ЭПК С.Б.Пюрбю
учебно-методический материал по теме

Тыванын күрүне университеди

Тыва филология болгаш ниити дыл эртеминин кафедразы

Ш.Ч,Саттың чылдың эртер эртем-практиктиг конференциязы

С.Б.Пюрбюнүң  «Эргеппей дугайында тоожузунда»

 чаагай  чаңчылдарны көргүскени

                                             Хөндергей ортумак школазының

                                                                   1-ги категорияның  тыва дыл, чогаал башкызы

                                                 Монгуш Нина Юрьевнаның ажылы

2013 чыл

Допчузу :

1. Киирилде кезээ

2.1. Кол кезээ С.Б.Пюрбюүң  «Эргеппей дугайында тоожузунда» чаагай чаңчылдар

2.2. Тыва чоннуң чаңчылдар кижиздилгеге ажыктыы

3.  Түңнели

4. Ажыглаан литература

Темазы:  С.Б.Пюрбюнүң « Эргеппей дугайында тоожузунда» чаагай чаңчылдарны                  

                 көргүскени

Ажылдың чугулазы « актуалдыы»: «Шаг шаа-биле турбас, чавылдак көгү-биле чытпас» дээри дег, амгы үеде аныяк-өскени тыва чоннун чаагай чаңчылдарын чогаалдарга даянып, бүгү талазы-биле кижизиг кижи кылдыр сүзүглээри болур.

Ажылдын сорулгазы: Тыва улустуң чаагай чаңчылдарының чугулазын, херектиин тыва чогаалдар дамчыштыр уругларны кижизидери. Ог-бүле болгаш мөзү-бүдүш кижизидилгезиниң шагдан тура ажыглап келген кол дээштиг аргазын амгы үеге дүүштүр ажыглаары.

Ук сорулганы чедип алырда шиитпирлээр айтырыглар:

1.  Чогаалды номчуур
2. Чаагай чаңчылдарны тодарадыр
3.  Чогаалда чаагай чаңчылдарның кандыг хевирлерин ажыглааны
4. Чаагай чаңчылдарның өг-бүлеге богаш мөзү-бүдүш кижизидилгезинге ужур-утказы

    Ажыглаан арга, методтар: хайгаарал, тайылбырлаап бижиири

Тыва чоннуң чаңчылдары кижи төрелгеттениң эрте-бурунгу культуразынга шуут хамааржыр болгаш үнелиг эртине болур. Чаңчыл болза чүс-чүс чылдарны ажып эрткен болгаш кандыг-бир чоннуң бодунуң үре-салгалынга арттырып каан ыдыктыг чагыы болур.

 «Чаңчыл – чоннуң чүс-чүс чылдарда амыдыралчы дуржулгазындан шилиттинген, кижилерниң угаан – медерелинде быжыгып доктаай берген, салгалдан салгал дамчып сагыттынып чоруур мораль – этиктиг нормалар, бижиттинмээн хоойлу-дүрүм , ниитилел ужур-уткалыг сагылгалар-дыр» -  деп, Чүлдүм Чап башкы тодарадып бижээн.

Бөдүүнү-биле чугаалаарга, чаңчыл дээрге бир чүүлдү үргүлчү катаптап чаңчыкканын ынча деп болур. Чаңчыл кижиге чоорту келир, элээн каш катап чаңгыс ол-ла  кылдыныгны күусеткенинден доктаар, сиңнигер, чаңчыгар. Хүннуң-не мендилежири быжыгып доктаай берген чаңчылывыс. Ада – иезиниң үлегеринден, чугаа-домаандан эки-даа, багай-даа чаңчылдарны уруглар өөренип алыр. Бурунгу тывалар ажы-төлү чаш турда-ла, чөпшээрелдиг болгаш хоруглуг чүүлдерни ылгаар кылдыр чаңчыктырып эгелээр турган. «Кижи болуру чажындан, аът болуру кулунундан» деп үлегер домак бар болгай. Бижиттинмээн хоойлу-дүрүм болган ыдыктыг чаагай чаңчылдар, сагылгалар, ёзулалдар, ёзу- чаңчылдар, ужурлар тыва чоннуң шаг төөгүден тура уруглар кижизидилгезинге мөөң улуг күш бооп келген.

