр ажылы, кѳргүзүп тайылбырлаарының методу, дилеп тыварының, тɵлевилел методу, чогаадыкчы номчулга.
Аргалар: билдинмес айтырыгларга харыыны боттары дилеп тывар, шиитпирлээр ужурлуг айтырыгларга даяныр схема-план тургузары, интернеттен тыпкан факт-материалдар-биле ажылдаары.
Класстан дашкаар ажылдар: бот-тускай ажылдар, бөлүктеп ажылдаары, ниити ажылдаары.
Кичээлдерниң чижек хевирлери: Кичээл- «дүлнүүшкүн», кичээл- «ажыл-херекчи оюн», кичээл-конференция, кичээл-концерт, театр-кичээл, бөлүктеп ажылдаарының кичээли, кичээл-чогаадыкчы отчет, кичээл-чогаадылга, кичээл-түңнел, кичээл-таныжылга, кичээл-фантазия, кичээл-демнежилге,СТМ-кичээл дээш о.ө.
Темалыг бөлүктер аайы-биле шактарның хуваалдазы:
Киирилде кичээл
1-ги кезээ. Эгээртинмес эртине-байлак – аас чогаалы
2-ги кезээ. Ойнай-сылдай сойгалажыр
3-кү кезээ. Элээдилерниң эрээн-шокар делегейи
4-кү кезээ. Ыт – кижиниң өңнүү
5-ки кезээ. Төрээн чуртум делгемнери…
6-гы кезээ. Көжеге-даа ажыттынды… -
6-ки класстың өөреникчилериниң шиңгээдир кол билиглери болгаш мергежилдери:
6-гы классты доозуп тура, өөреникчилер
• алгыш-йөрээлдерни аас болгаш бижимел чугаага ажыглап билир;
• чогаалдардан алдынган үзүндүлерге аттарны чогаадып, цитаталыг планны тургузуп билир;
• номчаан чогаалдарының кол-кол болуушкуннарын, аразында харылзааларын тодарадып шыдаар;
• шээжи-биле өөренген чогаалдарын шын аянныг, тода чугаалап билир.
• өөренген чогаалдарының утказын болгаш ында болуушкуннарны дес-дараалай чугаалаар болгаш оларга презентацияны тургузар;
• чогаалда чуруттунган кол болгаш ийиги чергениң маадырларын тодарадып, оларга аас болгаш бижимел характеристикаларны бээр;
• өөренип эрткен сөзүглелдериниң уран-чеченин сайгарбышаан, оларның ужур-дузазын тайылбырлап шыдаар;
• чогаалдың утказын чугаалаарының аңгы-аңгы хевирлерин (делгереңгей, шилилгелиг, допчулай) чорудуп билир;
• номчаан чүүлүнге бодунуң хамаарылгазын илеретпишаан, кыска үнелелди бижип шыдаар;
• өөренген чогаалдарынга аас болгаш бижимел ажылдарны күүседип билир;
• словарьларны ажыглап билир болгаш оларны номчаан чогаалдарынга хамаарыштыр чөптүг ажыглаар;
• немелде литература-биле база улуг улустуң медээлери-биле ажылдап билир болур ужурлуг.
