С. Пюрбю "Кара - Суг" ( төрээн чогаалга кичээл планы )
план-конспект урока (7 класс) на тему

Кичээлдин темазы: С. Пюрбю «Кара-Суг»

(класстан дашкаар номчулга кичээли)

Кичээлдин сорулгазы: 1. Уругларның чогаалга сонуургалын бедидери, шүлүктүң утказын сайгарары, аянныг номчулгазын чедип алыры, уран-чеченин сайгарары.

2. Аржаан суглар дагылгазының дугайында, сугнун ажыктыының дугайында, ону бокталдырып, хирлендирбезинин дугайын билиндирери болгаш төрээн черинге ынак болурунга кижизидилге.

3. Шинчилел ажылынга уругларнын сонуургалын оттуруп, хевирлээри, харылзаалыг аас чугаа болгаш бижимел чугаа  сайзырадылгазы.

Кичээлдиң дерилгези:  мультимедиялыг проектор, чуруктар, мерген угаадыглыг сөстер

Кичээлдиң чорудуу:

- Экии, уруглар! Бөгүн кичээливисте С.Пюрбюнуң «Кара - Суг» деп шүлүүнге класстан дашкаар номчулга кичээли эрттирер бис. Силерге мен «Суурувуста хемнер болгаш кара суглары» деп онаалга берген болгай мен. Ам бо кичээлде силерниң кылып алган ажылдарыңар - биле база таныжып көөр бис.

          Баштай кичээливис эгезинде «Литературлуг викторинадан» ойнаптаалыңар. Мен силерге  тыва  чечен чогаал-биле холбашкан айтырыглар салыр мен, а силер айтырыгларга кончуг дүрген харыылаар силер. «Литературлуг викторина» бистин өөренип эрткен чүүлдеривистен аңгыда, чогаалга хамаарышкан солун айтырыглардан тургустунган. Ынчангаш эки харыылаарыңарны күзедим.

1. Үлегер домакты төндүр чугаала:

Төрел билбес түрээр,________________________.

2. Тывызыкты тып: Чыдын чытпас, чындыр - кара ( суг)
3. Шүлүкке эге аяннажылганы чүү дээрил? (аллитерация)
4. Тыва бижик каш чылда тургустунганыл? (1930ч)
5. Суурувуста бистиң чангыс чер - чурттуг чогаалчывыстың ады - биле адаан чүү барыл? Кажан адааныл?  (Константин Тоюн аттыг кудумчу)
6. Тываның хөгжүм –шии театрының адын кым деп чогаалчының ады-биле адааныл?  (В.Көк-оол)
7. Бай-Тайга чурттуг чогаалчылардан адап көрүңерем. (Салчак Самба-Люндуп, Константин Тоюн, Борис Чюдюк, Светлана Самбый-оол, Көк-оол Салчак, Сайлыкмаа Комбу, Меңги Ооржак, Тайгана Очур, Айланмаа Хертек…)
8. Чылгычы, лимбиге ойнаар кайы чогаалдың маадырыл? Ады кымыл?

      ( С.Пюрбю «Эргеппей дугайында тоожу», Эргеппей)

9. Гипербола деп чул? (Улгаттырып, хөөредип көргүзер дылдың уран-чечен аргазы)

     - Эр хейлер, уруглар. Айтырыгларга харыылааныңар дээш, четтирдим. Силерде кандыг солун айтырыглар барыл? Эштериңерге салып болур силер.

- Ам дараазында чогаалчы С.Пюрбюнун чогаадыкчы намдарының дугайында кысказы-биле таныжып көрээлиңер.

Слайд 1. “Кижи чурттуг, куш уялыг” Чогаалчының төрүттүнген чери, намдары.  

«1925 чылда…моолдап бижип база номчуп турар кылдыр өөренип апкан мен. Ол мээң амыдырал-чурталгамның эгезин изээн баштайгы базымым болган. Улаштыр өөренир дээш 1926 чылда Кызылга чедип келген мен. Аңаа бирги (тыва – В.С.) эге школага өөренип кирдим. 1928 чылда…мени Ленинградче өөредип чоруткан…  Мээң бир дугаар «Акымга» деп шүлүүм 1934ч. «Реванэ шыны» солунга парлаттынган.»

Слайд 2. «Шүлүктери – чүрек чуглээр» ( Чогаалчының чогаадыкчы ажыл-чорудулгазының дугайында)  

Шүлүктүң сайгарылгазы:        

Шүлүктүң  аянныг номчулгазын башкы кылгаш, бир өөреникчиге база номчудар.

Шүлүктүң утказын сайгарар.

Айтырыгларга харыылар:

- Шүлүкте Кара - Суг деп чер дугайында чүнү билдиңер? Шүлүк -  биле холбап тайылбырлаар.

- Чогаалчының  өзүп келгенин бижээн одуругларны тывыңар.

- Чүге авазынга күзел хандыр ынакшывааны ол?

- Шүлүкте автор төрээн черинге чүнү сөңнеп турарыл?

- Уран-чечен аргаларны тывыңар. Чүге оларны чогаалчы ажыглааныл?

- Шулуктуң бижиттинген онзагайын чугаалаңар. ( Шүлүктү автор чадалаштыр бижээни-биле онзагай. Шүлүктерни чадалаштыр бижиири С. Пюрбюнуң өскелерден база бир онзагай ылгалы.

