Тайлунова Аяна Дяны-Деловна

И. В. Шодоевтиҥ «Ирбизек» деп повезиниҥ бичилген айалгазы, тӱӱки ле кееркедими

Ташанта јурттыҥ тӧс текши ӱредӱлӱ школыныҥ

Алтай тил лелитератураныҥ ӱредӱчизи

 Тайлунова Аяна Дяны - Дёловна

      И. В. Шодоевтиҥ  чӱмдемелдери бу ӧйго јетире бӱткӱлинче шиҥделгелек . Јадын – јӱрӱм керегинде  јетӱрилер бар, бичимелдери ааынча шиҥдемел иш бичилбеген. Ол керегинде кӧп саба бичиичи  улус  (А. О. Адаров, Б. Укачин, Б. Бедюров) айдыптыр.

       Бириктире кӧргӧжин, И. В.Шодоев бойыныҥ ӧйинде ӱлгерлер де чӱмдептир, балдарга учурлалган куучындар ол ок  ӧйдӧ литературалык  чӧрчӧкти  де ченеген , албатыныҥ  кожоҥын јарлаган, кыска да пьеса чӱмдеген.

Мындый белетениш иштердиҥ кийнинде И. В. Шодоев литератураныҥ каруулу жанрларына баштанган : повесть ле роман. Авторды  тӱӱкилик учуралдар јилбиркедетен. Анчада ла калыктыҥ ӧдӱп келген јолы ла салымы, чокымдап айткажын, И. Шодоевтиҥ  чӱмдемелдеринде  чын болгон керектер кӧргӱзилген: ол - озогы ӧйдӧги керектер, (Темдектезе : «Ирбизек»,  «Кызалаҥду јылдар»); Алтайда граждан јуу ла революция, калык ӧмӧликке кӧчкӧни, («Таҥ алдында»); Ада Тӧрӧл учун Улу  јуу ӧйинде («Ӧлӱмди јеҥип»)  ле о. ӧ.

            Бичиичи элдеҥ озо  повесть деп жанрды  («Ирбизек», 1964) ченеп кӧрӧт. Бу повесть келиже берерде , «Баштапкы алтамдар», (1968) деп куучын бичиген.

            «Ирбизиктиҥ» тӧзӧлгӧзинде эл – јон ортодо јӱрген чын болгон учуралдар ла кеп куучындар салынган. Шак бу чӱмдемелдерди бичиирге автор шиҥжӱлӱ иштерле јилбиркеген.

Мынайда автор сӱрекей учурлу ишке белетенген. Алтай калыктыҥ  кеп куучындарына тайанып, чын болгон учуралдарды эзидип, автор тӱӱкилик керектерди орныктырат.

              Эмди оныҥ «Ирбизек» деп повестьтиҥ  кееркедимине ајару эдели.

Чӧрчӧкӧ, албатыныҥ кеп куучындарына тайанып,  И. В. Шодоев  1964 јылда  «Ирбизек» деп повесть чӱмдеген.  Автор мында бойыныҥ укканын, кргнин јӱрӱмге јуук эттире кӧргӱзерге амадаган. Автор Ирбизектиҥ бала тужыла, чыдаганыла , эр – кемине јеткениле таныжып алар аргалу. Бӧкӧниҥ ӧзӱп -  чыдаганынавтор бӱдӱмјилӱ  јурайт. Повестьтиҥ башталганында Ирбизек он эки јашту  уулчак , теҥериле теерип учуп турган телейгендер, тарбалјындар, шоҥкорлор ло шӱӱргекчилерди соныркап ла кайлап  кӧрӧтӧн. Мынайда автор Ирбизектиҥ амадузын чокым јетирерге амдаган.

Чокымдап айтса, уулчак јаштаҥ ала «теҥериниҥ тӱбиле, булуттардыҥ ортозыла учатан канатту куш болорго амадайтан. Керек дезе, тейлеген, эмезе шоҥкор, эмезе мӱркӱт болуп, эки колын тарпайтып алала, учуп јӱрген куш болуп ойноп, јӱгӱрип туратан » - деп, автор бичийт.Бу айдылган Јолдыктарды кычырганда алтай албатынын айткан терен шуултелу кеп сози бар "Аш кылгада,бала Јашта". Алтай калыктын ойгор созинде, анчадала бала канайда Јурерин, кем болорын Јаш тужында   озолондра ойын ажыра  ойноп салар деп айдыжатан. Онын учун Ирбизектин кушкаш болуп бийикте учканы, байла Јарлу боко болорынын белгези эмеспе.  