 Тыва чогаалдың үндезилекчилериниң бирээзи, Тываның үлустуң чогаалчызы Сергей Бакизович Пюрбюнүң « Эргеппей дугайында ттожузу» деп тоожузунда тыва чоннун ыдыктыг чаңчылдарын көргүскенинге даянып, төрээн чогаал кичээлдеринге оолдарның сонуургалын бедидерин каскы тайылбырлаарын кызыдайын.                                                                  

 Тывалар ажы-төлүн он үш харга чедир улуг улустуң ажылдарын кылыр, сагыыр чаңчылдарын сагыыр кылдыр өөредип чораанын тоожуда тода көргускен . « мен оларның хоюн кадарар мындыг мен, кара чажымдан эр болгужемче хүннүң тооннуг ынчап кээримге, өөрени-даа бергени ол ыйнаан. Ынчаар-ла чурттап чордум. Имир дүжүп келгенде, ыяш чарып, тараа соктап кагдым.» Ол шагда улус кара чажындан тура күш-ажылга чаңчыгып, кижи болуп хевирлеттинип келген. Тос-он харлыг бичии оолдар, уруглар улуг улустан дудак чок ажылдап, аажы-чаң-даа талазы-биле дөмей кылдыр көстүр.Санданның ажыл-шике ынак, эрес-дидим кижи болурунга Эргеппей улуг рольду ойнаан.

«Кускун кара-даа болза, төлүнге ынак» деп үлегер домактың утказы ханы. Тыва кижи төлүнге эмин эрттир ынаан дараазында домактарда синген.

- Чүнү канчап каан дээш, кижиниң чаңгыс төлүн ынчап турар силер? Ооң орнунга мээң эъдимни шылып чип, мээң ханымны ижиңер! ( арын 110) Караам көрүп кээримге, авам менче ээгип алган чугааланып олур… «Сен-не сегий берзиңзе, ажырбас оң, оглум.» , « Каң кадык апаарыңга, көргей бис аан, оглум» дээн домактар бадыткап турар.

Тоожуда  өгбелерниң чаагай чаңчылын бирээзи улуг салгалдың кижилериниң онзагай бүдүш-шынарлары: ак сеткилдии, төрелзек эвилеңи, эрес-шоваазы, ажылгыр-шыдамыын аныяк-өскенге өөредиглиг кылдыр көргүскени болур. Чижээ:  ээн чуртка калган иешкилерни көжүрүп алыр дээш дузалажып келгени бөдүүн чоннуң ак сеткилдиин, дузааргак чоруун көргүскени  болур.

 Тыва улус « кижи болуру чажындан, аът болуру кулунундан» дээр болгай. Кижизидилгеге чоннун чаагай чаңчылдарын амгы үениң байдалы-биле дүүштүр ажыглап өөренири –канчаар-даа аажок чугула, дээштиг чепсектерниң бирээзи. Сергей Пюрбюнүң тоожузун өөредип тура, төрээн чогаалга оол уругларын сонуургалын чаалап алыр чаңчылдар бар. Оларга «Эр кижи аът мунар, ырак – узак чоруур», «Он алды хар четкен, эр апарган кижи чылгы манавайн, аът мунмайын канчаар!», «Эр кижи кортук болбас», «Эр кижи уян- кенен болбас». «Эр кижи үш эттиг боор: оттук-бижектиг, сыдым аргамчылыг, эки аъттыг», «Аъды чок эр кижи чалгыны чок куш дег боор чүве» дээн Эргеппейнин өөрдиглиг чагыглары оолдарның хей-аъдын көрдурер, сорук киирер.Чүге дизе тыва кижи аътка өскен дижир.Аът биле тыва кижи кара чажындан тудуш. Чаш уругларны кавайлааш аъка үңгерип алыр. Бичии уруглар чыраа мунуп ойнаар дээш баар. Эр кижи аъдының ооргазын оя, аргызы мунуп болбас

