Доклад на тему "Н.А.Лугинов айымньыларыгар уол о5ону иитии"
материал на тему

СР ¥³рэ±ириитин Министерствота

«Кэбээйи улуу´а» МТ

Е.Е.Эверстов аатынан Кэбээйи уопсай µ³рэхтээ´ин орто оскуолата

«Николай Лугинов айымньыларыгар уол о±ону иитии»

(дакылаат)

Толордо: Тимофеев Стефан,

5 «а» µ³рэнээччитэ

Салайааччыта: Павлова М.Е.,

саха тылын уонна

литературатын учуутала.

Кэбээйи, 2013 с.

ИЬИНЭЭ¡ИТЭ:

КИИРИТЭ…………………………………………………….…………………3

С¥Р¥Н ЧАА¤А…………………………………………………..……..……..4

1 БА¤А. УОЛ О¡О – ОЛОХ СИМВОЛА, ИННИКИ ЭРЭЛЭ….…4

1.1. Уол о±о ³йд³бµлэ ……………………………………………….….….…4

1.2. Уол о±ону иитии µгэстэрэ…………………………………..…..…..…..6

2 БА¤А. Н.А. ЛУГИНОВ АЙЫМНЬЫЛАРЫГАР УОЛ О¡ОНУ ИИТИИ……………………………………………………………………..……9

1. Уол о±о этин-хаанын сайыннарыы……………………………….…9
2. Уол о±о - уол ньургуна………………………………………………..12
3. Саха уола - к³рсµ³, сэмэй, дьо´ун ки´и…………………………14
4. Уол о±о ийэ±э, дьахтарга, кыыска сы´ыана……………………..16

Т¥М¥К…………………………...…………………………………………….17

ТУ¤АНЫЛЛЫБЫТ ЛИТЕРАТУРА………………………………………19

КИИРИИТЭ

¥лэ актуально´а. Саха норуотун ³йд³бµлµнэн, уол о±о орто дойдуга олох олороору, удьуорун уу´атаары кэлэн аа´ар. Кини анала утуму сал±аа´ын, ситими ситэрии, к³мµскээ´ин, харыстаа´ын, ара²аччылаа´ын. Дьонун, айма±ын ту´угар уол о±о µтµ³ бэйэтин харыстаммат, оло±ун толук уурартан да туттуммат.

Би´иги билигин са²а µйэ±э олоробут. Уратыга, туспа±а тарды´ыы кµµ´µрдэ. ¥³рэхтээхтэр бэлиэтииллэринэн, уол о±о иитиллиитигэр олус уустук, ыарахан µйэ µµннэ. Били²²и уол о±о сµрэ±э суох, м³лт³х доруобуйалаах, аныгы технологияларга, тас эйгэ сайдыыдытыгар иирэн, ³й³-санаата ы´ыллан эрэр кэмэ кэллэ. Билигин уол о±о ыарахан µлэни кыайбат, булду сэ²ээрбэт, кырдьа±а´ы ытыктаабат да тµгэннэрэ бааллара кистэл буолбатах.

Онон т³рµт ³бµгэлэрбит ньымаларыгар, ³йд³рµгэр санааларыгар эргиллэн, ту´анан барарбыт олох ирдэбилэ, кы´ар±ана буолла.

  ¥лэ сыала: Н.А. Лугинов айымньыларыгар уол о±ону иитии µгэстэрэ хайдах к³рд³рµллµбµттэрин тириэрдии.

¥лэ сыалын сити´эргэ маннык кэккэ сорук турар:

1. Тема±а сы´ыаннаах научнай µлэни чинчийии;
2. Уол о±о олох символа, норуот эрэлэ буоларын µ³рэтии;
3. Саха норуота уол о±ону иитэр µтµ³ µгэстэрин билсии;
4. Уол о±ону иитиигэ туох  проблемалар баалларын чинчийии;
5. Н.А. Лугинов айымньыларын аа±ыы, ырытыы;
6. Тµмµк о²оруу.

Чинчийии предметэ: Саха норуота уол о±ону иитэр µтµ³ µгэстэрин суолтатын эдэр ыччакка тириэрдии.

Чинчийии объега: Н.А. Лугинов айымньылара

Практическай туттуллуута: Бу µлэ т³рµт культура уруоктарыгар эбии матырыйаал бы´ыытынан уонна учууталга к³м³ пособие бы´ыытынан туттуллуон с³п.

¥лэ тутула: ¥лэ киирииттэн, сµрµн чаастан, сµрµн чаа´ы арыйар 2 бастан, тµмµктэн уонна ту´аныллыбыт литератураттан турар.