     Уулчактыҥ бӱдӱми баатыр бӱдӱмдӱ болгонын, И. В. Шодоев бир – эки темдектерле кӧргӱзип чокым јурайт. Элдеҥ озо ол, он эки јашту уулчак,  кенје торбоктыҥ  сеги јаҥыскан јӱктенип, ада – энезин кайкаткан. Бу да учурал оны тыҥ кайкаткан. Је «кара јалду, кызыл – сары беедеҥ , ак сары кулун» чыгарда, Чийне  ал санага тӱжӱп јат.

     Алкы бойымныҥ билемде алып тудар бӧкӧ бӱтти, азыраган малымнаҥ баатыр минетен ат бӱтти. Јыргалду јӱрӱмниҥ белгези бе јууныҥ – чактыҥ ырызы ба?» Мынайда шӱӱп, Чийне арт учында айдынат: «Кара албаты канду јууга кырылганча, јылым – јаш уулым јер – телекей ӧдӱп, јууга – чакка киргенче, Алтайына кара јойу артсын».

  Јаш кулунды сойгоны та чын, та јастыра керек, адазы уулын эркеледип, јартайт:

«Ас та болзо, албатыҥ бар, адаанын алар бӧкӧ болорыҥ, эне – тӧрӧл Алтайыҥ бар – ады – чуузын јарлу эдериҥ . Канадым јок деп кунукпа, канадыҥ – сениҥ албатыҥ , нӧкӧриҥ јок деп эрикпе, нӧкӧриҥ – сениҥ  албатыҥ». Јарлу боко болуп буткен болзон, кудай сенин минетен канату нокоринди кожо јайатан јанду. Кай чорчоктордо алыптардын аргымак ады ла баатырдын јепсели ороги турган ак айас тужеретен,   алыпты албатынын коручызы болуп јайаган. Айдарда, Ирбизек ары јанынан јайаган алып баатыр болуп јат. Је адазы Чийне кулунды коруп, уулына килеп, канду јууга кирбезин деп, кулунды олтурип јат.Кулуннын чыканы ол база бир Ирбизектин баатыр болорынын белгези.

     Он тӧрт јаштуда  Ирбизек Јӧргӧмӧшбайдыҥ јалы јок јалчызы болуп иштеген. Он алты јаштуда  оныҥ ады Чакыр ла Јабаган ичинде текши јарлу боло берген. Кӱрешчилердиҥ маргаанында Ирбизектеҥ кӱчтӱзи јок болуп турат. Бу учуралды И. В. Шодоев кӧрӱмјилу јурайт.

            «Кӱн тамырланып чыгып келди. Келген бийлер бойыныҥ бӧкӧзин јараштыра чӱмдеп эткен эптӱ ширееге отургызып, кӧрӱнбес эди, ак торко кӧжӧгӧлӧ п ийди. Тӧрт  кижи ширеениҥ эки јанындагы туткуларынаҥ тудуп, чеп – чек ӧрӧ кӧдӱрип, кӱрежетен јер јаар ууланды. Ол ок ӧйдӧ алтай бийле эки агаштаҥ јазаган шырканы теҥделижип кӧдӱрип, кӱреш болотон јер јаар бастылар.

        Кӱрежетен јер эдип темдектеген јерге эки јанынаҥ эки бӧкӧни экелеле, кӧжӧгӧлӧрди бир ӧйдӧ ача тартып ийди. Эки бӧкӧ тура јӱгӱреле, кӱреже берди».  Мынайда озодо Кыдат ла алтай  калыктар ортодо кӱреш – маргаандар ӧдӧтӧн.Алдында алтай куреш бийик кеминде ле боколорин чум јандарды тузаланып откуретен

   Ирбизек маргаандарда бирде тыҥзынбай, бойын албаттыныҥ уулы деп бодойтон. Оныҥ да учун турултазын јокту улуска ӱлештирип берет. «Албатымныҥ  адынаҥ кӱрешкем, уйатка бис калбадыс. Ачу теримниҥ турултазын јокту да улус алышсын».