Календарь-тематиктиг планнаашкын
Төрээн чогаал (1 шак)
№ | Программаның кезээ | Кичээлдерниӊ темалары | ШАГЫ | Кичээлге шиӊгээдип алыр кол билиглер | Өөреникчилерниң белеткелиниң деңнелинге негелделер | Бажыӊга онаалга | Хуусаазы | |||||
План | Херек кырында | |||||||||||
1-ГИ УЛДУҢ | ||||||||||||
1 | Киирилде | Литература – сөстүң уран чүүлү | 1 | . «Литература – сөстүң уран чүүлү», ооң ниитилел амыдыралының сайзыралынга, мөзү-бүдүш хевирлээринге эргежок чугулазы. Чаа өөредилге чылында өөренир чогаалдар-биле кыска таныжылга. Төрээн дыл – чогаалчы кижиниң кол чепсээ, кижилерниң сеткил-сагыжын сергедип, иштики делегейин байыдып, хей-аъдын көдүрер, сүмелекчи, деткикчи даяныр күжү. | Чогаал – амыдырал.Дыл ниитилелдиң арны, ооң камгалакчызы, культураның, төөгүнүң кадагалакчызы, чогаалчының сүмелекчизи, даяныр чепсээ. | Чогаал дугайында мерген сөстер, цитаталар тып келир. | ||||||
2 | Эгээртинмес эртине-байлак - аас чогаалы | ЧТ Тоолчургу болгаш төөгү чугаалар. “Ай, Хүн”, “Чеди-Хаан”, “Үгер” | 1 | Тыва тоолчургу чугааларны тема аайы-биле бөлүктери, тургузуунуң онзагайы. Ай,Хүн дугайында немелде медээлер чыып, эштеринге таныштырары. Чеди-Хаан сылдыста кижи бүрүзү сылдызы. | Төөгү болгаш тоолчургу чугааларныӊ аразында ылгалы. Астономия эртеминден сылдыстар дугайында медээ, үгер сылдыс дугайында у.а.ч. немелде медээлер. | Тыва улустуӊ тоолчургу болгаш төөгү чугааларының дугайында ажылдар номчуур, конспект. | ||||||
3 | “Кижи канчап эң-не күштүг амытан болганыл?” “Kүскениң чылга киргени” “Теве-Адар” “Үттүг-Хая дугайында тоолчургу чугаа” | 1 | Кижиниң делегейде бүгү-ле дириг амытаннарның эң-не күштүү, эң-не угаанныы болганы. Мерген угаан кедилиг дугайында чугаа. Черлер аттарының тывывлган төөгүзүнүң барымдаалыг бооп болуру. Барыын-Хемчикте Үттүг-Хая деп черниң тывылганы. Тоолчургу чугаада овур-хевирлерни чуруп көргүсениниң онзагайы. | Сөзүглелдиӊ планын тургузар. Сөс-биле ажыл. Тургузуунуң онзагайы. | Ада-иезиниң төрээн черинде черлер аттарының дугайында медээ кылыр. Чылдың 12 аттарын дес-дараалаан чурум ёзугаар шээжилээр. | |||||||
4 | “Хайыракан” “Амыр-Санаа дугайында төөгү чугаа” “Хөөмейлээр Бүдүкпен” “Кыры сөөгү” | 1 | Кырган шуваганчы кадайның мерген угаанныы. Хайыракан деп адай берген дагның төөзүзү. Тывада ындыг аттыг черлер аттары. Тоолчургу чугааның үндезинниг бооп болурунуң дугайында чугаа. Төөгүге Амыр-Санаа деп кижиниӊ турганының дугайында медээлер.Төөгү болгаш амыдырал. Чоннуң төрээн черинге хостуг чурттаар, ол дээш маадырлыг чоруктар кылыр күзел-бодалдарының илереттингени. Гиперболаның ажыглалының чогаалдарның утка-шынарынга дүүшкээ. Өөредиглиг болгаш кижизидикчи ужур-дузазы. Бүдүкпенниң хөөмей-сыгыды, ооң дыңнакчыларга дээштии. Сыгыт-хөөмейниң тыва кижиниң амыдыралынга ужур-дузазы. Кыры сөөгү-биле холбашкан езулалдар. Тыва улустуӊ ёзу-чаӊчылдары, чүдүлге-сүзүглелдери–биле холбашкан мал-маганныӊ ыдыктыг сөөктери. | Топонимия