Конспект к уроку по тувинскому языку "Сан ады"
план-конспект урока

Тема

 Сан ады.Сан адынын утказы.Сан адынын морфологтуг тургузуу.Бодуун,нарын,каттышкан сан аттары.

Сорулгазы

1.Сан адынын утказын,ужур-дузазын,грамматиктиг демдектерин,морфологтуг тургузуун,шын бижилгезин ч.а,д.а деннеп тургаш билиндирери.

2.Уругларның хайгаараар, деңнээр, түңнел үндүрер ажыл-чорудулгазын деткип, сайзырадыры;

3.Бот-тускайлаң ажылдап билирин, кижизиг аажы-чаңныг, сагынгыр болурун деткип кижизидери.

Сорулганы чедип алырынга ажылдар:

1.Сан адын бижикке араб,рим чурагайлар-биле болгаш ужуктер-биле демдеглээринге,
2.Аас болгаш бижимел чугаазын сайзырадырынга,
3.Шын чугаалап өөренирин, өөренириниң чугулазын медереп билирин,кичээл үезинде бодунуң ажыл-чорудулгазын шын үнелеп чаңчыгарынга таарымчалыг байдалдарны тургузары.

Өөренириниң ажыл-чорудулгазын шиңгээдип алырының бүгү талалыг түңнелдери

• Бот-тускайлаң ажыл-чорудулганың түңнелдери:  амыдыралдың янзы-бүрү  байдалдарынга дүүштүр өөренген билиин ажыглап, хамааты туружун хевирлээри, камгалап билиринче угланган.
•  Өөредилгениң ажыл-чорудулгазын таарыштырып ажылдаарының түңнелдери: өөреникчиниң бодунуң өөредилгеге болгаш өске-даа чаа чүүлдерге сонуургалдыг байдалын, бодунуң бүгү-ле негелдеринге, сорулгазынга, баш бурунгаар даап бодаашкынынга, арга-шинээнге, түңнеп хынаарынга, шын үнелеп билиринге дүүштүр ажыл-чорудулгазын таарыштыр тургузуп ап билирин, оларны илередиринче угланган.
•  Чугаа үезинде харылзаа тудуп билириниң түңнелдери: дыңнап, чөпшээрежип азы чөпшээрешпейн турарын шын илередип, кады ажылдаарының таарымчалыг байдалдарын тургузуп ап, чугаа үезинде удур-дедир чөптүг, түңнеп чугаалажып; маргылдаалыг айтырыгларга киржип, бодунуң бодалдарын, чугаазын шын илередип, тургузуп ап, чугааның янзы-бүрү  байдалдарынга дүүштүр бодун медерелдиг хынанып, кады ажылдап турар өөрүн деткип, улуг улустуң болгаш эштериниң дузазын чогуур өйүнде алырын билири.
• Чаа билиглерни сонуургалдыг шиңгээдип өөренгениниң түңнелдери: чаа медээни шиңгээдиринге, ону шинчилээринге (амы-хууда) бот-тускайлаң медээ дилеп тыварынга, чаа билиглерни мөөңнеп ажылдап чаңчыгарынга, кылып турар ажыл-чорудулгазындан ниити түңнел үндүрүп, чаа медээлерни чөптүг ажыглаарының аргаларын чаңгыс аайлап билирин илередир.

Чедип алыр ужурлуг түңнелдер

Предметтиг: өөреникчи сан адынын  утказын,морфологтуг тургузуун,болуктерин ылгап билир болур.

Сан адынын  морфологтуг сайгарылгазын  кылып өөренир, домакка ролюн, сан аттарынын падежке,хамааарылга хевирингеоскерлирин,шын бижилгезин билир болур..