          Мынайда  И. В. Шодоев  албаттыныҥ атту – чуулу  бӧкӧзиниҥ сӱр – кеберин бӱткӱлинче  јурап кӧргискен. Автордыҥ тили байлык учун геройлордыҥ эрмек сӧзи чечен, эптӱ , шӱӱлтези дезе учурлу. И. В. Шодоевтиҥ  тапкан тӱҥдештирӱлери чокым  ла јарт. Темдектеп алза ,  Ирбизектиҥ  тыш бӱдӱмин автор мынайда јурайт: «Эт балтырлары темирдий болгон, чӧӧчӧйдий јаан кӧстӧринеҥ  бала – барка коркыбазын деп, бӧригин кептей кийип алатан».  Бу повестьтиҥ тӧзӧлгӧзинде албатыныҥ  кеп куучыны салынганы јарт. Је автороны бойыныҥ кӧрӱмиле байыткан, сӱр – кеберлерди  бӱткӱлинче  јураган .  Оныҥ да учун  И. В. Шодоевтиҥ  бу повизиниҥ тӧс ууламјызын, кееркедим кемин бийик балагадый.  

О себе

Тайлунова Аяна Дяны-Деловна родилась 04 марта 1975 года рождения, с.Ортолык, Алтайского края

Книги, которые сформировали мой внутренний мир

Л. В. Коккышев "Арина"

Моё портфолио

Алтай тил ле литературанын урогында деятельностный эп – суменин технологиязын тузаланып , уренчиктердин jайаандыгын тазыктырары

      « Кижи торол тилин канча ла кире терен билип алза – торол созинин ончо ондорин онон тын сезер; оско албатынын тилин билип аларга белен болор;онын jуреги состин одумин, ийдезин онон тын сезер»-деп,В.А. Сухомлинский бичиген.

       Торол тилин бала терен билип алзын деп,биске,алтай тилдин уредучилерине,ада-энеге эрчимду иштеер керек. Уредучинин ижи бийик кеминде болор учурлу, jаантайын бедрениште болор керек.

      Кажы ла урок балага jилбилу болуп,jаны билгир алар алга тозоп,jаантайын суунчи сыйлазын. Мындый уроктордын кийнинде ,байла,балдардын торол тилине  jилбизу бийиктеер.Кижи канча ла кире коп билзе,ого jурерге,анча кире jенил. Кажы ла культура,ол тоодо тилдин jаранары ла байыыры,албатынын бой-бойын ондошконынан,наjылык ла нак айалгадан камаанду.

      «Торол тил, торол сос-ол бистин »аан байлыгыс . Оны jылыйткан кийнинде,ойто табарга ла отныктырарга-куч эрjине. Онын салымы бистен камаанду» деп, Б.У.Укачин чын айткан.

      Кижинин торол тили-агару тил.Торол jеринин ле торол албатызынын кебери база бу тилдин куузинде.

      Торол тил ажыра jайаандыкты ондогоныла кожо баланын санаа-шуултези,эземи,сезими,куучын-эрмеги ле созлиги темигип jат.

      Онын учун уреду баланын куучын-эрмегининин темигерин jеткилдеп, ого шуунип сананарына,сезимду ле ичкери корумду  болорына jединер аргалар тозоп,оны jоннын jуруминде тен-тай туружарына белетеп jат. Ол алгаларга анчада ла торол тилинин урокторы ла класста эмес одор оско до будумду иштер ажыра jединерин амадап,торол тилге уредерин бийик кеминде тозоп откурери- ойдин некелтези.

        Ченемелдин табылган айалгазы

Мен школдо 17  jыл иштейдим, бу ойдин туркунына коп jайаандык темаларла иштегем. Темдектезе: «Орто класстарда оос чумдемелдерди тузаланып,баланын когус байлыгын элбедери», «Алтай тилдин урокторында оско предметтердин колбузын тузалынып,уренчиктердин jилбузин бийиктедер»,Уренчиктердин jайаандык jайалтазын алтай тил ле литературанын урогында тазыктырары».

        Калганчы 2 jылдын туркунына бу ижимди улалтар амадула иштеп,

 «Алтай тил ле литературанын урогында деятельностный эп – суменин технологиязын тузаланып , уренчиктердин jайаандыгын тазыктырары»

 деп тема аайынча иштейдим. Алтай тилдин урокторын откурип тура,бир канча ойдин туркунына уренчиктердин  jеримдерин ле jедикпестердин шиндегем. Алдындагы jылдаргы уренчиктерге коро,эмдиги уренчиктердин уредуге jилбизу кезем jабызай берген.

        Кандый ла будум иште,ол тоодо уредуликте де,эн ле jедикпесту ле комой айалга- ол тургускан амадуга jетпегени, иштин уч турултазы бутпегени  болуп jат. Онын шылтагы jузун-башка амадулар jедимду  тургузылбаганынан эмезе баланын ишт и будуретен кууни jабыс ла jарамыкту айалгалар тозолбой калганында. Мыныла коштой суреен коп сурактар тура берет.