эртеминиң дугайында немелде медээ. Сөс-биле ажыл, оларның идей-тематика илередиринге ужур-дузазы. Төрениӊ дөрт дүжүмеди, ызыгуур салгаар, куяк хеп, шинчээчи, хаан күрүнениӊ иштинге. /легер домактарның ажыглалы. Чогаалдарда кандыг кол бодал илереттингенин тодарадыры. ” Кыры шимчээрге, хырын тодар”деп үлегер домактың утказы. | «Тывада сураглыг черлер » деп проект кылыр. «Амыр-Санаа» деп чогааалдан гиперболаныӊ чижектерин тывар. Бүдүкпенниң овур-хевири. Кожуун, сумуларнда хөөмейжилер. Мал-маганныӊ ыдыктыг сөөктериниң дугайында медээ кылыр. | |||||||
5 |
С. Сарыг-оол «Күс». | 1 | Шүлүктүӊ тургузуунда онзагай талалары. Шүлүкте күскү бойдустуң өңнерин чуруп көргүскени болгаш күскү ажыл-агыйны уран-чечен аргаларны ажыглап, илереткени. Күскү чурумалдың амыдырал-биле холбаазы. | Чогаалдың уран аргаларын сайгарары. деп Эпитет, деңнелге, метафораларны ажыглааны. | Шүлүктү доктаадыр. | |||||||
6 | ЧТ Тыва улустуң ырлары. Төрээн чер дугайында ырлар. Хосталга дугайында ырылар. | 1 | Тыва улустуң ырларының тывылганы. Оларның темалары, утказы, тургузуу, дылының уран-чечени. Ырларның-сагыш-сеткилилередириниң чепсээ.. Төрээн чер, күш-ажыл, мал-маган, эт-херексел, байыр-наадым, оюн-тоглаа дугайында бодалдарны илереткен улустуң ырлары. Ырларда улустуң амыдыралы, күзел-бодалдары.Улустуң ырларының аңгы демиселиниң чепсээ бооп чорааны. | Улустуң ырларының дылы. Аян-хөөнүнүң онзагайы. Улусчу чаңчылдарның илереп кээри. | Ырларны шилилге-биле ырлап өөренир. | |||||||
7 | ЧТ Ыр, кожамык дугайында билиг. | 1 | Тыва улустуң ырларын ырлажып өөренири. Улустуӊ ыр, кожамыктары кижиниң чуртталгазының эдеринчизи. Ырларның, кожамык аялгаларының онзагайы. Ыр, кожамыктарның темалары. | Тываныӊ улустуӊ ыраажыларын,хөөмейжилерин таныштырар. Улустуӊ ырларының, кожамыктарының дылы. У.а.ч. кижизидиглиг талалары. шоодуглуг база шүгүмчүлелдиг ыр, кожамыктар. | Ыраажылар дугайында альбомдан долдурар, музейге дужаар. Улуг улустан кожамык чыыр. | |||||||
8 | ХА Улустуң аас чогаалы | 1 | Уругларның улустуң аас чогаалынга хамаарышкан билиин быжыглап, хынаар. | Улустуң аас чогаалының кижиниң амыдыралынга ужур-дузазын билип аар, амыдыралга херек кырында ажыглап чоруур.. | Улустуң аас чогаалының чыындызын тургузуп чыыры. | |||||||
2-ГИ УЛДУҢ | ||||||||||||
9 | ЧТ Алгыш йөрээлдер. Макталдар болгаш чалбарыглар. | 1 | Алгыш-йөрээлдерниң утказы, тургузуу болгаш темалары. Алгыш-йөрээлдерниң бөлүктери: алгыштар, чалбарыглар, макталдар. Оларда ажыттынган овур-хевирлер, уран-чечени, дылы. Оларның ажыглалы, амгы үеде ажыглалы. . | Алгыш-йөрээлдерниң бөлүктери. Чаагай күзээшкиннерниң утказы. Алгыш-йөрээлдерниң, чалбарыглар, макталдарның тургузуу. | “Дөжек дой” база “Хылбык дой” байырлалдарга алгыш-йөрээлдерден бижиир, чогаадыр. Макталдар, чалбарыглар доктаадыр. | |||||||
