Кичээл планы С.Пюрбю "Хайыракан" шулук
план-конспект урока (7 класс) по теме

Тыва Республиканың муниципалдыг районунуң «Бай-Тайга кожууну»

Бай-Тал сумузунуң муниципалдыг бюджеттиг ɵɵредилге чери

Н.С.Конгар аттыг ортумак ниити билиг школазы

с. пюрбю «хайыракан»

Иргит Шончалай Борисовна,

тыва дыл болгаш чогаал башкызы

Темазы: С.Пюрбю «Хайыракан».

7-ги класска ажык кичээл планы.

Сорулгазы: 1. С.Пюрбюнун «Хайыракан» деп шулуунге ундезилеп, оореникчилерниӊ билиин быжыглаары болгаш ханыладыры. Шүлүктүӊ утка-шынарын, тема, идеязын, уран-чеченин сайгарып өөренири.  2.  Төрээн черинге, ооӊ бойдузунуӊ каас-чаражын үнелеп билиринге, аӊаа хумагалыг болурунга кижизидер. 3. Өөреникчилерниӊ аас чугаазын сайзырадыры, сөс курлавырын байыдары

Дерилгези: слайдыларда чогаалчыныӊ чуруу, кыска допчу-намдары, чогаалдын онзагай сайгарылгалары; чогаалга хамаарышкан чуруктар, чураан чуруктар, үн бижидилгелери, ыры «Хайыракан – даам өршээ!»

Кичээлдин чорудуу:

Организастыг кезээ: Амыр, амыргын-на бе! Бөгүн силерниӊ клазыӊарга кичээл эрттирер болганымга өөрүп тур мен, уруглар. Мени Иргит Ш.Б. дээр. Бай-Тал ортумак школазында тыва дыл, чогаал башкызы-дыр мен. Кичээливисти ыдыктыг төрээн черивиске алгыш-йөрээл-биле эгелээлиӊер:

          Өршээ, Хайыракан!

Ак баштыг Бай-ла-Тайгам,

Ак сүдүм чаштым,  оршээ!

Ажай-буурул таӊдыларым,

Мөӊгүн баштыг Мөӊгүлегим!

Мөөреп баткан Хемчик хемим!

Улуг Көөп-Сөөк, Саамчыырлар, Ооругларга

Угулзалай хүрээлеткен Кызыл-Даавыс,

өршээ хайыракан!

Уран-шевер, сөсчү мерген ишчи чоннуг

Улуг-Көөп-Сөөк – ие-чуртум мандып турзун,

өршээ, өршээ!

  Чүнүӊ дугайында йөрээл чугааладым, уруглар?

( Оран-таӊдыларынга, чер-чуртунга чүдүп чалбарып турар йөрээл)

Шын-дыр, эр-хейлер! Оон ыӊай бо йөрээлде хайыракан деп сөс кирип турар, ол сɵс бистиң кичээливис-биле хамаарылгалыг, уруглар.

Чаа тема тайылбыры: Бөгүнгү өөренир темавыс Тываныӊ база бир Ыдыктыг даа болур  Сергей Пюрбюнуӊ бижээни «Хайыракан» деп шүлүүн өөренир бис, уруглар.  Шүлүктү үн бижидилгезинден дыӊнаптаалыӊар (шупту дыӊнаар).

Ам силерниӊ араӊардан кым аянныг номчуптар эвес дыӊнаалыӊарам, уруглар. (2-3 өөреникчиге номчудар).

Шүлүкте чүнүӊ дугайында бижип турар-дыр, утказын чугаалай кааптыӊарам!

- Ыдыктыг даг, төрээн чер дугайында бижээн.

- Чогаалдыӊ темазы болгаш идеязын тодарадыылыӊар.

 Темазы: Төрээн чериниӊ ыдыктыг дааныӊ дугайында

Идеязы: Төрээн чер-чуртунга ынакшылын, чоргааралын илереткен.

Словарьлыг ажыл:

Дүдүскек – ыракта көгерип көстүр туман

Хүннеш – хүн дээп турар девискээр

Хажыыӊ-биле – кыдыыӊ-биле

Шимилге (шимелге) бооп – каасталга бооп

Шүлүктүӊ уран-чечен сайгарылгазы: 

Эпитеттер – хайыралыг даам, кара чаштан, аттыг-чарлыг чурт, чоргаар чараш Хайыракан, төрээн  черим.

- Эпитеттерни чүге ажыглааныл?

- Төрээн чериниӊ чараш-каазын, бойдузунуӊ чурумалын, ооӊ байлаан улам уран тодарадып көргүзер дээш ажыглаан.

Диригжидилге: Адап-сурап, дилеп чорааш,

                           Ужуралдыӊ өӊнүү кылдыр

                           Аттыг-чарлыг чуртуӊ ынаан -

                           Улуг-Хемни шилип алдыӊ?  

Автор кандыг бодалды  илередиксээш, диригжидилгени ажыглаан-дыр?

(диригжидилгеден бис дагныӊ турар девискээрин билип, Тывавыста база бир аттыг-чарлыг кожуун деп билип алыр бис)

Дагныӊ турар туружу: Улуг-Хем кожууннуӊ Хайыракан суурнуӊ чоогунда турар (картадан айтыр) 

Дылыныӊ лексиктиг онзагайы: даг ады – топоним  сөс;

адыгны ойзу адаар эвфемизм сөс.