    Уредуге jедер jолды канайда табар?

    Уредуде бийик jедимдеге канайда jедер?

    Уредунин тузалу болорын ла jедимин канайда кодурер?

    Бу сурактардын аайынча чыгарарга,меге педагогикалык  технологияларга баштанарга келишти.

      Педагогикалык техналогиаларга баштанганымнын керектузи- Уредуликтин солынганыла jарталат. «XXI чактын школы . Уредунин тозолмолори»деп бичикте «Слер школдон нении алар куунду ?»деген суракка коп улус мындый каруу берген: «Бимске танынан бойы уренер улус керек».

       Качан уренчик канайда урензе артык болгонын бойы билип,бичикле бойы иштеерин билзе,керекту  jетируни бойы бедиреп ле табып, уредунен терен билгир алып турза, бу тушта ого бойынын билгирин байыдарына jенил болор.

       Бир канча педагогикалык техналогияларды шиндейле ,мен ороги айдылган курч сурактардын аайына чыгарга,модульный уредуге  токтодым.

       Бу технология балдардын  jилбузин кодурер,эн ле тын танынан иштеерге таскадар.

      «Текши уредулу ле профессионал школды оскорто тозооринин тос ууламjыларында» мынайда айдылат:…уредунин будумдерин ле эп-алгаларды таркадар,олордын темигу ууламjыларын теренижидер».

             Jаны ойдин некелтезиле уренчик билгирди бойы табар, уредучи – ол  уредуни билгир башкарар, jомоор, ууландырар кижи.

             Мындый амадуларга  jединерге,уренчикти танынан иштедип уредер,уренчик уредучинин тос аjарузында болуп,уренчикти уроктогы ижи баштапкы jерде турар керек. Jанжыккан уредуде «уредучи-бичик-уренчик»деп ондомол,jаны ойдин некелтезиле «уренчик-бичик-уредучи»деп солынып калган.Уредуликтин jаны некелтезиле уредучи болушчызы  болуп,онын танынан иштеер аргаларын jомоор керек.

           Мындый ишти теренжиде апарарга  ситемно – деятельностный ууламjы jармыкту. Системно – деятельностный эп – суме техналогиязын тузалынып, танынан билгирди бойы табар, jаантайын бедирениште,билгири бийик уренчиктер таскадарга амадайдым.

            Айдарда,менин бу талдап алган «Алтай тил ле литературанын урогында деятельностный эп – суменин техналогиязын тузаланып,  jайаандыгын тазыктырары»  деп jайаандык темам аайынча тургускан тос задачаларым:

а) ончо балдарды алтай тилге бир ууламjылу уредери; кажзы ла баланы бойынын кеминде алтай тилди эпту тузаланыпЮ, ондоп, чын куучындаарына ла бичиирине темиктирерине, туредери.

       б) бала билгирди бойы бедиреп,сананып,шууп табарын jединери;

       в) jаны некелтелерге белен болуп,ойдин толкузына,чакпынына чыдаар ийде-кучту jиттер таскадары.

Теориалык тозолгози

       Системно – деятельностный ууламjы  уредунин технологиязы 20-чи чакта  учында табылган.  Системно – деятельностный ууламjы уредунин технологиязынын тос амадузы – уренчик бойынын алдында иштеери.

       Мындый технологияла эн ле озо С. Л. Рубинштейин иштеген,онон ары бу jолло А. С. Выготский, А. Н. Лентьев, Д. Б. Эльконин, П. Я. Гальперин, В. В. Давыдов  баргандар.

        Бистин аймакта алтай тилдин уредучилеринин ортодо баштамы класстардын уредучилери  бу технологияла иштейт. Ташантанынтос текши уредулу школында  уредунин  системно – деятельностный ууламjы технологиязыла А. С. Едильбаева иштейт. Бу улустын ченемели меге база jаан jомолто берет.

       Мен бойымнын ижимде А. Г. Асмолов ла Быева  И. Ч. ченемелине тайанадым. А. Г. Асмоловкобашкарткан  авторлор текши  уреду эдилгелерди буткул система деп корот, кажа лда будумнин табылганы ла  озуми оско будумиле колбулу . Баштапкы будум личностный эдилгелер бала осконинле кожо кубулып барганыла, арткан будумдер кубула. Кубар балдарла, оско до улусла куучындажып, омо – jомо иш будургени, кожо иштегени баланын личностный озумине камаанын jетирет.