10 | Хам алгыштары | 1 | Хам алгыштары – тыва чоннуң шүлүк чогаалының эң-не эрте-бурунгу хевири, ооң сагыш-сеткил культуразының эртинези, бурунгу үзел-бодалының илередии. Хам алгыштарының онзагайы | Хам алгыштары амыдырал-чуртталганы чогумчалыг болдурарынга чоннуң бүзүрелин эгидеринге ужур-дузалыы. | Алганып турар хам кижи чуруур. | |||||||
11 | Эгээртинмес эртине-байлак - аас чогаалы | Авторлуг тоолдар С.Сарыг-оол “Агар-Сандан ыяш” | 1 | “Агар-Сандан ыяш” – тыва литературада бирги авторлуг тоол. Тайбың болгаш араатан аңнарның овур-хевирлерин дамчыштыр Тывага аңгы демиселин тоолда көргүскени. Улустуң аас чогаалы-биле сырый харылзаалыы, уран-чечени. | Ниитилелде аңгы демиселин болгаш ак, кара күштерни көргүскени. Агар-Сандан ыяш – Тывага Улусчу хувискаалдың ачызында тургустунган чаа эрге-чагырганың овур-хевири. | Ховар ажыглаттынып турар сөстерниң болгаш сөс каттыжыышкыннарының утказын билип ап, тайылбырлаар. | ||||||
12 | ЧТ Гипербола болгаш литота дугайында билиг | 1 | Маадырларның күш-шыдалын, чүвелерниң азы болуушкуннарның онзагай шынарларын чуруп көргүзерде, хөлүн эрттир хөөредир, улгаттырар уран арга. Чүвелерниң азы болуушкуннарның хемчээлин, күжүн, ужур-утказын уран-чечени-биле бичеледир уран арга. | Гипребола, литота. | Чогаалчыларның гиперболаны, литотаны ажыглап турарының чижектери. | |||||||
13 | С. Козлова “Аъттыг-шеригжи кыс” | 1 | Тыва эки турачы Вера Байлактың амыдыралын чеченчидип чуруп көргүскени. Байлактың дайын шөлүнге эрес-дидим чоруу болгаш тайбың ажыл-ишке киржилгези. Бора-Шээлей болгаш Вера Байлактың овур-хевириниң чүүлдешкээ. | Чогаалдың дылының онзагайы. | Эки-турачы кыстар, Вера байлак дугайында дыңнадыглар кылыр. | |||||||
14 | С. Козлова “Аъттыг-шеригжи кыс” | 1 | Байлактың дайын шөлүнге эрес-дидим чоруу болгаш тайбың ажыл-ишке киржилгези. Чогаалдың тургузуу. | Шүлүглелдиң автору, шүлүкчү, журналист, очулдурукчу Светлана Козлова дугайында улуг улустан, башкылардан айтырып, медээ чыыр.. | Чогаалга хамаарыштыр чурук чуруур азы кыска чогаадыг бижиир. | |||||||
15 | К-Э.Кудажы “Маргылдаа” | 1 | Кижилерниң хоозун мактаныкчы, улуургак болгаш өрү көрдүнер, бардам чоруун кочулап көргүскени. Маска, Дөжү, Хөрүктүң овур-хевирлериниң чуруттунганы, басняның элдээртиглиг утказы. Басняның дылының уран-чечени. | Дөжү, хөрүк деп сөстерниң ажыглалы, чогаалды утказы. Чогаал маадырдарыныӊ портреди, овур-хевири. | Басняныӊ утказынга чүүлдеш үлегер домактардан тып бижиир | |||||||
16 | С.Сүрүң-оол «Аът биле оор» Иван Крылов “Шиижек биле Көге-буга” | 1 | Мөзү-бүдүш проблемазын чидии-биле көдүргени. Хөй ниитиниң өнчү-хөреңгизиниң төтчеглекчилери – оорларны буруудатканы. Басняның кол утказы, ооң амгы үе-биле харылзаазы. Амыдыралда бар “дузактар” дугайында чугаа. Маадырларның мөзүзүн илереткен эпитеттер-биле ажыл. | “Аът биле Оор” деп басняда кол бодал. “Бодун боду билинмес, морзук калчанын билинмес” дээн үлегер домактың утказы. Иван Крылов болгаш тыва чогаалчыларның басняларында кижиниң мөзү-бүдүжүнге хамаарыштыр кандыг ниити бодалдар барын илередип деңнээр. Чогаалдарның бижээн аянының онзагайы, дылының чедингири. | “Оорнуң оруу муңгаш“ деп чогаадыг бижиир. Орус болга өске-даа чоннарның баснязын тып номчуур, утказын таныштырар. | |||||||
