Төрээн чогаал кичээлиниң технологтуг картазы
план-конспект урока (8 класс)

Эртем.класс

Төрээн чогаал, 8 класс

Кичээлдиң темазы

Черлиг-оол Чашкынмаевич Куулар «Шораан»

Кичээлдиң хевири

Чаа материалды тайылбырлаа

Педагогтуг технологиязы

Медээ-коммуникативтиг технология, кадыкшылды камгалаарының, номчуп, бижип тургаш сайгарылдырбоданырын сайзырадырының технологиязы (НБСБС азы РКМЧП), оюннарлыг технология, ѳѳреникчилерниң иштики сагыш-сеткилин ажылдарынче угланган технологиялар

Ажыглаан арга.методтар

Индукция,анализ,синтез,деңнелге.Башкызының сѳзү,беседа,хайгаарал,ѳѳреникчилерниң бот-тывынгыр ажылы,кѳргүзүп тайыбырлаарының методу,дилеп тываларның,шинчилел методу.

Ѳске эртемнер-биле харылзаазы

Тыва дыл,уран чурулга

Дерилгези

Чогаалдарга иллюстрация ,чогаалчының чуруу,Тываның картазы , чогаалчының допчу чогаадыкчы намдарын бижээш , чара парлап каан чүүлдер,кичээлдиң презентациязы,ноутбук ,мультимедиалыг проектор.

Канчаар ажылдаары

Шупту,бѳлүктеп,эжи-биле,боду хуузунда

Ѳөредиглиг курлавыры

1. Как построить урок в соответствии с ФГОС /А.В.Миронов.-Волгоград:Учитель,2013.
2. Монгуш А.М Методиктиг сүмелер –Кызыл : ТНҮЧ,1982.- 70 ар.
3. Монгуш А.М Методиктиг сүмелер –Кызыл : ТНҮЧ,1984.- 78 ар.
4. Нестандартные уроки авт.-сост . Реут О.М.-Волгоград:Учитель , 2006 – 130 ар.

5.   http://festival.1september.ru 

6.  www.e-oshova.ru 

Ажыглаан литература даңзызы

1. Как построить урок в соответствии с ФГОС /А.В.Миронов.-Волгоград:Учитель,2013.
2. Монгуш А.М Методиктиг сүмелер –Кызыл : ТНҮЧ,1982.- 70 ар.
3. Монгуш А.М Методиктиг сүмелер –Кызыл : ТНҮЧ,1984.- 78 ар.
4. 5-11 класстарга программалар –Кызыл: ТНҮЧ,1994. –ар 105.
5. http://festival.1september.ru 

Сорулгазы

Ѳѳредиглиг: Тыва улустуң чогаалчыларының аразында  кѳскү черни ээлеп чоруур Ч.Ч Кууларның чогаадыкчы намдыры-биле таныжар.Ооң база бир деңзилиг сѳңү уругларга бижээни «Шораан» деп чогаалын номчуп сайгарар.

Сайзырадыглыг: Уругларның логиктиг боданыышкынын, сайгарып, деңнеп, түңнеп билирин,сагынгыр, тывынгыр чоруун сайзырадыр, бот-тывынгыр чоруун, бот-идепкейин кѳдүрер.

Кижизидилгелиг: Кижи бүрүзүн идепкейлиг ажылче хаара тудуп тургаш,кичээлге сонуургалын чедип алыр,ѳске кижиниң үзел-бодалын дыңнап,үнелеп билиринге база салымынга чагыртпайн кызымак чоруу-биле ат-алдар чедип алган маадырларга чоргаарланып чоруур болгаш тура-соруктуг, күзел-чүткүлдүг чорукка кижизидери.

 Уругларның теория-практиктиг билиглер-биле чергелештир немелде билиг алыр аргалары (УУД)

Бот-тускайлаң: ѳѳредилгениң чедиишкинниг болуру деп негелдеге даянып алгаш, бот-үнелелди берип шыдаары. Логиктиг боданыышкынын сайзырадыр, бүгү кичээнгейни кичээлче углаары;

Предметтиг: чогаалчының кыска намдарын билип алыр. Yзүндүнүң утказы болгаш аңаа план тургузуп билири.

Метапредметтиг. Билип алырының : материалды системалыг болдурар,ном-биле ажылдап билири,кол чүүлдү (херектиг,чугула) тодарадып билири, янзы-бүрү деңнелдиг даалгалар-биле ажылдаары , берге айтырыгларны шиитпирлээрде, чүнү кылырын тодаргай тургузуп билири.