Бот-тускайлаң: бодунуң болгаш эш-өөрүнүң билиин бүгү талалыг сайгарып билир, херек апарганда эдип-чазап база бодунуң туружун камгалап өөренир.Чаа билиг чедип алырынга сонуургалдыг, ооң чугулазын, өске эртемнер-биле холбаалыын эскерип билир.Эш-өөрүнге, бодунга шаптык катпас болурун медереп билир болур.
Метапредметтиг:, дыл болгаш ниитилел сырый харылзаалыг деп чүүлдү эскерип, чугулалап, амыдыралчы мөзү-бүдүштүг болурунга чаңчыгар. Улустун аас чогаалынын хевирлерин сайгарып тура, өртемчейже, амыдыралче делгем көрүштүг болурун чедип алыр.

Кол өзек билиглер

 Сан ады, чугаа кезээ, сан аттарынын морфологтуг тургузуу,синтаксистиг ролю,сан адынын болуктери.

Эртемнер-биле харылзаалыы:

 Математика, төрээн чогаал, улустун аас чогаалы

Кичээлдиң курлавыры:

•  кол
•  немелде

Кичээлдиң ужур-утказы, кичээлге ажыглаар шилиттинген дидактиктиг материалдар, технологтуг угланыышкыны уругнуң сагыш-сеткилин байыдарынче, ооң “мен шыдаптар мен”, “мээң бодалым мындыг”, “мен ону билир мен” дээн бот-тускайлаң туружунче кичээнгейни углаан. Уругларның сагыш-сеткил, мөзү-шынар байдалын, чарт, быжыг, кадык угаанныг болурун сайзырадырынга башкы кол-ла таарымчалыг байдалдарны тургузар.

Кол курлаыр:Сан адынын болуктерин илереткен терминнер,сан адынын домакка ролю.

Немелде курлавыр:темага дүүшкен домактар, тывызык, үлегер домактар, ном сөзүглели.

Кичээлдиң формазы

Уругларны билигни бот-тускайлаң шиңгээдип ап, ону херек кырында билдилиг күүседиринге мергежииринче угландырган теория, практиктиг чаа теманы өөредириниң кичээли.  

Ажыглаан педтехнология

 Болуушкуннарның, харылзааларның, хамаарылгаларның чаңгыс аайлажы бээрин бодунуң билиинге даянып, бот-тускайлаң шын угаап, шынзыдып өөренириниң технологиязы. (технология критического мышления).

Кичээлдиң  тургузуу

Өөреникчилерниң  ажыл-чорудулгазы

Башкының ажыл-чорудулгазы

Бодунуң сорулгаларын күүседиринге дүүштүр уругларга башкының онаалгалары

Чедип алыр түңнелдер

Предметтиг түңнелдер

Өөрениринге өөренириниң бүгү талалыг ажыл-чорудулгазы

Организастыг кезээ

Сорулгазы: уругларның кичээлге ажылдаар тура-соруун бедидер, ажылдаар кабинединиң, олурар черин таарымчалыг кылып алырының байдалын тургузар.
Үези: 2 мин

 Уруглар ном, кыдыраажын стол кыдыынга салып алган, туруп кээр. Башкының мендизинге харыылаар

Чаа хуннун мендизи-биле.уруглар!.

- Чиик-чаагай, амыр-менди-ле.

- Сол-сол. Силер амыр-менди-ле бе? А силер менди-чаагай, сол-ла бе?

 Башкы уругларның кичээлге беленин манап алгаш, мендилежир.

-Чиик-чаагай , амыр-менди-ле бе, уруглар? Думаа-ханаадан сол?

- Сол-чаагай-ла. Эки-дир, уруглар, олуруңар.

 Уруглар тыва чоннуң мендилежир ёзулалын шиңгээдип ап удур-дедир айтыржып чоруурун  чоруунче угланган менди ёзулалын өөредир.

 Тыва кижиниң мөзүзүнде хүндүлел ёзулалдарының хевирлерин бодунга сиңирип ап, амыдыралынга ажыглаарынга чаңчыгар.

Төрээн дылы кижиге эң-не чугула үне деп медереп, ону камныг эдилеп, чараш ажыглаарынга чаңчыгар.