3-КҮ УЛДУҢ | ||||||||||||
17 | ЧТ Басня дугайында билиг. | 1 | Басня дугайында билиг. Басня болгаш үлегер домактар. Басня бижип чоруур тыва чогаалчылар. | Шүлүктээн азы калбак чогаал хевиринге бижиттинген шоодуглуг, өөредиглиг болгаш кижизидикчи уткалыг, кыска сюжеттиг литературлуг чогаал. Басня — эң-не бурунгу литературлуг жанр. | Чогаал теориязын конспектилээр. | |||||||
18 | ЧС | 1 | Өөренген болгаш шилип алганы басняларны шиижидип ойнаары | Уран талантызын көргүзер. | Литературлуг кыдыраашкабасня дугайында демдеглелдер кылыр. | |||||||
19 | Элээдилерниң эрээн-шокар делегейи | С.Тока “Мерген” “Тас-Баштыг”. | 1 | Чогаалда бойдус чурумалы, ооң идейлиг утказы. Төөгү темазы. Эрги Тыва ядыы кижилерниң аар-берге амыдыралы, эрге чок чораанын көргүскени. Аваның уругларынга ынакшылы маадырлыг чоруу, амыдырал дээш демисели. Орус, тыва улустар аразында найыралды чурааны. | Чогаалдың идей-тематиказын ажыдарынга бойдус чурумалдарының ужур-дузазы, овур-хевирлерниң дээштии.. Тыва ава херээжен кижини алдаржытканы. . | «Мерген» деп эгеден үзүндүнү шээжилээр. «Тас-Баштыгның овур-хевири» деп кыска чогаадыгны чогаал сөзүглелеинге даянып бижиир. | ||||||
20 | С.Тока «База кыш». | 1 | Чадырның ойбактарындан кирип турар тайганың соогу. Мергенниң ооруунда самдар чадыр. артып калган. /ш өшкү Ыржым. Тас-Баштыгның угаанныы, маадырлыг чоруу, амыдырал дээш демисели, уругларынга ынакшылы, сагыш човаашкыны. . | Чогаалда черлер аттары: Сарыг-Сеп, Копту, Бай-Сөөт, Баян-Кол, Теректиг. | Эгеге таарыштыр чурук чуруур, ону камгалаар. | |||||||
21 | С.Тока «Шаагай». | 1 | Кежээки ыыт-шимээн. Шаагайның даажы.. Шаагай, тос чадыр, чалаӊ, хүндү, мээреӊ, дүжүмет деп сөстер болгаш төөгү. | Байларның ойлук чок аажы-чаңы. Аваның шыдамыккай, коргуш чогу, ооң-биле чергелештир дыңнангыр, чөпшүлү. Чиңзе, саспайты, алажы, алгый, сөгеер, сөгүрер, күдүк базар, шаагай деп сөстерниң утказы-биле ажыл. | Эгеге пландан тургузар. |
| ||||||
22 | С.Сарыг-оол «Ол-ла Маскажык» | 1 | Чечен чугаада Тывага хувискаал мурнунда ядыы араттарның түреңги амыдыралын Ууштаарның өг-бүлезин дамчыштыр чуруп көргүскени. Чогаалда күскү пейзажты, өгнүң интерьерни, Маскажыктың бодалдарын, күш-ажылды уранчыдып көргүскени. Төөгү-биле холбаа. Аас чогаалы-биле харылзаазы. | Тываның төөгүзүн чуруп көргүскениниң онзагайы. Чогаалдың дылы,идей-тематиказын илередириниң аргазының онзагайы. | Күскү бойдусту чураан метафораларны ушта бижиир, чогаалга ужур-дузазын тайылбырлаар. Маскажыктың салым-чолу” деп кыска чогаадыг бижиир.. | |||||||
23 | ЧТ. Чечен чогаалдың маадырының дугайында билиг. | 1 | Чогаал маадыры дугайында билиг. | Чогаал маадырларының ажыл-херектерин болгаш тоожукчу чугаазын дамчыштыр идей-тематиканы илередири. | «Мээң ынак маадырым» деп темага кыска чогаадыг бижиир. | |||||||