С¥Р¥Н ЧАА¤А

1 БА¤А. УОЛ О¡О – ОЛОХ СИМВОЛА, ИННИКИ ЭРЭЛЭ

1.1. Уол о±о ³йд³бµлэ

Сахалар ³йд³рµгэр-санааларыгар, итэ±эллэригэр-µгэстэригэр уолга суолта биэрэллэрэ – харахха быра±ыллар. Ол – олох уратытыттан, хамнаа´ыныттан µ³скээн, т³рµ³ттэнэн тахсар. Саха оло²хотугар мэлдьи «Былыргы былдьа´ыктаах дьыллар, урукку охсу´уулаах уор±алар» ахтыллан аа´аллар. Ону сэргэ «£л³-³л³ - тиллии, быста-быста - сал±аныы» ³йд³бµллэрэ бааллар. Уонна «Уол о±о саада±ын µстэ курданан баран-ки´и буолар» диэн этиилэри ³рµµ истэбит. Ити барыта олох хайысхата, ³й-санаа тускута уол диэки хайы´арын этэ, иэ±э тураллар.

Уол о±о Орто дойдуга олох олороору, удьуорун уу´атаары кэлэн аа´ар. Кини анала утуму сал±аа´ын, ситими ситэрии, к³мµскээ´ин, харыстаа´ын, ара²аччылаа´ын. Дьонун, айма±ын ту´угар уол о±о µтµ³ бэйэтин харыстаммат, оло±ун толук уурартан да туттуммат. Уол о±о кыра саа´ыттан сирдээ±и аналын истэ, сэрэйэ, билэ улаатар. Кини ³йд³бµлэ ³й-санаа, кµµс-кµдэх ³ртµнэн эргийэн тахсар. Уол, ки´и буолан тус бэйэтин эрэ ту´угар буолбакка, о±олорун, кэргэттэрин ту´угар буолбакка, о±олорун, кэргэттэрин, бар дьонун иннигэр олорорун ³йдµµ µ³рэнэр.

£йµн-санаатын тутта±ын аайы-ырытан, ыры²алаан барара, толкуйу тобулан та´аарара элбээн барар. Онон, уол ³йд³бµлэ бэйэтиттэн та´аардахха, общество хара±ынан к³рд³хх³ - кэ²ээн, дири²ээн тахсара к³ст³ сылдьар^[1].

Уол µ³´эттэн ананан, айыллан тµ´µµтэ – саха итэ±элигэр этиллэ сылдьар. «Уол о±о кута» диэн тыл к³рµµ - тылынан айымньыларга, сэ´эннэргэ ки´и ³йµгэр хатанар, и²эр гына ахтылла сылдьар. Ол аата, уол кута кыыс кутуттан туспата, атына то´о±олонон бэлиэтэнэр. Оно±ос буолан этиллэн, эгэлгэлэнэн тµ´эриллэр. Кэлэр дьыл±ата бы´а таайыллан ³т³ сэрэйиллэр.

Би´иги ³бµгэлэрбит ³йд³бµллэригэр уол о±о  - олох сивола, эрэл, тирэх бэлиэтэ. Уол о±о дьоло – дойду тµ³рт ³ттµгэр диэн бэргэн этии баар. Уол о±о иннигэр тµ³рт уон аан а´а±ас дэнэр. Уол о±о ки´и буолуута, дьолу, оло±у у´аныыта, сахаларга – тыл басты²ынан, ³й ³рк³нн³³±µнэн этиллэр. Уол о±о борбуйун кыаныа±ыттан аан дархан буолуор диэри бар дьон кы´ал±ата, эрэйэ кини оло±унан кэлэн аа´ар. Ону барытын би´иги, µµнэн и´эр к³лµ³нэ, оло²хоттон, норуот сэ´эннэригэр ойуулаа´ынтан аа±абыт.

 ¥тµ³, µрдµк ³йд³бµллэр  - уол дьулу´уута, тарды´ыыта буолаллар. £рк³н ³й кµлµмэ, быыппастар быччы² умсул±аннаахтык утуйаннар са²аттан са²а дабааннарга та´ааран и´эллэр. Уолу бэйэтин сэнэммэт буоларга кырдьа±астар ³рµµ µ³рэтэллэрэ. Кыра саа´ыттан бэйэтин билинэ, кыа±ар эрэнэ сылдьар µгэ´и ыйынньык о²остоллоро. «Эр ки´и - сµрэ±инэн, дьахтар - тапталынан» дэ´эллэрэ би´иги ³бµгэлэрбит.

1.2. Уол о±ону иитии µгэстэрэ

Би´иги ³бµгэлэрбит уолу тилэ±э хараарыа±ыттан ыла эт-хаан ³ртµнэн иитэн бараллара. Кыанар-хотунар, бы´ый, сымса буоларыгар, чиргэл, кµµстээх µµнэн тахсарыгар бары кы´аналлара. Модун, дуула±а, бухатыыр киэбин-та´аатын ылыар диэри µ³рэтэллэрэ-такайаллара. Т³´³н³н «суллаабыт тиит курдук сотолоох» буолар да±аны, соччонон к³мµскµµр, хары´ыйар санаата сайдыахтаа±ын бигэргэтэн иитэллэрэ. Т³´³ да кµµстээ±ин-кµдэхтээ±ин и´ин «далай акаары» ха´ан да±аны би´ирэммэт, чорботуллубат буолара. Суолун сутуругунан эрэ солонор дохсун, дьор±оот ки´ини былыр да±аны, аны да±аны сэмэ±э-су²ха±а ыытар µгэ´и туту´аллара. Бардам, баламат ки´и ³р³ тутуллубат буолара. Ол оннугар, улахан кµµстээхтэр кистэнэ-баттана сылдьаллара, кэнэнник, сэмэйдик тутталлара сэ´эн ба´а буоларын бары билэбит.