Бот угланыышкынныг: бодунуң болгаш эжиниң чедип алган чүүлүн үнелеп билири, башкының дузазы-биле кичээлдиң сорулгазын тодарадып билири.

Харылзажырының : Ѳске кижилерни дыңнап билири, бодунуң бодалын шын, тода,долу . четче илередип, туружун камгалап билири;

Кичээлдиң кезектери, кичээлди чорударының технологиязы

Башкының ажыл-чорудулгазы

Ѳѳреникчилерниң кылыр ажылы

Кичээлдиң тѳнчүзүнде уругларның чедип алыр түңнелдери  (УУД)

1. Кичээлдиң эгезин организастаары.
2. Уругларның сагыш-хѳѳнүн кичээлге белеткээри.
3. Эге сѳс. Кичээлдиң хевирин чугаалаар.

Кады демниг ажылдаарының байдалын тургузар.

-Экии, уруглар!Yнүп келген ак ай Шагаа-биле, Курай! Курай!

Удавас келир оолдар хүнү база херээжен чоннуң байырлалы-биле! Тиилелгениң 75 чыл ою-биле  силерге байыр чедирип тур мен. ак-кѳк Тывавыска тудуг-суур-даа сайзыразын! Ѳѳреникчи уруг-дарыг тергиин эки ѳѳрензиннер деп йѳрээш, билиглерже шымнып кириптээли, уруглар.Ол силерге берге бору чадавас.

Кандыг-бир медээни хүлээп алырынга бодун белеткээр. Башкы-биле мендилежир,башкының кылыр дээн чүүлүн кылыр.

(Харылзажырының) Чугаалажып турар кижизин дыңнап билири.

II.Бажыңга онаалга хыналдазы: 1.Оюн «Литературлуг 5 харыы»

2. Иллюстрациялар-биле ажыл

Иллюстрацияларны кѳргүзер.

Оюн «Литературлу 5 харыы»

Аас-биле бижип алган айтырыгларын эштеринге салыр, боду эштериниң айтырыгларынга харыылаар. Ѳѳренген чогаалдарынга хамааржыр иллюстрацияны кѳргеш,чогаалдың адын, авторун тывар.

(Билип алырының) Мурнуку кичээлдерге алган билиин быжыглаары. Сагынгыр, кѳрүнгүр болуру.

(Предметтиг) Автор, тема, идея, сюжет, уран-чечен аргалар талазы-биле ажыл.

III . Кичээлдиң темазын . сорулгаларын тодарадырынче угланган ажыл.

Агар-акпас Бора-Хѳлдү

Ай-ла кѳрбес караамайны

Чылар чылбас Бора-Хѳлдү

Чырык кѳрбес караамайны.

    (Дембилдейниң ыры)

Дыңнадыг «Кол маадырның чалы назыны»

Уруглар боттарының бодап турары-биле харыылаар.

-Карак чок кижи дугайында…

Бир ѳѳреникчи номчуур

(Харылзажырының) Кичээлдиң темазын, сорулгазын тодарадып билири.

IV.Чогаалчы-биле таныжылга.

Тѳрээн чери чогаалчы кижиниң чогаадыкчы хей аъдының үнер дѳзү.

Ч.Ч.Кууларның допчу намдарын үлеп каан саазыннарны үлеп бээр.

-Мурнунда саазында сѳзүглелди тудуп алгаш, чанында кады олурар эжинге номчуп бээр. Силерниң сорулгаңар ында кол чүүлдү тодарадып,сактып алыры.

Чүнү номчаанын хынап, уруглардан айтырыглар салыр.

Тываның картазынга чогаалчының тѳрүттүнген черинге кызыл магнит чыпшырып каар.

-Чогаалчы каш чылда тѳрүттүнгенил?

-Мергежили?

-Чогаал ажылын каш чылда эгелээнил?

-Баштайгы ному чүү деп ат-биле чырыкче үнгенил?

-Чогаалдарының сѳңү чүү деп чогаал-дыр?

Сѳзүглелде:  Тыва улустуң чогаалчызы-Ч.Ч.Куулар 1940 чылда Чѳѳн-Хемчик кожууннуң Хорум-Дагга тѳрүттүнген.Башкы мергежилдиг. Чогаал ажылын 1960 чылда эгелээн.Ооң эң баштай чырыкче үнген ному «Аъдым»оон «Аялга», «Даглар аялгазы», «Шораан»деп тоожу. «Шораан» деп тоожу чогаадыкчы ажылыныкол ѳзээ болган.