24 | О.Сувакпит «Буянның сергези» | 1 | Буянның ырызы, уругларның оюну болгаш төөгү темазы. Бичии Буянның хамааты туружунуң быжыгып турары. ТАР-ның арат чонунуң Кызыл Шеригге дузаламчызы. Чоннуң патриотчу көдүрлүүшкүнү. Дайын чылдарында тыва бичии уругларның бир мөзүлеш овур-хевирин чурааны. Чогаалдың идея, темазы. | Чогаалдың дылының онзагайы. Сөс-биле ажыл. Чогаалга план тургузары. | «Буян келир үеде» деп чогаалга түңнел ()чогаадыр. | |||||||
25 | М.Дуюнгар «Хлеб» | 1 | Авторнуң мораль, мөзү-бүдүш айтырыын чедимчелиг дамчытканы. Дайын сөөлүнде чылдарда амыдыралдың чурумалы, хлебтиң үнези. Байырның, Белек-кыс башкының, суму даргазының овур-хевирлериниң чуруттунганы. Чогаалдың кижизидикчи салдары, уран-чечени. | Кижилерниң хлебке хамаарылгазы, ону үнелеп билири. Чогаалды аянныг, рольдап номчууру. | “Мен Байыр болган болзумза...” деп темалыг кыска чогаадыг. | |||||||
26 | Ш.Суван «Кижи-Бүрүс» | 1 | Чогаалчының тыва литературага тоолчургу чугааларга үндезилээн, элдептиг кижи-биле ужуражылга темазын бир онзагай кылдыр ажытканы. Тоожуда чуруттунган овур-хевирлер. Оларның Дүктүг-оолдуң салым-чолунга киржилгези. Тоожуда боттуг амыдыралды чуруп көргүскени болгаш авторнуң чогаадыкчы бодалының илерээшкини. | Чогаалды аянныг номчууру. Утказын чугаалаары. | Чогаалдың сюжедин эдерти чурук чуруур, камгалаар. Чогаадыг | |||||||
27 | Ыт – шынчы өңнүк | Х.Ойдан-оол «Эзир» | 1 | Чогаалдыӊ тема, идеязы, уран-чечени «Кижи биле бойдус» деп теманы чечен чугаада көдүргени. Орус-тыва кижилер аразында найырал. Шынчы сөс дугайында чугаа. Чогаадыкчы чорукту, чүве сактып алырын сайзырадыры. | Чогаал маадырларының овур-хевири-биле таныжылга. Найырал темазын чурааны. Байлаң-оол биле Эзир. Ак аңчының портреди. | “Бир-ле катап Чыргакы хем эриинге” деп эдертиг-чугаа чогаадыр, ону чугаалаар. | ||||||
28 | Х.Ойдан-оол «Эзир» | 1 | Чогаалда улутсуң езу-чаңчылдары. Эзирниң ужуралдары. Арганың аң-меңи болгаш кижилер. Адашкыларның буянныг сеткили, аразында чоок харылзаазы. | Эзирниң аргага ужуралдары, ооң сонуургак, кичээнгей чок болганы. Эзир болгаш ооң ээлериниң аразында харылзаа. Аянныг номчулга. | Эзирниң мурнундан “Төтчеглекчиниң дузаанга” деп кыска чогаадыг бижиир. | |||||||
29 | Ш.Суван «Азыранды» | Чогаалдың адының идейлиг утказы. Чогаалчының улуг болгаш бичии кижилерниң иштики делегейин ылгалдыг кылдыр чурааны. Чечен чугааның кижизидикчи ужур-дузазы. Дылы болгаш уран-чечени. | Чогаалдың планын тургузуңар, эге бүрүзүнге ат бээр. Соктайның овур-хевири. Ооң психологтуг овур-хевири. Чогаалда кол бодал кайы абзацта, кайы домакта киргени тывар, бадыткап харыылаар. | “Азыранды бистиң аравыста” деп темага чогаадыг бижиир. | ||||||||
30 | ЧС | 1 | «Ыт — кижиниң өңнүү» деп темага номчаан чогаалдарынга даянып чогаадыг бижиири. | |||||||||