 «Ки´ини дэ²ниэм» диэн сэниэлээх дьоннор сэрэнэр эбиттэр. Дьон ту´угар, бар дьон иннигэр, му²ур кы´ал±а±а киирэрэ µ´µ». Билигин кµµ´µ-кыа±ы к³рд³рµµ к³р-бэ´элэй, спорт к³рµ²эр кубулуйда. Н³²µ³ барыылар, аа´а тµ´µµлэр µгµстµк тахсаллар. Ол да буоллар эт-хаан эрчиллиитинэн сайдан, µµнэн тахсыбыт дьоннор аакка-суолга, на±араада±а тиксиилэрэ аныгы µйэ µгэ´игэр кубулуйда. Ба±ар, ол били²²и µйэ±э сиэрдээх буолуо. Ол эрэн, ³бµгэбит сиэринэн, ки´и бодотун ы´ыктыбакка, баар майгыны алдьаппакка туран сылдьыахха наада.

Са²а µйэ са±аланна. Уратыга, туспа±а тарды´ыы кµµ´µрдэ. ¥³рэхтээхтэр бэлиэтииллэринэн, уол о±о иитиллиитигэр олус уустук, ыарахан проблемалар тиийэн кэллилэр. Чы²ха атын ³йд³бµл, сы´ыан, ньыма наадала к³ст³н бардылар. ¥³рэх, наука сµбэлэрэ, бу хайысхаларга ситэ-хото о²о´улла, чопчулана иликтэр. Онон т³рµт ³бµгэлэрбит ньымаларыгар, ³йд³рµгэр санааларыгар эргиллэн, ту´анан барарбыт олох ирдэбилэ, кы´ар±ана буолла. Далбар олох, дьаргы олох, дьалы² олох ки´ини ки´иттэн тэйитэн, кыыллытан барара м³ккµ³рэ суох.

Уол о±о т³рµ³±µттэн ыла ураты, туспа майгыланан, иитиллиитэ атын хайысханан, тускунан ту´аайыллан барыахтаах. Онно барыта киириэхтээх – саныыр санаата, ис кута, уйул±ата, бы´ыыта, майгыта. Ону та´ынан, дьарыга, дьо±ура, сы´ыана эмиэ. Сыала, соруга, дьулуура, дьаныара кытары. Сµрэхтээх эр бэрдэ µµнэн, µрдээн тахсарын курдук, ки´и киэнэ кэрэмэ´э, дьо´уннаа±а, мааныта дэтэрин курдук. Аата-суола и´иллэр, биллэр ки´и киэ² эйгэ±э киирэр кыахтанар, дьон-сэргэ ытыктабылынан ту´анар.

Уол о±о дьо²²о сы´ыана сµрµн ³йд³бµлµгэр ки´ини кытта кэпсэтэр буолуо±уттан киирэн барар. «Сурдьугун, балыскын тыытыма», «убайдаргын, эдьиийдэргин кытары иирсимэ», «а±а±ар, ийэ±эр сутуруккун к³рд³рµмэ», «ку´а±аны са²арыма», «µчµгэйдик сы´ыаннас» э²ин диэн ³й-санаа, тыл-³с µ³рэхтэригэр у´уйуллан, баты´ыннарыллан барар.

Хабыр, тордуос сы´ыан о±о улаатар эйгэтигэр баар буолла±ына кэлэр ³рт³ кэрэгэй буолара ³т³ сэрэйиллэр. Дьиэ-кэргэ²²э ы´ыы-ха´ыы, иирсэн-охсу´уу суо±ун да и´ин, теле-, видео-, компьютер оонньууларын сабыдыаллара, ону ситэри толору солбуйаллар. ¥с-биэс саа´ыттан «ужа´ы» к³рбµт, боевиктар халыан хамсаныыларын, адьыр±а майгыларын уонча сылы тохтообокко к³рбµт о±о, ку´а±антан атын тµмµккэ кэлбэтэ биллэр. Уолаттар ниэрбэлэрэ «бµппµтµн», дьиэтин кэргэттэригэр сы´ыана уларыйбытын кэннэ биирдэ дьа´ал ыла сатыыбыт, эмтэтии э²ин ту´унан кэпсэтии са±аланан барар.

Уол дьарыга элбэх. Кыра эрдэ±инэ сµµрµµ-к³тµµ, кэлии-барыы. Барыта-хамнаныы. Ол барыта – этэ-хаана сайдарыгар куруук ту´алыыр. Илиитин чэрдиир, быччы²ын кытаатыннарар ту´угар уонча саа´ыттан µлэ±э мускуллан, эриллэн барыахтаах. Дьиэ та´ыттан сы´ыыга-хонууга тиийэ. Тымныыга то²он, итиигэ бу´ан, сылайан, аччыктаан, µлэ тµбµгµн, сылаатын-сындаа´ынын билиэхтээх.

