Творческая тема
опыты и эксперименты на тему

Алтай тил ле литературанын урогында деятельностный эп – суменин технологиязын тузаланып , уренчиктердин jайаандыгын тазыктырары

      « Кижи торол тилин канча ла кире терен билип алза – торол созинин ончо ондорин онон тын сезер; оско албатынын тилин билип аларга белен болор;онын jуреги состин одумин, ийдезин онон тын сезер»-деп,В.А. Сухомлинский бичиген.

       Торол тилин бала терен билип алзын деп,биске,алтай тилдин уредучилерине,ада-энеге эрчимду иштеер керек. Уредучинин ижи бийик кеминде болор учурлу, jаантайын бедрениште болор керек.

      Кажы ла урок балага jилбилу болуп,jаны билгир алар алга тозоп,jаантайын суунчи сыйлазын. Мындый уроктордын кийнинде ,байла,балдардын торол тилине  jилбизу бийиктеер.Кижи канча ла кире коп билзе,ого jурерге,анча кире jенил. Кажы ла культура,ол тоодо тилдин jаранары ла байыыры,албатынын бой-бойын ондошконынан,наjылык ла нак айалгадан камаанду.

      «Торол тил, торол сос-ол бистин »аан байлыгыс . Оны jылыйткан кийнинде,ойто табарга ла отныктырарга-куч эрjине. Онын салымы бистен камаанду» деп, Б.У.Укачин чын айткан.

      Кижинин торол тили-агару тил.Торол jеринин ле торол албатызынын кебери база бу тилдин куузинде.

      Торол тил ажыра jайаандыкты ондогоныла кожо баланын санаа-шуултези,эземи,сезими,куучын-эрмеги ле созлиги темигип jат.

      Онын учун уреду баланын куучын-эрмегининин темигерин jеткилдеп, ого шуунип сананарына,сезимду ле ичкери корумду  болорына jединер аргалар тозоп,оны jоннын jуруминде тен-тай туружарына белетеп jат. Ол алгаларга анчада ла торол тилинин урокторы ла класста эмес одор оско до будумду иштер ажыра jединерин амадап,торол тилге уредерин бийик кеминде тозоп откурери- ойдин некелтези.

        Ченемелдин табылган айалгазы

Мен школдо 17  jыл иштейдим, бу ойдин туркунына коп jайаандык темаларла иштегем. Темдектезе: «Орто класстарда оос чумдемелдерди тузаланып,баланын когус байлыгын элбедери», «Алтай тилдин урокторында оско предметтердин колбузын тузалынып,уренчиктердин jилбузин бийиктедер»,Уренчиктердин jайаандык jайалтазын алтай тил ле литературанын урогында тазыктырары».

        Калганчы 2 jылдын туркунына бу ижимди улалтар амадула иштеп,

 «Алтай тил ле литературанын урогында деятельностный эп – суменин технологиязын тузаланып , уренчиктердин jайаандыгын тазыктырары»

 деп тема аайынча иштейдим. Алтай тилдин урокторын откурип тура,бир канча ойдин туркунына уренчиктердин  jеримдерин ле jедикпестердин шиндегем. Алдындагы jылдаргы уренчиктерге коро,эмдиги уренчиктердин уредуге jилбизу кезем jабызай берген.

        Кандый ла будум иште,ол тоодо уредуликте де,эн ле jедикпесту ле комой айалга- ол тургускан амадуга jетпегени, иштин уч турултазы бутпегени  болуп jат. Онын шылтагы jузун-башка амадулар jедимду  тургузылбаганынан эмезе баланын ишт и будуретен кууни jабыс ла jарамыкту айалгалар тозолбой калганында. Мыныла коштой суреен коп сурактар тура берет.

    Уредуге jедер jолды канайда табар?

    Уредуде бийик jедимдеге канайда jедер?

    Уредунин тузалу болорын ла jедимин канайда кодурер?

    Бу сурактардын аайынча чыгарарга,меге педагогикалык  технологияларга баштанарга келишти.

      Педагогикалык техналогиаларга баштанганымнын керектузи- Уредуликтин солынганыла jарталат. «XXI чактын школы . Уредунин тозолмолори»деп бичикте «Слер школдон нении алар куунду ?»деген суракка коп улус мындый каруу берген: «Бимске танынан бойы уренер улус керек».