Быжыглаашкын: Бистиӊ Бай-Тайгавыстыӊ девискээринде дагларны көрээлиӊер.

(чураан чуруктар-биле ажыл) . Уруглар боттарыныӊ чураан чуруктарын таныштырар.

Боттарыӊарныӊ чер-чуртуӊар Кызыл-Даг деп аттыӊ тывылганыныӊ дугайында чугаалап берип көрүӊерем, уруглар. (уругларныӊ харыылары)

Ном-биле ажыл. Номувустуӊ 145 дугаар арнында 4 дугаар айтырыгга харыылап көрээлиӊер. Чүү деп айтырыг бердинген-дир.

Тоолчургу чугааны үн  бижидилгезинден дыӊнаалыӊар.

(Хайыракан дааныӊ дугайында төөгү  чугаа)

Хайыракан дааныӊ дугайында төөгү чугаа.

Шаанда Улуг-Хем кожуунга Түлүштер деп төрел-бөлүк чурттап чораан. Оларныӊ бирээзиниӊ өг-бүлезинге чаш уруглары доктаавас, бир хар четпейн чорааш-ла, бүрлү бээр турган. Бир-ле  катап  уктуг-дөстүг улуг хам кижээ хамнадырга, кадайыӊ ам божуптарга, араатан аӊ оглу-биле катай оглуӊну өстүр азыраар болзуӊза эки дээн. Эр кижи аӊнап чорааш, адыг ижээнинге таварышкаш, адыгныӊ чаш оглун аалынга эккелген.

Адыг оглу ол аалдыӊ чаш оглу-биле кады ойнап, чунуп,  чемненип өзүп орган. Өпеяаны алчып, ойнадыр. Өг-бүлениӊ ажы-төлү көвүдеп эгелээн. Адыг улгадып өзүп орган. Аӊ-меӊниӊ эдержир үези келген өйде, адыг аажок хорадап, кижилерге каржыланып эгелээн. Ынчап баарга, ашактыӊ өг-бүлези адыгдан адырлып алыр аргазын бодап эгелээннер. Олар көжүп чоруур кылдыр белеткенип алгаш, адыгны хемден сугладып чорудупкан. Суглап чоруй баар аразында дыка дүрген көжүп чоруй барганнар.

Адыг суглааш кээрге аалы көжүп чоруй барган, ээн чуртта  артып каан болган. Ээлерин дилеп, муӊчулуп, муӊгараан. Улузунуӊ кээрин манап, ийи будунуӊ кырынга туруп алгаш, ыӊай-бээр  харанып-ла турган. Дыка үр үениӊ дургузунда манап келгеш, ол олчаан холдарын харанып алган хевээр чыткаш, даг болуп хуула берген. Ынчаар-ла ол даг Хайыракан деп атты алган чүве-дир. Шынап-ла, шак ол ыдыктыг даг адыг-Хайыраканга дыка дөмей, ол черниӊ чоогунда суурну Хайыракан деп адаан, ынчаар-ла  Адыг-Түлүштер деп төрел-аймак ады тыптып, ам-даа салгал дамчып чурттап чоруур.

Тоолчургу чугааны сонуургадыӊар бе, уруглар? Дагныӊ адыныӊ тыптып келген төөгүзүн билип алдывыс.

1992 чылдыӊ октябрь 20-де Ыдыктыг 14-кү Далай-Лама башкы Тывага кээп чорааш, дагны онзагайлап көргеш, ыдыктаан.(слайд)

Оон ыӊай Тывавыстыӊ девискээринде ыдыктыг бедик даглар бар, уруглар. Оларныӊ чуруктарын база слайдылардан көрээлиӊер.

Сула шимчээшкин: Олимпий оюннарыныӊ сүлдези – адыгжыгаш болгай.  Ооӊ шимчээшкиннерин өттүнээлиӊер.а) бажы-биле;  б)холдары-биле;   в) буттары-биле;

Түӊнел кезээ:

Үлегер домактар:

Даг дег караны довук дег  ак  базар.

Ийи дагныӊ аразы чоок-даа бол, дээшпес,

Ийи кижиниӊ аразы ырак-даа  бол, көржүр.

Даг көрбейн, эдээӊ азынма,

Суг көрбейн, идииӊ ужулба. (утказын уруглар-биле беседалажып чугаалажыр)

        Кандыг-даа кижи төрээн чер-чуртунуӊ ыдыктыг черлерин, бойдузунуӊ чаражын, байлаан билип алган чорууру, аӊаа хумагалыг болуру биче  чажындан-на хевирлеттинер. Ыдыктыг  Хайыракан дааныӊ дугайында ырыдан дыӊнаптаалыӊар. «Хайыракан – даам, өршээ!»

Кичээлге шупту идепкейлиг ажылдааныӊар дээш четтирдим. Демдектер алырынга кымнар төлептиг болду, кымга каш  демдекти салыр бис дээш, уругларныӊ боттарынга демдектерни салдырар.