Ону та´ынан уол о±о булчут, сонордьут буола иитиллэн улаатыахтаах. Бултуу сылдьан айыл±а ис дьи²ин ³йдµµ, билэ µ³рэнэр. Этэ-хаана кытты´ан, айыл±а уларыйыыларыгар эргиллэн, эрчиллэн барар, тулу´ар кыахтанар. Айыл±а ки´и оло±ор бы´аарар суолтатын улам дири²ник ³йдµµр. Кини кытта сымна±ас сы´ыа²²а бэйэтин киллэрэр, ³й-санаа µ³рµйэ±э, бы´ыы-майгы µгэ´э о²остор. Булт сииргэ-а´ыырга эрэ µ³рэппэт. Айыл±аттан толлор, ытыктыыр, харыстыыр майгыларга кытары иитэр. Т³´³н³н уол о±о, эдэр ки´и итинник тускуллары ыйынньык о²остор, соччонон инники оло±о сиэрдээх хайысханан салаллан барар.

Уол о±о хайаан да дьарыктаах буолуохтаах. Дьарык сатабылы сайыннарар, µлэттэн куоппат, тумнубат буоларга ³рµµ µ³рэтэр. Хоччур, таах сылдьар ку´а±анын итэ±этэр. Олоххо ту´алаа±ы, µйэлээ±и о²орор ки´и оло±ун киэ², дири² ис  хо´ооннуурун бигэтик биллэрэр. Дьарык баар буолан ки´и аата ааттанар. Дьарык баар буолан дьол-соргу тускута туталлар.

Онон, хас биирдии уол о±о кыра саа´ыттан булт абыла²ар ылларан, µлэ´ит,  дьо²²о, общество±а, бэйэтигэр ту´алыыр курдук дьарыктаах буолуохтаах.

2 БА¤А. Н.А. ЛУГИНОВ АЙЫМНЬЫЛАРЫГАР

 УОЛ О¡ОНУ ИИТИИ

2.1. Уол о±о этин-хаанын сайыннарыы

Николай Алексеевич Лугинов Кэбээйи улуу´ун тыатыгар, кэрэ айыл±алаах, ³лг³м бултаах-алтаах Тыайа сиригэр-уотугар т³р³³бµт ки´и буолар. Т³р³ппµттэрэ ийэтэ Екатерина Николаевна, а±ата Алексей Давидович Лугиновтар дьон-сэргэ ытыктыыр µтµ³кэннээх µлэ´ит дьон эбиттэр. Николай Лугиновы кыратыттан илиитин араарбакка ииппит-такайбыт ки´инэн эбээтэ Аксинья Николаевна буолар. Суруйааччы «Кэскил» ха´ыат 2008 сыл алтынньы 10 кµнµнээ±и нµ³мэригэр суруйарынан, эбээтэ букатын µ³рэ±э суох эрээри, олус ³йд³³х, о±ону с³пт³³хтµк µ³рэтэр-иитэр ки´и эбит. Ол курдук, эбээтэ сиэнин олоххо-дьа´ахха, дьо²²о сэргэ±э сы´ыан тустарынан кэпсиирин, такайарын ту´унан ахтар. Холобур, истэ тµ´ээт, утарынан сµµрэр итэ±эс. Туохха барытыгар ³йд³³н-дьµµллээн, толкуйдаан баран сы´ыаннас, толор диэн µ³рэтэрэ. Ки´ини албынныыр ку´а±анын холобурдуу-холобурдуу µ³рэтэр эбит.

Эбээтэ кинини сэмэй буоларга ииппит. Чороччу улаатан эрдэ±инэ, о±онньоттор Николай Лугиновы ³рµµ хайгыылларын истэр. «Бу уолчаан маладьыас, хойут µтµ³ ки´и тахсыах ки´итэ» э²ин диэн этэллэр. Ону и´иттэ±инэ, атын сорох о±олор хай±ана тµстэхтэринэ ки´иргииллэрин курдук буолбат µ´µ. Т³тт³рµтµн, и´игэр кыбыста саныыр уонна ити хайгыылларын курдук буолбатахпын диэн, дьо²²о дьи²нээх µчµгэйдик к³ст³³рµ кы´алларын суруйбут.

Маны та´ынан, суруйааччы о±о сылдьан ³йµгэр-санаатыгар булт саамай хатанан хаалбытын кэпсээбит. Букатын кыра сылдьан кустуур, балыктыырын эппит. Ону к³р-нар курдук буолбакка, а´ыыр а´ылыгы булар-талар µлэ курдук сы´ыанна´ар. Эбэтэ «на´аа элбэ±и бултуо суохтааххын, туох тµбэспитин барытын кыдыйар сатаммат» диирин ³йдµµ улааппыт.

Онон, Николай Лугинов µтµ³ ки´и буола улаатарыгар эбээтэ биир сµрµн олугу уурбут диэххэ с³п уонна ол ылбыт сыаналаах µ³рµйэ±ин бэйэтин айымньыларыгар кэнчээри ыччат аа±ан µ³рэннин, ³йд³³тµн, ылыннын диэн суруйбут буолуохтаах диэн бэлиэтиэхпин ба±арабын.