 Ынчангаш эр кижи кандыг-даа үеде эрес-дидим,  чуртталгазында таваржып кээр бергелерни эртип шыдаар кылдыр бодун белеткээр, кижизидер ужурлуг. Эвилен-ээлдек, хүндүлээчел, биче сеткилдиг, төлептиг мөзү-бүдүштүг кижини чон «Эрниң эрези» дээр деп чүулдү уругларга тайылбырлап, оол уругнуң кижизиг, чараш аажы-чаңы, ооң бүдүжү, сагыш-сеткилиниң байлаа,  чонунуң төөгүзүн, шажын-чүдүлгезин эки билиринден, ак сеткилдиинден, эрес-кежээзинден, өгбелерниң чаагай чараш чаңчылдарын эки билиринден кол хамааржыр.

Ынчангаш тыва чоннун чаагай чаңчылдарын аныяк-өскенниң кижизидилгезинге ажыглаары -  хүннүң чугула айтырыы болур.

Шүлүк «Чаңчылывыс чараш» 

Мендилежип, экилежир

Мерген эки сөстер өргүүр

Тыва чоннуң чаңчылында

Дыка эки чүүлдер бар:

             Олурары безин аттыг

             Ону тускай «сөгедек» дээр.

             Оон туруп кылаштаарда,

            Олурганнар дүвүретпес

Олурганның арты-биле

Оожум эртер – чаңчыл ындыг

Эргин орта оруп болбас,

Эргин ажыр мендилешпес.

             Улуг улус чугаазынга

             Уруг-дарыг киржип болбас.

            Улугларның адын адап

            Улуг ыыткыр чугаалашпас.

Ханы төрел эвес-даа бол,

Кырган кижи көрген болза,

Кыйыы-биле оожум эртер,

Кырган өгбе, эневис дээр.

            Чажыг чажып, йөрээл кылып,

           Чаңчыктырар, кижизидер

           Чаңчылывыс чаагай, эки –

           Чалыыларга өөредиглиг.

                                          ( Чигир-оол Конгар)

Ажыглаан литература:

1. . М.Б.Кенин-Лопсан « Тыва чаңчыл» , Кызыл- 2000ч

2. К.Х.Оргу, Х.М.Ойдан-оол «Төрээн чогаал» 7 класс,Кызыл -2005 ч
3. А.К.Калзан «Тыва литература 8-10», Кызыл – 1987 ч
4. Журнал «Башкы», Кызыл- 1994 № 1(7)
5. Журнал «Башкы», Кызыл-2007 № 4
6. З.Б.Самдан «Тыва чогаалдын кокпалары-биле», Кызыл – 2005ч
7. С.Б.Пюрбю « Аян тудуп чедип келем», Кызыл – 1993 ч

Тыванын  гуманитарлыг шинчилелдер институду

Эртем-практиктиг конференция

К-Э.К.Кудажының «Таңды кежии», «Тараа»деп чогаалдарында

чаагай  чаңчылдарны көргүскени

                                               Хөндергей ортумак школазының

                                                                    1-ги категорияның  тыва дыл, чогаал башкызы

                                                   Монгуш Нина Юрьевнаның ажылы

2013 чыл

Темазы: К-Э.К.Кудажының «Таңды кежии», «Тараа» деп чогаалдарында

                 чаагай чаңчылдарны көргүскени

Ажылдың чугулазы « актуалдыы»: «Шаг шаа-биле турбас, чавылдак көгү-биле чытпас» дээри дег, амгы үеде аныяк-өскени тыва чоннун чаагай чаңчылдарын чогаалдарга даянып, бүгү талазы-биле кижизиг кижи кылдыр сүзүглээри болур.

Ажылдын сорулгазы: Тыва улустуң чаагай чаңчылдарының чугулазын, херектиин  

тыва чогаалдар дамчыштыр уругларны кижизидери.Ог-бүле болгаш мөзү-бүдуш кижизидилгезиниң шагдан тура ажыглап келген кол дээштиг аргазын амгы үеге дүүштүр ажыглаары.