Чугааның сорулгазынга дүүштүр бодун хостуг культурлуг, шын алдынып билири;.
харылзажырының аргаларын чөптүг ажыглап билири;.
бодунуң тура-соруунга, чүткүлүнге  дүүштүр эвилең-ээлдек чорукка белени.

Онаалга хыналдазы

Сорулгазы: уругларның кичээнгейлиг ажылдаарын хынаар, аас чугаага ажыглаар домактарны шын тургузарынга чаңчыктырар.
Бердинген үези: 1 мин.

Уруглар бажыңга номда бердинген чогаадыгны бижиир турган «Ачамны чуу дээш хундулээр мен»

Уругларның онаалгазын башкы кыдырааштарны болуп алгаш хынаарын тайылбырлаар.

Чаа теманы өөренириниң кезээ
Үези::15 мин.

........................................

Бирги кезээ:  состер-биле ажыл

Сорулгазы:

Уругларның тывынгыр чоруун, логиктиг угаап боданырын, көрүп, деңнеп шиңгээдир арга-шинээн сайзырадыр.Эге класстарга алган билиглерин катаптаар.

.......................................

Ийиги кезээ:  сөстер-биле ажыл.

Сорулгазы: уругларны шалыпкан боданырынга, ажылдаарынга чаңчыктырар.

.....................................

Үшкү кезээ:  Тывызык-биле ажыл.

Сорулгазы:уругларның билири тывызык уругларның харыы бээринге улам идиг болдурар

…...................................

Дөрткү кезээ:  созуглел-биле ажыл.

Мерг 416 арын 210

Сорулгазы: уругларны торээн черинин тоогузун сонуургап,ону билип ап чоруурунга чанчыктырар.

......................................................

1.Состер-биле ажыл

Уруглар состер-биле ажылдаарСамбырада бижээн состерни  3 одуругга чугаа кезектеринин аайы-биле ушта бижиир

Ч.а            Д.а              С.а.

....................................................

2.Сөстер-биле ажыл

Уруглар бердинген состер кандыг чугаа кезектери болуп турарын,чуу деп айтырыгларга харыылаарын тодарадыр.

Чувенин болгаш кылдыныгнын сан-тунун азы дугаарын илередир чугаа кезээ деп уруглар туннелди ундуруп алыр,теманы бижиир.

...................................................

3. Тывызык-биле ажыл

Уруглар кыдыраашка ажылдаар

Бодуун с.а:

Нарын с.а:

Каттышкан с.а:

Түңнелди уруглар үндүрер:с.а тургузуунун аайы-биле 3 болуктуг.

......................................................

4. Созуглелде араб болгаш рим с.а кандыг таварылгада ажыглаан-дыр?

Чылдар,векти коргузерде ажыглаан.

Век деп чул?

1 векте каш чыл барыл?

Бис каш векте чурттап турар бис?

Самбырага вектерни рим чурагай-биле бижидер.

 Ай, хүннү самбырага бижиир.

Бөгүн кичээлге өөренип көөр ужурлуг теманы силерниң дузаңар-биле тодарадып үндүрер бис, уруглар. Силер мээң дыка угаанныг дузалакчыларым болгай силер.

..................................................

Уруглар состерни 3 одуругга чуну барымдаалап чарып бижипкенил тайылбырладыр.

Ам чуу деп чугаа кезээн ооренип эгелээрин тайылбырлаар.

.....................................................

Ам мен сан аттары адаарымга силер тургузуун барымдаалап болуун тодарадырын оралдажыр силер.

Уш

Бешки

Чус тос

Беш-беш

-Кыдыраажыңарга ам-даа хос одуруг артып каар ужурлуг, уруглар. Өзек темага немей билип алыр ужурлуг теманы бижиир бис.

....................................................

Мен ам силерге тывызык ыдайн, силер ол тывызыктың харыызын тывыңар.

Алдын теректин адыры 12,

Унген бурузу 365.

Чүү-дүр ол? Шын-дыр.

Тывызыкта кирген  с.а тургузуг аайы-биле ангылап,оларны ужуктер-биле демдегленер,оларны тургузуг аайы-биле сайгарынар.