Мин быйыл би´иги биир дойдулаахпыт Николай Алексеевич Лугиновы кытта билистим, айымньыларын аа±ан, олус с³бµлээтим. Суруйааччы айар µлэтин са±аланыытыгар суруйбут «Нуоралдьыма чара²ар» диэн сэ´энин сэргээн аахтым. Сэ´эн автобиографическай ³рµттээх, ол аата айымньы суруйааччы тус бэйэтин оло±ун, о±о саа´ын к³стµµлэригэр оло±уран суруллубут. Эбээ кыра уолчааны – Ньургуну оло±у ³йдµµргэ, сыаналыырга µ³рэтэр, норуот муудара´ын и²эрэр. Кини: «¥лэ, то²уу-хатыы, хоргуйуу ки´ини сииллэр дииллэрэ букатын сымыйа… а´ыы эбит, сµ´µрдэн ыытар сµлµ´µн», - диэн сиэнигэр этэр. Бу айымньы уол о±о ³бµгэлэрбит т³рµт µгэстэринэн иитэр кµµ´э сµ²кэн.

Мин эмиэ Ньургуну кытта тэ²²э эбээ эмээхсин мындыр сµбэлэрин бол±ойон аахтым, олох ту´унан толкуйдаатым.

Т³р³ппµт уол о±о этэ-хаана сайдарыгар олук уурар. Бастатан туран, айыл±а±а сылдьыы эт-сиин сайдарыгар, доруобай буоларга к³м³т³ сµдµ. Булчут ки´и ыраас салгы²²а сылдьан у´ун µйэлэнэр.

Сахалар, былыр-былыргыттан айыл±аны кытта алты´ан µ³скээбит буоламмыт, айыл±алыын ыкса сибээстээхпит. Ол и´ин саха ки´итэ тулалыыр эйгэтин тыынын, ис дуу´атын, отун-ма´ын, µµнээйитин кытта мэлдьи µтµ³ санаанан салайтаран кэпсэтэ-ипсэтэ, к³рд³´³-аатта´а, µ²э-сµктэ сылдьар µрдµк итэ±эллээх.

Николай Лугинов µгµс айымньыларыгар т³р³³бµт т³рµт буору, айыл±аны ойуулаа´ын баар.

Ол курдук, «Нуоралдьыма чара²ар» сэ´э²²э, ки´и - айыл±а о±ото буоларын бы´ыытынан, Ньургун эбээтэ сиэнин, бастатан туран, айыл±аны харыстыырга, ытыктыырга, айыл±а дьиктилэрин ³йд³³н к³р³рг³ µ³рэтэр. «Ии, барахсан, эчи µчµгэйин! Сылын аайы ³²³-кырааската элэйиэхтээ±эр, хата дьэ эбии дьэргэйэн и´эргэ дылы. Сыллата тупсан, кэрэтийэн и´эр ээ, сир-дойду барахсан… Саас аайы са²алыы тыллан, са²алыы к³±³р³н, олох бµттµµн сырыы аайы са²алыы са±аланар курдук…» Сиргэ тиийэ намылыйбыт сигири курдук баара±ай лабаалардаах аар хаты²ы Ньургун олус ытыктыы к³р³р. Хаты²ы тыыннаах курдук к³р³р³-истэрэ, кини айыл±а±а чуга´ын бигэргэтэр дии саныыбын.

Ньургун а±атын кытта кустуу олорон, айыл±а дьиктитин, ураты хартыынатын дьиктиргии к³р³р, т³р³³бµт дойдутун к³т³рд³рµн са²атын араарарга µ³рэнэр уонна онтон дьоллонор.

2.2. Уол о±о – уол ньургуна

О±о кыратыттан уол ньургуна буола улаатыахтаах. Саха ньургун уола буолуу о±о эрдэхтэн, кыра саастан са±аланар. Уол о±о чугас улахан ки´итэ а±ата буолар. Уол а±атын курдук саха µтµ³ ки´итэ буолуон ба±арар. О±о, ыччат улахан ки´и буоларга эрдэттэн бэлэмнэнэр. Уол  о±о кыра эрдэ±иттэн а±атын курдук аал уоту оттооччу, ала´а дьиэни к³р³³ччµ, а´ы-та²а´ы булааччы, отчут-масчыт, булчут буола улаатар. Уол булка, балыка улахан дьону кытта сылдьар.

«Нуоралдьыма чара²ар» Ньургун саамай кµµтµµлээх кµнµнэн – аан ма²най дьи²нээх улахан булчут курдук сааланан-сэптэнэн а±атыныын кустуу барбыта буолар. Бу кµнµ  Ньургун хара кµ´µ²²µттэн ыла у´ун кы´ыны, у´ун саа´ы бы´а кэтэспит.

Бу сэ´эни аа±ан баран, мин булт сиэрин-туомун, булчут µгэ´ин биллим. Ол курдук, ку´у ³л³р³н баран, тута кутуругуттан киистэ т³б³тµн са±а хара м³ч³к³ сыа тµµтµн ыл±аан ылыахтаах эбиппит. Кус бу тµµтµн сыатын тумсунан а±анан ылан тµµтµн сотторуттан, тµµтµгэр уу сыстыбат. £л³рбµт булкун тиэрэ уурталаатаххына, ханыы тардар эбитин биллим.