Ук сорулганы чедип алырда шиитпирлээр айтырыглар:

5.  Чогаалды номчуур
6. Чаагай чаңчылдарны тодарадыр
7.  Чогаалда чаагай чаңчылдарның кандыг хевирлерин ажыглааны
8. Чаагай чаңчылдарның ужур-утказы

    Ажыглаан арга, методтар: хайгаарал, тайылбырлаап бижиири

Тыва чоннуң чаңчылдары кижи төрелгеттениң эрте-бурунгу культуразынга шуут хамааржыр болгаш үнелиг эртине болур. Чаңчыл болза чүс-чүс чылдарны ажып эрткен болгаш кандыг-бир чоннуң бодунуң үре-салгалынга арттырып каан ыдыктыг чагыы болур.

 «Чаңчыл – чоннуң чүс-чүс чылдарда амыдыралчы дуржулгазындан шилиттинген, кижилерниң угаан – медерелинде быжыгып доктаай берген, салгалдан салгал дамчып сагыттынып чоруур мораль – этиктиг нормалар, бижиттинмээн хоойлу-дүрүм , ниитилел ужур-уткалыг сагылгалар-дыр» -  деп, Чүлдүм Чап башкы тодарадып бижээн.

Бөдүүнү-биле чугаалаарга, чаңчыл дээрге бир чүүлдү үргүлчү катаптап чаңчыкканын ынча деп болур. Чаңчыл кижиге чоорту келир, элээн каш катап чаңгыс ол-ла  кылдыныгны күусеткенинден доктаар, сиңнигер, чаңчыгар. Хүннуң-не мендилежири быжыгып доктаай берген чаңчылывыс. Ада – иезиниң үлегеринден, чугаа-домаандан эки-даа, багай-даа чаңчылдарны уруглар өөренип алыр. Бурүнгу тывалар ажы-төлү чаш турда-ла, чөпшээрелдиг болгаш хоруглуг чүүлдерни ылгаар кылдыр чаңчыктырып эгелээр турган. «Кижи болуру чажындан, аът болуру кулунундан» деп үлегер домак бар болгай. Бижиттинмээн хоойлу-дүрүм болган ыдыктыг чаагай чаңчылдар, сагылгалар, ёзулалдар, ёзу- чаңчылдар, ужурлар тыва чоннуң шаг төөгүден тура уруглар кижизидилгезинге мөөң улуг күш бооп келген.

Бодунуң чоннуң ёзу-чаңчылдарын билир болгаш сагып чоруур улустар – ада- иезини ёзулуг салгалы, арат-чонунуң төлептиг төлдери ол! Оларның сагыш-сеткили байлак, мээ-медерели сайзыраңгай, угаан-бодалы ханы болгаш делгем болур. Чүгле ындыг кижилер бодунуң чонун чоргаар адап, төлээлээр эргелиг.