         Педагогикалык ченемелди тос шуултези

        «Алтай тил ле литературанын урогында деятельностный эп – суменин технологиязын тузаланып тура уренчиктердин jайаандыгын тазыктырары» деп тема аайынча иштеп баштаарымда, ижимде бир канча удурлаштырулар туштаган.

            Эмдиги ойдо уредунин учурын бийиктедерине учурларган башка-башка педагогикалык техналогиялар бар. Олордын ортодо модульный уреду уренчиктин билтирге jилбузин таныдар эн ле керекту ле тузалу технология деп билдирет.

          Бугунги уренчик – ол келер ойдин кижизи. Оны санаалу,укаалу эдип уредерине модульный уреду керек деп корунет. «Аш-кылгада,бала-jашта»деп тегинду айдылбаган. Системно деятельностный ууламjы уредунин болужыла уренчикти эмди ле танынан иштеерине уредип салганы-келер  ойдо jурумде кижи ончо ишке каруулу,уур-кучтерден тууралабыс болорына таскатканы.

       Кыскарта айтса,келер jурумде.иште,уредуде кажы ла бала бойынын jолын табып, албаты отродо Кижи адын бийик алып jурерине  системно – деятельностный ууламjы  уреду чике jол ачып jат.

      Ченемелдин технологиязы

Уреду jаныртарынын тос шиндузинин учуры эмдигиойдин некелтезиле уренчик бойы иштеер,уренер учурлу,уредучи уренчикти  jаныс  ла башкарар. Алдындагы jылдардын jанжыгулары аайынча уредучинин сози ажыра,jурук ажыра откурилген уроктор бугунги куннин некелтезине келишпей jат.Онын учун системно – деятельностный  ууламjы  ажыра уренчиктерди уретсе, jарамыкту деп коруп jадым. Технологиязыла тургузылган уроктор тегин уроктордон тургузылган будумиле де,таскадар учурыла да башкаланат.

      Системно – деятельностный  ууламjы  уредунин тос учуры-уренчик билгирди танынан алары ла jайаандык аргаларды тузаланып билери.Мында баштапкы jерде баланын су-кадыгы,онын билгир аларга куунзегени,jайаандык аргазынын озуми бааланат.

         Системно – деятельностный  ууламjы  оско педагогикалык техналогиялардын незиле башкаланат?

         Баштапкызында,кажы ла уренчик уредучинен jакылта алаь,ол jакылтаны кайдан алар,канайда будурерин уредучи jартап салат.

          Экинчизинде,уредучи ле уренчиктин колбузы оскорот,ол колбу модульдар ажыра одот.

           Учинчизинде,уренчик анылу ойго танынан ишт ейт,бойын шиндейт,бойына темдек тургузат.

                   Тортинчизинде,jартамал карточкалар ажыра уредучиге кажы ла уренчикле иштеерге jарамыкту  айалга тозолот. Кажы ла уренчик аjаруда болгоны.

           Системно-деятельностный ууламjылу уроктордын тургузылган аайы,уроктордын будумдери,билгирлердин кемjузи аныланып турган деп темдектеер керек.

          Мындый уроктын тозолгозинде бир канча дидактикалык принциптер салынган:

       Уреду эдиле тозолголу болгоны (принцип деятельности).Уренчик билгирлерди билгенинче албай,бойыбедренип,шууп,уредуде эрчимду туружар учурлу;

      Уредунин ээчий-деечий jулалып барганы (принцип непрерывности).

Уредунин бастыра боликтери ортодо колбу тозолор,билгир алары чокым ээчий-деечий ууланар учурлу.Технологияларды тузаланарында,эп-сумелерди кийдиреринде,уренчиктерле иштеер аайында колбу чокым болор керек.

         Толо билгир берери(принцип целостности).Билгирлер ле корум-шуулте бирлик болор учурлу.Уренчиктер телекей,ар-буткен,кижи,бойы керегинде билгирлерди кажызын ла танынан эмес,текши колбуда алар учурлу.

        Ас ла коптин кемин чотко алары (принцип минимакса). Школ уренчикке билгирди jеткилинче,толо,онын jажына,аргазына келиштире берер учурлу.ол ок ойдо. Федерал стандарттын кемjузиле «минимумды»ашпас керек.

         Психологиялык айалга jедимду болгоны (принцип психологической конфортности).Уренчикке уренгедий,jакшы.jедимду,бой-бойыла эрмектежер айалга тозоори.