....................................................

Ам дараазында домакты бижиңер: Бис чээрби бир векте чурттап турар бис. Домактын долу синтаксис-морфологтуг сайгарылгазын кылыр.

 .Башкы состер-биле (чугаа кезектери-биле) ажылдаарынга

...................................................

Номда арын 208-те чуруктарны коргеш,саннар хун буру кайда ажыглаттынып турарын база чуну коргузуп турарын айтырар.

...............................................

Чаа, ам-на меңээ чугаалап бериңерем уруглар, бөгүн кандыг тема өөренир-дир бис. Самбырада бижээн өзек сөстерин ажыглап болур силер.

Башкы эргий кылаштап тургаш, уругларның кыдырааштарында ажылдап турарын хайгаараар

..................................................

Бодуун с.а 1 дазылдан,нарын с.а 2 дазылдан болгаш тудуштур азы дефистеп бижиир,каттышкан с.а дес-дараалашкак каттышканындан тургустунар деп  туннелди ундуртур.

...............................................

Бот-тускайлаң ажылдаарынга таарымчалыг байдалдарны тургузуп бээр.Созуглелдин утказынга даянып, кижизидилгелиг чугааны уруглар-биле деңге кылыр.Сагынгыр-тывынгыр чорукка  уругларны чаңчыктырар.

Чеченнер моорейи.

1 деп чул?

2 деп чул?

3 деп чул ?

4 деп чул ?

5 деп чул?

6 деп чул?

7 деп чул?

8 деп чул?

9 деп чул?

10 деп чул?

Харыылар ангы-ангы болур.

Башкы кижи бурузун харыызын дыннап,унелелди бээр.

.......................................

Башкы самбырага  “3;4;5 деп база 111; рим чурагай-биле саннарны ;Богун 2016 чылдын дорт айнын чээрбизи. Бис бешки класста ооренип турар бис.(бо домактарны бижип каар.)

.....................................

Сан адын бижикке араб (3;4;5 деп база рим чурагайлар-биле,ужуктер-биле  демдеглээр деп түңнелди уруглар үндүрер.

Башкы самбырага чаа теманы бижиир.

Сан ады.Сан адынын утказы,морфологтуг тургузуу.Бодуун,нарын,каттышкан сан аттары..

.......................................

Тывызыкты тыпкаш,уруглар сан ады тургузуунун аайы-биле 3 болуктуг деп туннелди ундурер.

.....................................

Тывызыктарда сан аттары-биле ажылдаар.

Тыва улустуң аас чогаалында тывызыктарнын кижизидикчи ужур-утказы кончуг улуг дээрзин шынзыдар.

Уругларның билиинге даянып, өөренир теманы чаа медээлер-биле немеп, уругларның билиин делгемчидери.

Уругларның  кичээлге ажылдаарынга сонуургалды улам күштелдирер.

Шала кошкак ажылдаар уругларга кичээнгей салып, эки, сонуургалдыг ажылдаарының байдалын тургузуп бээр.

Кичээлдиң кезек бүрүзүнге түңнел кылырынга таарымчалыг байдалды тургузар.

Уруглар тыва улустун аас чогаалы эн бай,тыва чон эн чечен-мерген деп билип,анаа чоргаар сеткилге кижизиттинер.

Чаа теманы катаптаары

Үези:15

  Ном-биле ажыл.
Сорулгазы: уругларның билип алганын хынаар, чогуур үнелел бээр.

Домактар-биле ажыл

Сорулгазы: уругларның дыңап шиңгээдир арга-шинээн сайзырадыр.

1.  Ном-биле ажыл.

Мергежилге 414(аас-биле)

Мергежилге 415;423  (бижимел) .

2. Домактар-биле ажыл

Мен бо кичээлде беш алыр мен.Бис бешки класста ооренип турар бис.Беш-беш чээрби беш.2016 чыл эгелээн.

Беш-бодуун с.а

Беш-беш-нарын с.а

2016-каттышкан с.а

Түңнел: тургузуунун аайы-биле с.а 3 болуктуг.Тудуштур азы дефистеп бижиир с.а 2 дазылдан тургустунар.