Сѳзүглелди чанында олурар эжи-биле кады ажылдаар,номчуур, айтырыгларга аас-биле харыылаар.

(Харылзажырының)

Ѳске кижиниң чугаалаан чүүлүн дыңнап билири.

(Билип алырының)

Кол, чугула чүүлдү тодарадып билири, херек медээни тып билири.

 (Предметтиг)

Чогаалчының намдарының кол-кол арыннарын билип алыр.

V.Словарьлыг ажыл.

Шораан- кадыр-берт даг

Човалаң-сагыш-сеткилге аар уржуктуг чуртталга.

Ууру-аарыгның бергедеп турар үези.

Оргаа-соо, алызы.

Адан-чазап канкан эр теве.

Мѳѳрээр-хѳлчок ыглаар.

Сѳстерни шын адаар-Орфоэпия.

Уругларга утказы билдинмейн турар сѳстерни баш удур экранга парлап каан турар, уруглар  херек сѳстерни бижип алыр.

Мѳѳрээр-7 үжүк, 5 үн.2 слог 1-ги ажык, 2-ги хаалчак

Синоними- ыглаар

Антоним-ѳѳрүүр.

(билип алырының)

Чаа чүүлдү шиңгээдип алыры.

VI. Сула шимчээшкин.

 Сѳзү: С.Б.Пюрбю, Аялгазы: С.Базыр-оол ыры: «Күскү сесерликке»

Уруглар вальстээр.

(Бот -тускайлаң)

Бодунуң болгаш бодун долгандыр турар кижилерниң кадыын үнелеп, ону камнап. Хумагалап билири.

VII.Ч.Ч.Кууларның «Шораан» деп чогаалының сѳзүглели-биле ажыл.

1. Аянныг номчулга
2. Сайгарылга.

Башкы аянныг номчуп эгелеп бээр.

-Шораан баштайында канчаар тѳрүттүнүп келгенил?

-Чүү деп аарыгга таварышканыл?

-Улусчу эмнээшкинни ажыглаан-дыр бе?

-Эмчиге баарга чүү дээн-дыр?

-Ада-иеге кайы хире берге болган-дыр?

-Олар салымга чагыртып олурган бе?

Уруглар кичээнгейлиг дыңнаар.Чүнүң дугайында-дыр сактып алыр.

Кыдыраашка кол чүүлдерни демдеглеп олурар.

Айтырыгларны аас-биле харыылаар.

Сѳзүглелдер-биле ажылдаар. Медерелдиг номчуур. Сайгарылганы кылыр.

(Харылзажырының)

Бодунуң бодалын шын, тода,долу дес-дараалаштыр аас-биле илередип. Бодунуң туружун камгалап билири.

VIII.Чаа материал-биле таныжар.

Слайдыда бижиттинген сураглыг композиторлар-биле таныжар.

Делегей чергелиг болгаш Россия иштинде Шораан-биле бир дѳмей салым-чолдуг кижилерни таныштырар.

1. Василий Безъязыков-караа кѳрбес композитор.
2. Салават Низаметдинов-караа кѳрбес композитор.
3. Иоганн Себестьян Бах-караа кѳрбес композитор
4. Батховен Людвиг Ван-кулаа дыңнавас композитор.
5. Дембилдей-караа кѳрбес ыраажы
6. Солаан Базыр-оол-караа кѳрбес композитор

Олар бойдус-биле сырый харылзаалыг. Караа кѳрбес кижиниң кулаа дыыжы болур. Салым-чолунга чагыртпайн ат-алдар чедип алган кижилеривиске чоргаарланып чоруур бис.

Чаа танышкан чүүлде Шораан ышкаш салым-чолдуг кижилер бар дээрзин уруглар билип алыр.

(Билип алыры)

Боду түңнелди үндүрүп билири,дѳмей салым-чолдуг кижилер бар деп чүүлдү.

    (проблемазы)

 Минниишкин органнарыны бир тудуузу бар деп медереп билири.

IX.Быжыглаашкын.

Оюн «Чүткүлдүглер»

Карточка-биле ажыл

• Шораан силерге чагаа чоруткан.