         Не-немени ылгаар айалга тозоори. Уренчик не-немени ылгаар,бириктирер,чокымдаар,талдаар тужында чокым шуултеге келер аргалар тозоори.

         Чумдеер айалга тозоори.Уредуде уренчикти  айаан ишке ууламjылаары.Танынан чумдемел иште  туружарында уредери..

      Системно – деятельностный  ууламjы  уредуни откурип тура,мындый суракка а ару салар керек:

     Системно – деятельностный  ууламjы  уредуни не берет?

     Системно – деятельностный  ууламjы  уреду кажы ла баланы алтай тилин суурине,когус-байлыгын теренжидерине,бойы алдынан уренип таскаарына уредет. Системно – деятельностный  ууламjы    уредуде кажыла баланын  билгири шинделет,бала бойы бойын шиндейт.Эн ле учурлузыкажыла баланын билгири шинделет,бала бойы бойын шиндейт. Эн ле учурлузы – уренчик танынан бойы билгир алат, озот. Системно – деятельностный  ууламjы  уредунин технологиязынын билер уредучизи ле профессиялык озум алат.

      Ченемелди jанызы

Jаныжккан уредуден бир эмеш тууралап,20-чи чактын  учында табылган системно – деятельностный  ууламjы    уредунин технологиязынын бугунги кунде алтай тилдин урокторында тузаланганым-ойдин некелтези, ченемелимнин jанызы деп бодойдым.Бу бойы jаны технология. Кажы ла уроктын планын тургусканы,апарганы jаны.Алтай тилдин урокторында системно – деятельностный  ууламjы  уредуле баштапкы ла  катап кажы ла темала тизу уроктор тургузылганы,мен сананзам, бу  ченемелдин  база брир jанызы.

     Ченемелдин jедими

      «Алтай тил ле литературанын урогында деятельностный эп – суменин технологиязын тузаланып.ю уренчиктердин jайаандыгын тазыктырары» деп  тема аайынча иштейле,менин уренчиктеримнин билгири иле бийиктегени сезедим.

       Кажы ла уредулу  jылдар сайын балдардын билгирлеринин коргузулери бийиктейт.Jылдын ла менин уренчиктерим-школ ло аймак ичиндеги откурилип турган олипиадалардын туружаачылары.Олор олимпиадаларга туружып,бийик  jедимдерге jедет. Башка-башка конкурстарда туружат.

    Ченемелдин тузалангадый аргазы

Менин бу ченемелиме,тургускан урокторымнын пландарыла алтай тил ле литературанын уредучилери солныркап тузаланар деп санандым.

    Jе эн ле тын мен ченемел ижимди jаны эп-аргала jилбиркеп иштеп турган уредучилерге тузалу  болор деп темдектеп турум.Ченемел иште иштеп турган уредучилер 4-чи класстын Т. Шинжин «Алтыннан баалу»,7-чи класстан глаголды, 8-чи класстан «Ажудагы балыктар», бир тос членду эрмектерди уренер эп-аргаларды тузаланганын корор арга бар.

     Ченемел ижим коп учуралдарды белен кару берер ле урокто тузаланатан материал болорына иженедим .Jаны эп-аргала иштеерге куунзегендерге бу  ижим jомолто  болор деп сананадым.

        Ченемелди будуреринде туштаган буудактар

Ченемел ишти бичиирге. Онойдо ок уроктор тургузар ижимде Туулу  Алтайдагы  Уреду ишчилеринин билгирин бийиктедер республикан инстетутта алган билгирле jаан тузазын jетиреди. Jе мыныла коштой,ченемел ижимди бичиирге,  коп уур-кучтер туштады.

      Ол-литература jок болгоны,кочуриш иштер кучке келишти,ненин учун дезе орус тилле бичилген кажы ла ондомолды алтай тилге келиштире jартаары кучке келижет. Проекторлор, индерактивный доско ло интернет комой тудуп турганы.

Тузаланган литературалар:

1. Федеральный государственный стандарт начального общего образования. – М. , « Просвещение», 2011. – 3 с.
2. Федеральный государственный стандарт основного общего образования. – М. , «Просвещение», 2011. – 48 с.
3. Асмолов ,А. Г.  Културно – историческая системно –деятельностная  парадигма проектирования стандартов школьного образования . – 2007.
4. Асмолов А. Г. Как проектировать универсальные учебные действия: от действия к мысли . – М. , 2008.