       Качан уренчик канайда урензе артык болгонын бойы билип,бичикле бойы иштеерин билзе,керекту  jетируни бойы бедиреп ле табып, уредунен терен билгир алып турза, бу тушта ого бойынын билгирин байыдарына jенил болор.

       Бир канча педагогикалык техналогияларды шиндейле ,мен ороги айдылган курч сурактардын аайына чыгарга,модульный уредуге  токтодым.

       Бу технология балдардын  jилбузин кодурер,эн ле тын танынан иштеерге таскадар.

      «Текши уредулу ле профессионал школды оскорто тозооринин тос ууламjыларында» мынайда айдылат:…уредунин будумдерин ле эп-алгаларды таркадар,олордын темигу ууламjыларын теренижидер».

             Jаны ойдин некелтезиле уренчик билгирди бойы табар, уредучи – ол  уредуни билгир башкарар, jомоор, ууландырар кижи.

             Мындый амадуларга  jединерге,уренчикти танынан иштедип уредер,уренчик уредучинин тос аjарузында болуп,уренчикти уроктогы ижи баштапкы jерде турар керек. Jанжыккан уредуде «уредучи-бичик-уренчик»деп ондомол,jаны ойдин некелтезиле «уренчик-бичик-уредучи»деп солынып калган.Уредуликтин jаны некелтезиле уредучи болушчызы  болуп,онын танынан иштеер аргаларын jомоор керек.

           Мындый ишти теренжиде апарарга  ситемно – деятельностный ууламjы jармыкту. Системно – деятельностный эп – суме техналогиязын тузалынып, танынан билгирди бойы табар, jаантайын бедирениште,билгири бийик уренчиктер таскадарга амадайдым.

            Айдарда,менин бу талдап алган «Алтай тил ле литературанын урогында деятельностный эп – суменин техналогиязын тузаланып,  jайаандыгын тазыктырары»  деп jайаандык темам аайынча тургускан тос задачаларым:

а) ончо балдарды алтай тилге бир ууламjылу уредери; кажзы ла баланы бойынын кеминде алтай тилди эпту тузаланыпЮ, ондоп, чын куучындаарына ла бичиирине темиктирерине, туредери.

       б) бала билгирди бойы бедиреп,сананып,шууп табарын jединери;

       в) jаны некелтелерге белен болуп,ойдин толкузына,чакпынына чыдаар ийде-кучту jиттер таскадары.

Теориалык тозолгози

       Системно – деятельностный ууламjы  уредунин технологиязы 20-чи чакта  учында табылган.  Системно – деятельностный ууламjы уредунин технологиязынын тос амадузы – уренчик бойынын алдында иштеери.

       Мындый технологияла эн ле озо С. Л. Рубинштейин иштеген,онон ары бу jолло А. С. Выготский, А. Н. Лентьев, Д. Б. Эльконин, П. Я. Гальперин, В. В. Давыдов  баргандар.

        Бистин аймакта алтай тилдин уредучилеринин ортодо баштамы класстардын уредучилери  бу технологияла иштейт. Ташантанынтос текши уредулу школында  уредунин  системно – деятельностный ууламjы технологиязыла А. С. Едильбаева иштейт. Бу улустын ченемели меге база jаан jомолто берет.

       Мен бойымнын ижимде А. Г. Асмолов ла Быева  И. Ч. ченемелине тайанадым. А. Г. Асмоловкобашкарткан  авторлор текши  уреду эдилгелерди буткул система деп корот, кажа лда будумнин табылганы ла  озуми оско будумиле колбулу . Баштапкы будум личностный эдилгелер бала осконинле кожо кубулып барганыла, арткан будумдер кубула. Кубар балдарла, оско до улусла куучындажып, омо – jомо иш будургени, кожо иштегени баланын личностный озумине камаанын jетирет.

         Педагогикалык ченемелди тос шуултези

        «Алтай тил ле литературанын урогында деятельностный эп – суменин технологиязын тузаланып тура уренчиктердин jайаандыгын тазыктырары» деп тема аайынча иштеп баштаарымда, ижимде бир канча удурлаштырулар туштаган.