31 | М.Доржу «Экии, Тыва» А.Даржай «Өгге йөрээл» | 1 | Өскен төрээн Тывазынга чоргааралын, ынакшылын илередип, авазынга дөмейлээни. Омак-хөглүг чонунуң хөөмей-сыгыдын алдаржыдып, төрээн чериниң каас-чаражын алгап-мактап, патриотизм темазын чедимчелиг ажытканы. Уран-чечени, стиль аянныы, эстетиктиг дээштии, авторнуӊ дылыныӊ бот-тускайлаӊы Шүлүктүң тема, кол бодал. Бижиттингениниң онзагайы, тургузуу. Адалга дузазы-биле лириктиг маадырның тыва өгге чоок хамаарылгазын илереткени. Тыва бөдей өгнү алдаржыдып, мөңге темаларның бирээзи төрээн чурт дугайында теманы бир янзы ажытканы. Йөрээл хевирин сайзыратканы. | Шүлүктү сайгарар. Аянныг номчулга. Адалганың кол бодал илередиринге ролю. Тыва биле аваны дөмейлээни, ооң ужур-утказы. Чогаалдың дылының уран-чечени, аас чогаалы-биле холбаалыы. Бижиттингениниң онзагайы, тургузуун сайгарар. Өгбе, күдүк, бөдей өг, бозагаӊ, болчумчалыг, эгииреде деп сөстер-биле ажыл. | Төрээн чер, өскен суур, бичиилен билир черлер дугайындачогаадыг-чурумалдан бижиир. Тыва өгнүң тургузуун, өг иштиниң эдилелдерин бижиир. Өгге тураскааткан өске чогаалдарны тып номчуур. | |||||||
32 | С.Молдур-га «Амытаннар чылы» | 1 | Тыва улустуң чыл санаашкынының шүлүкте илереп келгени. Амытан бүрүзүнүң онзагай аажы-чаңын, тускай шынарларын уран-чечени-биле ажытканы. | Чыл бүрүзүнүң онзагай талаларын илереткен одуругларны ушта бижиир. | Чыл бүрүзүн үлежип ап, шээжи-биле аянныг номчулга | |||||||
33 | ЧТ. Проза болгаш шүлүк чогааалдарының ылгавыр-лыг талалары. | 1 | Проза биле шүлүк уран-чечен чугааны организастаарының ийи кол хевири. Проза чогаалының онзагайы. Шүлүк чогаалының онзагайы. | /легер домактарда, тывызыктарда аяннажылгаларны тывыңар. | Ава, төрээн чер, найырал, эш-өөр дугайында шүлүктен чогаадыр. | |||||||
34 | Көжеге-даа ажыттынды… | Е.Танова «Илбилиг согун». Эртен үеже аян-чоруктуң чылдагааны. | 1 | Шииде Чеченмаа биле Мергенниң эрткен үеже аян-чорукту көргүскениниң онзагайы. Шииде шаандагы тыва амыдыралды чурааны, ооң фольклорлуг үндезиннери, кижизидикчи салдарлыы, тыва литературада баштайгы хуулгаазынныг шии болуп турары. | Рольдап аянныг номчууру. «Фантастика кижиниң угаан-бодалын сайзырадырынга дыка ажыктыг» деп башкының бодалының утказы.. | Чогаалдаң кол бодал илереткен домактарны ушта бижиир. | ||||||
35 | Түннел кичээл. «Мээң эң сонуургаан чогаалым». | 1 | Түңнел ажылдың частырыглары- -биле аджыл Чыл дургузунда өөренгенин катаптаар. | Уруглар ажык чугаага киржир. Чогаалдар сайгарылгазы. Литератураның амыдыралга чугулазының дугайында чугаа. | Чайгы үеде номчуур номнар шилиир. | |||||||
Ажыглаар литература:
1. Б. К.Будуп. Тыва үлегер домактар болгаш чечен сөстер. Кызыл,2010.
2. Д. Ч. Сүндүп. Тыва улустуң аас чогаалын школаларга өөредириниң методиказы. Кызыл, 1992.
3. Е.Т.Чамзырын. Этнопоэтические особенности тувинской детской прозы. Кызыл, 2009.
4. Матпаадыр. Уругларга аас чогаалы. Кызыл, 2006.
5. С. С. Комбу. Тувинская литература. – Новосибирск: Наука, 2012.