Амгы үеде хөй национал күрүнелер боттарының шаандакы төөгүлүг эрги аттарын, бурунгу өгбелерден дамчып келген ёзу-чаңчылдарын катап эгидип, аныяк өскени мөзү-шынарлыг кылдыр кижизидеринче улуг сагыш салып турар. Бо ажылга өг-бүленин салдары эң күштүг. Ада-ие, улуг өгбелери – ажы-төлдүң угу-дөзү  болурундан аңгыда, уругларның мөзү-бүдүжүн хевирлеп, угаан-медерелин сайзырадып, сөс-домаан чечен-мерген болгаш чедингир кылдыр өөредири болур. Ону чедип алырда  Тыва Республиканың улустуң чогаалчызы К-Э.К.Кудажының «Танды кежии», «Тараа»деп чогаалдарын даянып тайылбырлаарын оралдажыйн. Уругларны кижизиг мөзү-шынарга кижизидери дээрге-ле оларны тыва чоннуң чаагай чаңчылдары-биле чепсеглээри. Ол ёзу-чаңчылдарны өөредирде өөредилге программазында чогаалдар болур. Чижээ. «Таңды кежии» деп чечен чугаада  ийи кырган-аваларның өмүнээзинден өөреникчилер дыка хөй тыва улустун чанчылдарын боттарынга шиңгээдип алыр. Оларга: кыштың узун кежээлеринде тоол ыдарындан ангыда, хек үнү дыңнаар, сыын үнү дыңнаар деп чаңчылдарлыг. Оларны мурнап дыңнаан кижи узун назылаар, аас-кежиктиг болур дижир. Хек үнүн аалга олура дыңнаптар, а сыын эткинин дыңнаары берге.Ону дыңнаарда тускай белеткел херек.Чүге дизе оран-таңдызынга барып чалбарып, йөрээл салып, ак чеминиң дээжизин өргүүр ёзулалын кылганының соонда, эртенинде даң бажында чиңге пөштерден так туттунгаш, буттарын быжыг баскаш, ыыт чок дыңнаар деп чаагай чанчыл кижини өскен-төрээн черинге, оран-таңдызынга ынак, хумагалыг болурунга кижизидери болур.

База бир мөзү-бүдүш кижизидилгезинге чогаалчынын «Тараа» деп чогаалындан улуг улустун адын адавас, элдээрти ойзуп  Мөге-Суваң чамдыкта шуут Мөге деп адаарын база кол чүүл ада-ие базым бүрүзүнде оолдарын кижизидип, ажылга өөредип, уругларынын бичиизинден тура-ла тарааны камнаарынга өөредип турар.Ол сорулга-биле оглунга катап тараа  каап бээрин чөпшээревээн. Огбелерниң  чаагай чаңчылдарының бирээзи улуг-даа, бичии-даа тыва кижинин ак сеткилдии, кээргээчел чоруун бо чогаалда тодаргайы-биле көргүскен. Эң улуундан эгелеп эң бичиизинге чедир тараазын даштыгаа чиир дээш үне  бээрлер. Оолдарның Тарак-оолду кээргеп, боттарының аяктарын аңаа харам чокка берип турары дээрге-ле Суваң ашактың кижизидилгезинин түңнели бооп турар. Олар бот-боттарынга дузалажып, улуглары бичиилерин карактап, көрүп, бичиилери улугларын хүндүлеп чорууру ёзулуг кижилер кылдыр өзүп орарлар.

 А ачазы авазынга: « Бир удаа ажырбас, кадай, чажындан чазыыл-чурумга чаңчыксыннар, тарааны үнелеп билзиннер»- деп чугаалаан. Моон алгаш көөрге, Суваң ашак оолдарын ёзулуг күш-ажылдың үнезин билир кижилер болзун дээш бичиизинден тура өөредип, кижизидип турары ол.

Тыва улустуң чаагай чаңчылдарын өг-бүле болгаш мөзү-бүдүш кижизидилгезинге  өй-шаанда, шын уткалыг, шынарлыг кылдыр ажыглаар болза, Кижи бойдустан алган, эң тода болгаш долузу-биле хевирлеттинген онзагай амытан деп дээди чаяалгазын бадыткап шыдаар.

 Ажыглаан литература:

      1 . М.Б.Кенин-Лопсан « Тыва чаңчыл» , Кызыл- 2000ч

8. К.Х.Оргу, Х.М.Ойдан-оол «Төрээн чогаал» 7 класс,Кызыл -2005 ч
9. С.С.Сүрүң-оол, С.Б.Байыр-оол «Тыва чогаал» 8 класс – Кызыл -2005 ч
10. К.Б.Доржу, М.В.Бавуу-Сюрюн «К-Э.К.Кудажы» - Кызыл -2009 ч
11.  А.К.Калзан «Тыва литература 8-10», Кызыл – 1987 ч
12. Журнал «Башкы», Кызыл- 1994 № 1(7)
13. Журнал «Башкы», Кызыл-2007 № 4
14. З.Б.Самдан «Тыва чогаалдын кокпалары-биле», Кызыл – 2005ч