Ында мынча деп каан-дыр, карааңарны шийип алгаш нотаны бижип кѳрүңер.

• Синквейн аргазын ажыглап, «Шораан»

1. ги бѳлүк-демдек аттары бижиир силер. (солун, кызымак, ѳѳрүшкүлүг…)
2. бѳлүк Канчанган? Чүнү канчаар? Тѳрүттүнген, чаяаттынган,мактаттырган.
3. кү бѳлүк домак чогаадыр силер.

Салым-чаяанны ажыл-биле ажыдар.

• Даап бодаашкын. Шораан улаштыр канчаарыл? Чүү деп бодаар силер?...

Уруглар боттары билири-биле харыылаар,

(Бот-угланыышкынныг)

Билип алган чүүлүн демнежип эштери-биле демниг ажылдаары

X. Yлегер домактар-биле ажыл.

Кызымак кижи дугайында

Самбырада астынган үлегер домактар кандыг кижиге хамаарылгалыг-дыр, бо хүн номчаанывыс чогаалдың маадырынга хамааржыр бе?

1. Эки кылган ажыл элеп читпес алдар.
2. Шевер кижи мактадыр
3. Кежээниң мурнунда хүндү.

(Бот угланыышкынныг)

Шын шиитпирни үндүрүп билири.

XI. Уругларның кичээлге алган билиин хынаары, дедир харылзаа.

Тест кылдырар

1. Чогаалчы каш чылда тѳрүттүнгенил?

А) 1932

Б)1940

В)2000

2.Чогаалдың кол маадыры кымыл?

А) Сандак

Б)Багыр

В)Шораан

3. Чүү деп аарыгга таварышканыл?

А)Улаанут

Б)грипп

В)ангина

4.Шораан-биле дѳмей салым чолдуг композитор

А)Р.Кенденбиль

Б) Василий Безъязыков

В)С.Бюрбээ

5.Шораанның дуңмазының ады

А) Чакыймаа

Б)Сегитмаа

В) Олчаңмаа

Тестини бижимел-биле харыылаар, боду бодун хынаар.

   1-б

   2-в

   3-а

   4-б

5-в

Демдээ:

5- «Эр хей!»

  4-«Часпаан-дыр сен!»

 3-«Ажырбас даарта…»

2- «Эртен шиңме…»

(Билип алырының)

Бодунуң билир чүүлүн харыылап, тест-биле ажылдап билири.

XII. Кичээлдиң түңнели.

Айтырыглар

1. Кичээлдиң эгезинде кандыг сорулга салып алган ийик бис? Эпиграф?
2. Сорулгавысты чедип алган бис бе?
3. Чүнү билип алдывыс?
4. Чогаалчының чогаалы солун болду бе?
5. Силерниң бодалыңар-биле кым эки ажылдады?
6. Мен силерге хѳгжүм херексели бэрип тур мен.

Уруглар айтырыгларга долу, тода харыыны бээр.

(Бот-угланыышкынныг)

Кичээлдиң ниити түңнелин үндүрүп билири.(Чүнү кылдынган-дыр?)

XIII. Бажыңга онаалга

Онаалганы кыдыраашка бижиир.

1. Словарь сѳстер-биле ажыл.
2. Кыска чогаадыг «Куш ужарынга салымныг, кижи аас-кежикке чаяанныг».

(Билип алырының)

Шын шиитпир үндүрүп, ону чүү чүвеге үндезилээнин чижектерге бадыткап билири.

XIV. Рефлексия

Уругларны дараазында айтырыгларга харыылаарын сүмелээр

1. Тоожудан үзүндү солун болду бе?
2. Кичээл сагыш-сетклиңерге таарышты бе?
3. Чүү солун болду?
4. Берге чүве чүл?
5. Чогаалчы бисти бодунуң чогаалы-биле кандыг болурунга ѳѳредип турар-дыр?
6. Маадырның туружун, күзелин бодуңарга ботандырар деп бодап тур силер бе?
7. Бергедээшкиннерге таварыштыңар бе? Чүге? Бергелерни эртип шыдадыңар бе?
8. Дараазында бодалдарны уламчылаар силер:

- Меңээ солун болган чүүл…

-Мен моон соңгаар…

Айтырыгларга шын сеткили-биле харыылаар.

(Харылзажырының)

Бодунуң бодалын шын, тода , долу , дес-дараалаштыр аасс-биле илередип билири.

Бодун болгаш эштерин үнелеп билири.