            Эмдиги ойдо уредунин учурын бийиктедерине учурларган башка-башка педагогикалык техналогиялар бар. Олордын ортодо модульный уреду уренчиктин билтирге jилбузин таныдар эн ле керекту ле тузалу технология деп билдирет.

          Бугунги уренчик – ол келер ойдин кижизи. Оны санаалу,укаалу эдип уредерине модульный уреду керек деп корунет. «Аш-кылгада,бала-jашта»деп тегинду айдылбаган. Системно деятельностный ууламjы уредунин болужыла уренчикти эмди ле танынан иштеерине уредип салганы-келер  ойдо jурумде кижи ончо ишке каруулу,уур-кучтерден тууралабыс болорына таскатканы.

       Кыскарта айтса,келер jурумде.иште,уредуде кажы ла бала бойынын jолын табып, албаты отродо Кижи адын бийик алып jурерине  системно – деятельностный ууламjы  уреду чике jол ачып jат.

      Ченемелдин технологиязы

Уреду jаныртарынын тос шиндузинин учуры эмдигиойдин некелтезиле уренчик бойы иштеер,уренер учурлу,уредучи уренчикти  jаныс  ла башкарар. Алдындагы jылдардын jанжыгулары аайынча уредучинин сози ажыра,jурук ажыра откурилген уроктор бугунги куннин некелтезине келишпей jат.Онын учун системно – деятельностный  ууламjы  ажыра уренчиктерди уретсе, jарамыкту деп коруп jадым. Технологиязыла тургузылган уроктор тегин уроктордон тургузылган будумиле де,таскадар учурыла да башкаланат.

      Системно – деятельностный  ууламjы  уредунин тос учуры-уренчик билгирди танынан алары ла jайаандык аргаларды тузаланып билери.Мында баштапкы jерде баланын су-кадыгы,онын билгир аларга куунзегени,jайаандык аргазынын озуми бааланат.

         Системно – деятельностный  ууламjы  оско педагогикалык техналогиялардын незиле башкаланат?

         Баштапкызында,кажы ла уренчик уредучинен jакылта алаь,ол jакылтаны кайдан алар,канайда будурерин уредучи jартап салат.

          Экинчизинде,уредучи ле уренчиктин колбузы оскорот,ол колбу модульдар ажыра одот.

           Учинчизинде,уренчик анылу ойго танынан ишт ейт,бойын шиндейт,бойына темдек тургузат.

                   Тортинчизинде,jартамал карточкалар ажыра уредучиге кажы ла уренчикле иштеерге jарамыкту  айалга тозолот. Кажы ла уренчик аjаруда болгоны.

           Системно-деятельностный ууламjылу уроктордын тургузылган аайы,уроктордын будумдери,билгирлердин кемjузи аныланып турган деп темдектеер керек.

          Мындый уроктын тозолгозинде бир канча дидактикалык принциптер салынган:

       Уреду эдиле тозолголу болгоны (принцип деятельности).Уренчик билгирлерди билгенинче албай,бойыбедренип,шууп,уредуде эрчимду туружар учурлу;

      Уредунин ээчий-деечий jулалып барганы (принцип непрерывности).

Уредунин бастыра боликтери ортодо колбу тозолор,билгир алары чокым ээчий-деечий ууланар учурлу.Технологияларды тузаланарында,эп-сумелерди кийдиреринде,уренчиктерле иштеер аайында колбу чокым болор керек.

         Толо билгир берери(принцип целостности).Билгирлер ле корум-шуулте бирлик болор учурлу.Уренчиктер телекей,ар-буткен,кижи,бойы керегинде билгирлерди кажызын ла танынан эмес,текши колбуда алар учурлу.

        Ас ла коптин кемин чотко алары (принцип минимакса). Школ уренчикке билгирди jеткилинче,толо,онын jажына,аргазына келиштире берер учурлу.ол ок ойдо. Федерал стандарттын кемjузиле «минимумды»ашпас керек.

         Психологиялык айалга jедимду болгоны (принцип психологической конфортности).Уренчикке уренгедий,jакшы.jедимду,бой-бойыла эрмектежер айалга тозоори.

         Не-немени ылгаар айалга тозоори. Уренчик не-немени ылгаар,бириктирер,чокымдаар,талдаар тужында чокым шуултеге келер аргалар тозоори.