Николай Лугинов «Кустук» диэн кэпсээнэ уол о±ону булчут буоларга, сиэрдээх бы´ыыга-майгыга эмиэ µ³рэтэр дии саныыбын. Бастатан туран, бу айымньы  уол о±ону дьиэтээ±и кыылга ки´илии сы´ыанна´ыахтааххын, быстах санаа, ку´а±ан дьаллык иэдээ²²э тэбиэн с³п диэн сэрэтэр. Булчут ки´и, кэпсээ²²э этиллэринэн, ки´и да, ыт да биир кы´ал±а±а ыллаттарыахтарын с³п. Ким да буол, туох да буол, син ыалдьар эттээххин, син то²о±ун-хата±ын, син санааны чэ²кээйи о²осто±ун. Булчут басты² до±оро, к³м³л³³´µччµтэ –ыт буолар. Бу кэпсээ²²э Кустук диэн ыт барахсан иччитэ та²нарарын билбэккэ, кµн аайы кинини кµµтэр, эрэнэр, таптыыр. Хайаан да миигин кэлэн ылыа диэн итэ±эйэр.

¥чµгэй булчут ыт дьыл кэмин ахсын иччитэ ханнык булду сонордо´орун ³т³ билэр буолар эбит. Улахан булду сонордо´ор кэм²э булчут ки´и ыта туттарыттан-хаптарыттан булта´ар кыыллара хайда±ын-тугун саба±алыыр буоларын биллим, со´уйдум. Онон, бу кэпсээ²²э уол о±о булчут буола улаатарыгар ытын кытта ыкса сибээстээх, ыт кута-сµрэ эмиэ баттанар, санаата тостор, иччитигэр эрэллээ±ин ³йб³р хатаатым.

«Суор» диэн кэпсээ²²э «Уол о±о т³р³³т³±µнэ куру²²а суор µ³рэр» диэн ³с хо´ооно бу кэпсээн сµрµн  санаатынан буолар. Манна Аар Тай±а мастара, Налыылар, Сы´ыылар, Халдьаайылар, Арыы Тыалар, ала сырайдаах Таас Очумаастар, суор, Байанай, о±онньор – бары уол о±о т³рµµрµн кэтэ´эллэр. «Уол о±о т³р³³т³р, а±ыйах сылынан борбуйун к³т³хт³ да, ол ыркыйга ту´ах иитэн биирдэ эмэ сылаас куобах хара±ын да сиэттэр - ту´а» диэн санаа этиллэр. Уол о±о барахсан тарба±ар талааннаа±а чахчы, хайаан да булчут буолара хааныгар баар диэн автор аа±ааччыларга тиэрдэр.

2.3. Саха уола - к³рсµ³, сэмэй, дьо´ун ки´и

 К³рсµ³ ки´и «Сокуону тутус», «Кырдьыгы батыс» диэн Айыы µ³рэ±инэн сылдьар. Кини µ³нэ-кµрдьэ±этэ суох, баайсыыны, иирсээни тардыбат, ³´µ³ннэспэт, албыны-тµ³кэйи билбэт, эппит тылын толорор кырдьыксыт. Кини оту-ма´ы аймаабат-алдьаппат, быстахтык бы´ыыламмат, содурдаабат.

Саха уола сэмэй ки´и буола улаатыахтаах. £бµгэ сиэринэн, дьо²²о-сэргэ±э сиэрдээх, сытыары сымна±ас сы´ыаннаах буолар, сыы´аны-халтыны о²орбот. Кыайда±ына-хоттордо±уна ха´ыытаан-ы´ыытаан барбат. Дьо²²о-эйэ±эс, дьонтон кµµс-кµдэх ылар.

«Нуоралдьыма чара²ар» Ньургун «аптаах батаспынан эбэбин баттыыр ыарахан санаалаах былыттар хаа´ахтарын хайыта сынньыталаан киэр µµрµ³м. Аан ма²най аба±аларым к³мµс у²уохтарын хомуйан, ³лб³т мэ²э уутунан ибиириэм, оччо±о эр бэртэрэ бэйэлэринэн буола  тµ´µ³хтэрэ. Эбэм эдэригэр тµ´µ³, ийэбин булан µтµ³рдэн а±алыам, ата±а суох саллааты тилиннэрэн, уруккутунаа±ар ³сс³ чэгиэн атахтыам» диэн этэрэ би´игини а´ыныгас, бэйэ±ин эрэ санаабакка, чугас дьо²²ун харыстыырга, эйэ±эстик сы´ыанна´арга µ³рэтэр.

«Кустук» кэпсээ²²э Кустук иччитэ Охоноон санаа±а-оноо±о ылларан, арыгыга ылларар, хаарты дьаллыгар ылларар, санаата тостор. Онтон сылтаан ытын Кустугу хаартыга сµµйтэрэн, атын ки´иэхэ биэрэр.