Түңнел. «Кара-Суг» деп шүлүкте  маадырның сеткил-хөөнүнде авазындан эрте чарылган, адырылган кижиниң кударал-хараадалының аян-хөөнү күштүү-биле илереттинген.

- Силерниң өскен-төрээн чериңерде чүү деп  хем агып  бадып  чыдарыл? (Хемчик)

- Өөреникчиниң  харыылары: Тыва Республиканың  девискээринде  улуг – биче  хемнер дыка хөй. Эң - не улуг хемнерге Улуг - Хем болгаш Хемчик хем хамааржыр.  Хемчиктиң  узуну  320 км. Ол бодунуң  эгезин Шашпаал сыннарындан алган. Хемчик хемче Чиңге-Хем биле Чоон-Хем база киир агып чыдар. Хемчик хем каас – чараш бойдус, үнүштер, кат  - чимис - биле болгаш кадыргы балыктар-биле бай.  Хемчиктиң эриинде Тываның дыка хөй суурлары, хоорайлары хөгжүп сайзыраан. ( Бай-Тал, Тээли, Ак-Довурак, Кызыл-Мажалык, Чадаана, Ийме…)

- Бистиң өгбелеривис тыва чон шаг шаандан тура боттарының өскен - төрээн черин, долгандыр турар бойдузун камнап, кадагалаар талазы-биле дыка хөй ёзу - чаңчылдарны сагып чорааннар. Сугга хамаарышкан дыка хөй сагылгалар бар. Адап көрүңерем.

- Кара суглар, суг бажын бокталдырбас, хирлендирбес, ооң чоогунга мал-маган кадарбас, суг бажының девискээринден үнүп чыдар үнүштерин, ыяштарын баспас, сыйбас.

- Суг-биле холбашкан кандыг ёзу-чаңчылдар барыл? ( буга бажын дагыыр, суг бажы дагыыр)

Сугларны дагып, кара сугнуң  үнүп чыдар бажынга ак - көктү баглап, сугнуң бажын аштап - арыглааш, саңны салыр. Бир эвес кара сугларны дагып, аштап - арыглавас болза, суг хайыракан килеңнеп, суг кадып, эвээжеп болур.

- Силерниң өг-бүлелериңерде кара суг дагып турар улус бар бе? Канчаар дагып, кажан ону кылып  турарыл? (уругларның дыңнадыын дыңнаар)

- Бистиң чурттап турар девискээривисте кайы –кайы черлерде, кайда - кайда кара суглар агып турарыл? ( Уругларның харыылары)

- Хемчик иштинде арыгда Чечек Лаа-Сүрүңовна биле Борис Содунамның өг-бүлези, төрел аймаа дагып турар кара суг бар.

- Шындазын тайгазынче баар орук аксында Кызыл –Хая баарында хаядан унуп турар кара суг бар. Ону база чон ыдыктап, ак - көгүн баглап каан.

- Шивилиг аржаанының девискээринде Арыг-Бажы деп черде кара суг бар.

- Мешпен-Хөлде Балыктыг-Сугну база Тээли суурдан Тамара, Кертик-оол Салчактарның өг-бүлези дагып турарлар.  

- Амгы үеде ол кара сугларның байдалы кандыгыл? Бис ол сугларны канчаар ужурлуг бис?

- Кара суг дээрге-ле аржаан суг болур. Ооң кижиге ажыы чул? (уругларның харыыларын дыннаар)

- Ынчангаш мен силерге бо шилде кара суг чалап алган мен, уруглар. Кара суг дээрге-ле аржаан суг болур. Ол кыжын, чайын-даа доңмас, шулурткайнып агып чыдар. Кара суг-биле чунуп, ону чалап алгаш, чамдык аарыгларга ажыглап, эмненип болур.

Ынчангаш бөгүнгү кичээливисте С. Пюрбюнун «Кара - Суг» деп шулуун номчуп таныштывыс. Ам дараазында айтырыгларга харыылаптаалыңар:

1. Бөгүн кичээлде С.Пюрбю дугайында чүнү билип алдынар?
2. Оон бирги шүлүү кажан бижиттингенил? Шүлүктүң ады чүл?
3. Тыва дылдан ангыда кандыг дылды билир турганыл?
4. Номнарының аттарын адап корунерем.
5. «Кара-Суг» деп шүлүү кажан бижиттингенил?

Түңнел.  С. Пюрбю тыва чоннуң алдар - аттыг Улуг чогаалчызы, эң - не мерген угаанныг, салым - чаяанныг оглу, Тыванын Улустуң чогаалчызы.

«Чаш назынында иезинден чарлыры дег берге түрегдел чок. Чаш кижи төрээн чер-чуртунуң чараш-каазын; өгбелериниң, дөргүл-төрел чонунуң мерген угаанын, уран бодалдарын авазының чугаа-домаандан хөйнү билип алыр. Чаш кижи иезиниң  хүлүмзүрээн чазык, чаагай арын-шырайындан, ава кижиниң ажы-төлүнүң аажы-чаңын чаптап, эргелеткен көрүжүнден кижи болуп хевирлеттинер. Ынчангаш ук шүлүкте аныяк - чалыы назынында амызындан чарылган иениң ажы - төлүнден, барган эжинден эрте адырлы бергениниң хараадалы база көстүп турар болгаш оскундуруг, чидириг аян - хөөнүн улам күштелдирип турар.»

Демдектер салыр.

Бажыңга онаалга 1. Чогаадыг “Хемчик – келир үеде”

2. С.Пюрбюнуң “Шынаппайның чугаалары” деп номун номчуур