 Бот-тускайлаң ажылче хаара тудар. Канчаар кылганын хынап, демдектер салыр.Шын бижилгени быжыглаар.

Башкы домактар номчуп бээр, өөреникчилер сан аттарын ушта бижиир,болуун айтыр.

 Бот-тускайлаң боданып ажылдаарынга уругларны белеткээр.

- Эр-хей, уруглар, силер сан ады деп чул,бижикке сан адын араб,рим чурагайлар-биле болгаш ужуктер-биле демдеглээр,тургузуунун аайы-биле болуктерлиг деп чувени эки билип алган-дыр силер.

 Ажылынга харыысалгалыг болурунга уругларны кижизидер.Частырыглар бар болза, дүрүм-биле ажылдадып,эттирер.

Башкы уругларның ажылдап турарын хайгаарап,мактап, хей-аът киирер.

Уругларны ниити чүүлден чаа медээни ылгап, боттары дилеп-тывар ажыл-чорудулгага өөредир, чаңчыктырар.

Кичээлдиң кезек бүрүзүнге түңнел кылырынга таарымчалыг байдалды башкытургузар.

Шалыпкын, шын ажылдап олурар уругларны база шала кошкаксымаар, ынчалза-даа кызып ажылдап олурар уругларны  шупту дыңнап турда башкы мактаар.

Билиг хыналдазы
Үези:2 мин
Сорулгазы: Чаа теманы билип алганын бот-тускайлаң хынап, түңнел үндүрүп чаңчыктырар.

 1. Карточка-лар-биле ажыл.

Бодунуң болгаш эштериниң ажылынга үнелел кылып, түңнел үндүрүп өөренир. Чүге? Чүнү эки билдим? Чүнү катаптаар мен? Чүнү айтырайн? деп айтырыгларга харыы бээр.

 1.Онаалгалыг карточка уругларга үлеттинген турган.

 Чаа теманы кайы хире билип алганын бот-боттарынга хынадыр.

Түңнел үндүрүп өөредир.

Бодунуң болгаш эштериниң ажылынга үнелел кылып өөренирин чугулалаар. Чүге? Чүнү эки билдим? Чүнү катаптаар мен? Чүнү айтырайн? деп айтырыгларга харыы диледир.

 Бодунуң ажылдаанын өске ажылдар-биле деңнеп, бот-сайгарылгалыг ажылдаарынга чаңчыгар.

Рефлексия, онаалга
Үези: 3 мин
Сорулгазы:бодунуң кичээл дургузунда кандыг ажылдаанын, кандыг байдалдыг олурганын түңнээр.

 Уруглар кичээл дургузунда чаа чүнү билип алганын чугаалаар.

Точкалар орнунга с.а  киирер.

Мен ............... ажылдадым.

Чүге?

Онаалга: (башкы тайылбырын бээр)”Саннар мээн амыдыралымда” деп кыска угаап-бодаар чогаадыг бижиир.

“Тыва кижиге ыдыктыг саннар” деп  кыска угаап-бодаар чогаадыг бижиир.(Оореникчи боду шилип алыр).

 Башкы уругларның харыызын демдектер, макталдар-биле бадыткап бээр.

Онаалганы уруглар бот-тускайлаң болгаш сонуургалының аайы-биле шилип кылыр..

 Башкы уругларның өөренир арга-шинээн көрүп тургаш, бажыңга онаалганы чаңгыс аай эвес кылдыр берип болур.Ол ажыл уругларның өөрениринге сонуургалын улгаттырар, сагынгыр-тывынгыр чоруур сайзырадыр.

.

 Уруглар тыва дылда  сан  аттарынын болуктерин  катаптаар сан аттарын рим,араб чурагай-биле,ужуктер-биле шын бижип ооренир.

 Уруглар харыысалгалыг чорукка кижизиттинер.

Башкы уругларның бот-тускайлаң ажылдаарын чедип алыр.