Кустук са²а ха´аайына Дьаакып - сидьи² майгылаах, а´ыы ута±ы эмиэ и´эр. Ол т³рµ³тµнэн ойо±ун Маайы´ы хомотуута, ытатыыта  буолар. Маны та´ынан, к³м³л³´³³ччµ ыттарыгар сы´ыана ку´а±ана хара ма²найгыттан биллэр. Ыттар эрэйдээхтэр куруук кырбана, ата±астана сылдьаллар.

Онон, бу кэпсээн уол о±ону ку´а±ан дьаллык ку´а±а²²а тиэрдэрин, эн бэйэ² доруобуйа±ын алдьатары² та´ынан, чугас дьо²²ун эмиэ эрэйгэ тэбэргин ³йд³³тµм. Инники этиллибит курдук, саха ки´итэ ханнык да ыарахан тµгэ²²э ки´илии бы´ыытын, сиэрдээх майгытын сµтэриэ суохтаах.

«Чыркымай» диэн кэпсээни аа±ан баран, суруйааччы бу айымньытыгар ки´и уонна айыл±а сы´ыаннарын суруйбутун к³рдµм уонна улахан иитэр суолталаах диэн санаа±а кэллим. Бу айымньыттан суруйааччы т³р³³бµт дойдутун таптыыра, ханнык ба±ар ки´и айыл±аны, кини к³т³рµн-сµµрэрин харыстыахтаа±а к³ст³р. Манна кэпсэнэр уол о±ону т³р³ппµттэрэ кыра саа´ыттан бэйэтинээ±эр кыралары а´ынарга, к³мµскэ´эргэ µ³рэппиттэрэ к³ст³р. Би´иги бу уол курдук бэйэбитинээ±эр кыралары а´ыныахтаахпыт, ата±астыа суохтаахпыт, кинилэри к³мµскэ´иэхтээхпит, эйэлээх буолуохтаахпыт.

5. Уол о±о ийэ±э, дьахтарга, кыыска сы´ыана

 Ийэ таптала сымна±ас, кµµстээх, ха´ан да албыннаабат, м³лт³³б³т, сµппэт. Онно эппиэттэн уол о±о ийэтин таптыыр, убаастыыр, ытыктыыр, ³лл³±µнэ да у²уо±ар сµгµрµйэр. Уол о±о ийэтигэр сы´ыанын курдук, дьахтарга сы´ыана эмиэ эйэ±эс, амарах, бол±омтолоох буолуохтаах.

«Нуоралдьыма чара²а» айымньы геройа Ньургун кустуу тиийэн баран, эбээтин умнубат. Эбээбэр туох эмит бултаах т³ннµбµт ки´и дии саныыр. Эбээтин ту´угар долгуйар, т³´³ эрэ кµµтэн эрдэ±э диэн саныыр. «Эбэм эрэйдээх дьиэтигэр со±ото±ун хонуу´у дии» диэн этиитэ кини амарах, а´ыныгас санаалаа±ын к³рд³р³р. Эбээтин ту´угар абаа´ы уолуттан да куттаммакка, саатынан ытан кэби´иэн санаатыгар о²орон к³р³р. Ньургун эбэтин ытыктыыра киэн туттара элбэ±и этэр.

«Чы²ыс-Хаан» рома²²а Чы²ыс Хаан дьиэ кэргэнин и´игэр ийэ±э улахан ытыктабыл к³ст³р. Кини бэйэтэ улуу Или тэрийэн олорон, ийэтиттэн сэмэни, м³±µµнµ барытын ылыныыта, сµбэтин, соруда±ын толоруута итини туо´улуур. Чы²ыс Хаан билинэр: «Т³´³ да бэйэлээх Хаан буол, ийэ±иттэн ордук торуттар ки´и² суох буолар эбит».

Ол курдук ииппит эбэлэригэр Хайахсы²²а, эбэлэригэр Одьулуу²²а, ийэлэригэр бэриниилээхтэр, кинилэр этиилэриттэн кыралыын улаханныын бары тахсыбаттар, кими кэргэн ылалларыгар тиийэ барытын бы´аараллар.

Одьулуун-Хотун сэриигэ баран эрэр сиэн уолаттарыгар маннык этэр: «Хойутун хойут да±аны ити мин эппиппин ³рµµ ³йд³³н, кыргыттаргытын мааллаан-маанылаан, кµндµ таас курдук тутан иитэр буолаары². Дьахтар ³йµн-санаатын ситэ ту´аммат, суолта биэрбэт омук кµµ´µн-кыа±ын а²арыттан а²арын сµтэрэр».

Т¥М¥К

Тµмµктээн эттэххэ, Николай Алескеевич Лугинов саха о±ото, чуолаан саха норуотун аатттар уол о±о, µтµ³ ки´и буола улаатарыгар бэйэтэ иитиллибит µтµ³ холобурунан айымньыларыгар суруйан, µгµс кэнчээри ыччакка ³йд³бµл, сыаналаах кылаат хаалларбыт уонна ³сс³ да хаалларыа диэн санаа±а кэлэбит.