6. Тувинские народные сказки (Сост. З.Б.Самдан).-Новосибирск: ВО «Наука», Сибирская издательская фирма, 1994.
7. Тыва Республиканың чогаалчылары. (М.Б.Ховалыг тургускан. Кызыл, 2000)
8. Тываның чогаалчылары – Писатели Тувы. (М.Б.Ховалыг тургускан. Кызыл, 2001)
9. Тыва улустуң тоолдары. Кызыл, 2012.
10. Тыва тывызыктар (Г.Н.Курбатский тург.-н.). Кызыл, 2002.
11. Тыва улустуң тывызыктары. (А.Т.Дугаржап чыып тург.-н.). Кызыл, 2011. болгаш о.ө.
Словарьлар:
1. Б.И. Татаринцев. Этимологический словарь тувинского языка. Том 1 (А-Б). _ Новосибирск: Наука, 2002.
2. Б.И. Татаринцев. Этимологический словарь тувинского языка. Том ІІ. (Д, Е, И, Й). _ Новосибирск: Наука, 2003.
3. Б.И. Татаринцев. Этимологический словарь тувинского языка. Том ІІІ. (К, Л). _ Новосибирск: Наука, 2004.
4. Б.И. Татаринцев. Этимологический словарь тувинского языка. Том ІV. (М, Н, О, Ө, П). _ Новосибирск: Наука, 2008.
5. Б. К. Ондар. Топонимический словарь Тувы. _ Кызыл: ТКИ, 2007.
6. Краткий словарь литературоведческих терминов. Под ред. Л.И.Тимофеева, С.В.Тураева. _ М.: Сов.энциклопедия, 1984.
7. С.И. Ожегов. Толковый словарь русского языка. _ М.: Русский язык, 1988.
8. Тыва дылдың тайылбыр словары. Том 1. (А-Й). _ Новосибирск: Наука, 2003.
9. Тыва дылдың тайылбыр словары. Том 1. (К, М). _ Новосибирск: Наука, 2004
10. Тыва-орус словарь. _ М.: Сов. энциклопедия, 1968.
11. Я.Ш. Хертек. Тувинско-русский фразеологический словарь. _ Кызыл: ТКИ, 1975
12. Я.Ш. Хертек. Русско-тувинский фразеологический словарь. _ Кызыл, 1976
По теме: методические разработки, презентации и конспекты
Салчак Токанын «Араттын сөзү» деп чогаалында «Черликпен» деп эгеге кичээл-илеткел. (5 класс. Төрээн чогаал)
«Черликпен» деп эгеге кичээл-илеткел.Сорулгазы: 1. «Черликпен» деп эгени номчааш, чогаалда овур-хевирлерни тодарадып, сайгарылгалыг номчулганы чорудуп, чогаалдын уран-чечен дылын сайга...
К.К.Кудажы "Маргылдаа" ( 6 класс, төрээн чогаал)
Конспект урока по тувинской литературе в 6 классе по теме "Маргылдаа" К.К.Кудажы...
8-ки класска төрээн чогаал кичээлинге К.К.Кудажыныӊ «Тараа» деп тоожузунга билиглерни системажыдарыныӊ кичээли
8-ки класска төрээн чогаал кичээлинге К.К.Кудажыныӊ «Тараа» деп тоожузунга билиглерни системажыдарыныӊ кичээли...
Төрээн чогаал кичээлиниң технологтуг картазы
Төрээн чогаал кичээлиниң технологтуг картазы.Эртем, класс Төрээн чогаал, 5 класс Кичээлдиң темазыМонгуш Санчат-оолович Эргеп «Өдүгенде чайлаг»...
Төрээн чогаал кичээлиниң технологтуг картазы
Эртем, классТөрээн чогаал, 8 классКичээлдиң темазыЧерлиг-оол Чашкынмаевич Куулар «Шораан»...
Төрээн чогаал кичээлиниӊ технологтуг картазы. «Эргеппей – чылгычы».
Төрээн чогаал кичээлиниӊ технологтуг картазыТемазы: Сергей Пюрбю «Эргеппей дугайында тоожу». 1-ги кичээл. «Эргеппей – чылгычы»....