         Чумдеер айалга тозоори.Уредуде уренчикти  айаан ишке ууламjылаары.Танынан чумдемел иште  туружарында уредери..

      Системно – деятельностный  ууламjы  уредуни откурип тура,мындый суракка а ару салар керек:

     Системно – деятельностный  ууламjы  уредуни не берет?

     Системно – деятельностный  ууламjы  уреду кажы ла баланы алтай тилин суурине,когус-байлыгын теренжидерине,бойы алдынан уренип таскаарына уредет. Системно – деятельностный  ууламjы    уредуде кажыла баланын  билгири шинделет,бала бойы бойын шиндейт.Эн ле учурлузыкажыла баланын билгири шинделет,бала бойы бойын шиндейт. Эн ле учурлузы – уренчик танынан бойы билгир алат, озот. Системно – деятельностный  ууламjы  уредунин технологиязынын билер уредучизи ле профессиялык озум алат.

      Ченемелди jанызы

Jаныжккан уредуден бир эмеш тууралап,20-чи чактын  учында табылган системно – деятельностный  ууламjы    уредунин технологиязынын бугунги кунде алтай тилдин урокторында тузаланганым-ойдин некелтези, ченемелимнин jанызы деп бодойдым.Бу бойы jаны технология. Кажы ла уроктын планын тургусканы,апарганы jаны.Алтай тилдин урокторында системно – деятельностный  ууламjы  уредуле баштапкы ла  катап кажы ла темала тизу уроктор тургузылганы,мен сананзам, бу  ченемелдин  база брир jанызы.

     Ченемелдин jедими

      «Алтай тил ле литературанын урогында деятельностный эп – суменин технологиязын тузаланып.ю уренчиктердин jайаандыгын тазыктырары» деп  тема аайынча иштейле,менин уренчиктеримнин билгири иле бийиктегени сезедим.

       Кажы ла уредулу  jылдар сайын балдардын билгирлеринин коргузулери бийиктейт.Jылдын ла менин уренчиктерим-школ ло аймак ичиндеги откурилип турган олипиадалардын туружаачылары.Олор олимпиадаларга туружып,бийик  jедимдерге jедет. Башка-башка конкурстарда туружат.

    Ченемелдин тузалангадый аргазы

Менин бу ченемелиме,тургускан урокторымнын пландарыла алтай тил ле литературанын уредучилери солныркап тузаланар деп санандым.

    Jе эн ле тын мен ченемел ижимди jаны эп-аргала jилбиркеп иштеп турган уредучилерге тузалу  болор деп темдектеп турум.Ченемел иште иштеп турган уредучилер 4-чи класстын Т. Шинжин «Алтыннан баалу»,7-чи класстан глаголды, 8-чи класстан «Ажудагы балыктар», бир тос членду эрмектерди уренер эп-аргаларды тузаланганын корор арга бар.

     Ченемел ижим коп учуралдарды белен кару берер ле урокто тузаланатан материал болорына иженедим .Jаны эп-аргала иштеерге куунзегендерге бу  ижим jомолто  болор деп сананадым.

        Ченемелди будуреринде туштаган буудактар

Ченемел ишти бичиирге. Онойдо ок уроктор тургузар ижимде Туулу  Алтайдагы  Уреду ишчилеринин билгирин бийиктедер республикан инстетутта алган билгирле jаан тузазын jетиреди. Jе мыныла коштой,ченемел ижимди бичиирге,  коп уур-кучтер туштады.

      Ол-литература jок болгоны,кочуриш иштер кучке келишти,ненин учун дезе орус тилле бичилген кажы ла ондомолды алтай тилге келиштире jартаары кучке келижет. Проекторлор, индерактивный доско ло интернет комой тудуп турганы.

Тузаланган литературалар:

1. Федеральный государственный стандарт начального общего образования. – М. , « Просвещение», 2011. – 3 с.
2. Федеральный государственный стандарт основного общего образования. – М. , «Просвещение», 2011. – 48 с.
3. Асмолов ,А. Г.  Културно – историческая системно –деятельностная  парадигма проектирования стандартов школьного образования . – 2007.
4. Асмолов А. Г. Как проектировать универсальные учебные действия: от действия к мысли . – М. , 2008.

Алтай т ил ле литература аайынча балдардын билгиринин турултазы