Чинчийии тµмµгэр маннык тµмµк о²оруохха с³п:

1. Тема±а сы´ыаннаах научнай µлэлэри, ыстатыйалары булан аахтым, билиибин ха²аттым;
2. Уол о±о орто дойдуга олох олороору, удьуорун уу´атаары кэлэн аа´арын, кини анала утуму сал±аа´ын, ситими ситэрии, к³мµскээ´ин, харыстаа´ын, ара²аччылаа´ын буоларын, дьонун, айма±ын ту´угар уол о±о µтµ³ бэйэтин харыстаммат, оло±ун толук уурартан да туттуммат буолуохтаа±ын ³йд³³тµм;
3. Саха норуота уол о±ону иитэр µтµ³ µгэстэрин билистим:

• би´иги ³бµгэлэрбит уолу тилэ±э хараарыа±ыттан ыла эт-хаан ³ртµнэн иитэн бараллар. Кыанар-хотунар, бы´ый, сымса буоларыгар, чиргэл, кµµстээх µµнэн тахсарыгар бары кы´аналлар;
• хас биирдии уол о±о кыра саа´ыттан булт абыла²ар ылларан, µлэ´ит,  дьо²²о, общество±а, бэйэтигэр ту´алыыр курдук дьарыктаах буолуохтаах;
• Николай Лугинов айымньылара:

1) Уол о±о этин-хаанын сайыннара улаатарыгар тирэх буолаллар. «Нуоралдьыма чара²ар» сэ´э²²э, ки´и - айыл±а о±ото буоларын бы´ыытынан,  Ньургун эбээтэ сиэнин, бастатан туран, айыл±аны харыстыырга, ытыктыырга, айыл±а дьиктилэрин ³йд³³н к³р³рг³ µ³рэтэр.

2. О±о кыратыттан уол ньургуна буола улаатыахтаах диэн санааны суруйааччы айымньылара туо´улууллар. Уол  о±о кыра эрдэ±иттэн а±атын курдук аал уоту оттооччу, ала´а дьиэни к³р³³ччµ, а´ы-та²а´ы булааччы, отчут-масчыт, булчут буола улаатар. «Нуоралдьыма чара²а» сэ´эни аа±ан баран, мин булт сиэрин-туомун, булчут µгэ´ин биллим. «Кустук» диэн кэпсээнэ уол о±ону булчут буоларга, сиэрдээх бы´ыыга-майгыга эмиэ µ³рэтэр дии саныыбын. Бу айымньы  уол о±ону дьиэтээ±и кыылга ки´илии сы´ыанна´ыахтааххын, быстах санаа, ку´а±ан дьаллык иэдээ²²э тэбиэн с³п диэн сэрэтэр. «Суор» кэпсээ²²э уол о±о барахсан тарба±ар талааннаа±а чахчы, хайаан да булчут буолара хааныгар баар диэн автор аа±ааччыларга тиэрдэр.
3. Саха уола - к³рсµ³, сэмэй, дьо´ун ки´и буола улааттын диэн Николай Алексеевич айымньылара µ³рэтэллэр. Ньургун уол эбээтигэр амарах сы´ыана би´игини а´ыныгас, бэйэ±ин эрэ санаабакка, чугас дьо²²ун харыстыырга, эйэ±эстик сы´ыанна´арга µ³рэтэр. «Кустук »кэпсээн уол о±ону ку´а±ан дьаллык ку´а±а²²а тиэрдэрин, эн бэйэ² доруобуйа±ын алдьатары² та´ынан, чугас дьо²²ун эмиэ эрэйгэ тэбэргин ³йд³³тµм. «Чыркымай» уолун курдук бэйэбитинээ±эр кыралары а´ыныахтаахпыт, ата±астыа суохтаахпыт, кинилэри к³мµскэ´иэхтээхпит, эйэлээх буолуохтаахпыт.
4. Уол о±о ийэ±э, дьахтарга, кыыска сы´ыана µчµгэй буолла±ына, дьи²нээх эр ки´и буоларын Николай Лугинов айымньылара эмиэ туо´улууллар. Ньургун эбэтин ытыктыыра, киэн туттара, а´ынара элбэ±и этэр, µ³рэтэр. «Чы²ыс-Хаан» рома²²а Чы²ыс Хаан дьиэ кэргэнин и´игэр ийэ±э улахан ытыктабыл к³ст³р. Кини бэйэтэ улуу Или тэрийэн олорон, ийэтиттэн сэмэни, м³±µµнµ барытын ылыныыта, сµбэтин, соруда±ын толоруута итини туо´улуур.

ТУ¤АНЫЛЛЫБЫТ ЛИТЕРАТУРА:

• Лугинов Н. Таас Тумус. Сэ´эннэр. – Якутскай: Кинигэ-изд-та, 1984. – 224с.
• Тумусов Ф.С. Ыал Бии Билиитэ. – Дьокуускай: Кудук, 2001, - 832 с.
• Дабаан, от ыйын 2 кµнэ, 2013 сыл.
• Кэскил. Алтынньы 10 кµнэ, 2008 с.
• Учуутал аргы´а. Тохсунньу 22 кµнэ, 2009 сыл.