Эссе на тему: "Мои педагогические находки"
статья

Эссе

Мээң методиктиг тывыштарым

 Тыва чонувустуӊ эрте-бурунгу үеден бээр хумагалап арттырып каан арыг, чараш тыва дылывысты келир үениӊ салгалдарынга чедингир, билдингир, тодаргай, ханы шинчилээшкинниг кылдыр ѳѳредири, тѳрээн дылывыска чугаа арыг болуру-бистин, тѳрээн дыл башкыларыныӊ, эӊ кол сорулгазы. Тѳрээн дылывысты школага ханы ѳѳредип, камгалап арттырып сайзырадыры-бистин келир үевис.

Өөретпишаан өөренир – мээң башкылаашкын ажылымда кол кыйгым ол.

Мээң хүн бүрүде өөренип ап турар чүүлдерим: сургуулдарның чараш, чазык-хөглүг, эш-өөрзүрек аажызы ажылымга бедик хей-аътты оттуруп, башкыларның кичээлдеринден чогаадыкчы бодалдарны тып, бодумнуң педагогиктиг билиглеримни сайзырадып чоруур мен.

Уенин  шалып агымындан чыдып кагбайн, өөредилге шугумунда чаартылгалар-биле деңге чорууру – мээң база бир сорулгам. Ниити өөредилгениң федералдыг күрүнениң стандарттарынга хамаарышкан билиг бедидер курстарга алган чаа-чаа билиглер бөгүнгү ажылымга бир чаартылганы берген.

Күрүнениң чаа стандарттарының бо негелделерин долузу-биле чедип алырда, башкы өөреникчиниң кичээлге киржилгезин колдадыр ужурлуг.

Ону чорударда, мээң бодап турарым-биле алырга, кичээлге ажыглаар кол арга – рефлексия аргазы. Кичээлдерде уругларга рефлексия (бот-үнелел) тургустурары.

Өөреникчи боду сорулгаларны салгаш, оларны чедип алырда, бодунуң чедер четпестерин хайгаарап, кичээлден сонуургаан, көрген болгаш билбээн чүүлдеринге түңнелди үндүрүп, бот-үнелелди бодунга салыр.

Башкылаашкын ажылынга өөреникчиге бир-ле чүүлге чаңчыктырып алырда дыка хөй чадаларны эрттер-ле болгай. Бот-үнелелди кичээлдерге ажыглай бергенивисте уруглар бот-үнелел бээринден эгенир турган. Оларны чаңчыктырып алыры-биле өөредилге шугумунда чаңгыс аай стандарттарга хамаарышкан рефлексия дугайында тайылбыр ажылдарны номчуп, бодум база өөреникчилер-биле деңге өөренип турдум. Бот-үнелелдерни кичээлдиң кезектеринге чаңгыстап тургустуруп шенээн бис. Онаалганы бот-үнелел хевиринге ажылды кылырын база шенеп көрген мен. Уруглар онаалгазын улуг сонуургал-биле күүседип эккээр болду. Кичээлдерниң кезектеринге бот-үнелелдерни ажыглап кѳргеш, тыва дыл болгаш чогаал эртемнеринге чаа чүүл – кичээл-рефлексияны эрттирип эгелээн мен. Чаңчыга берген уругларга бүдүн кичээлдиң кезектеринге бот-үнелелди кылыптары белен болган. Бо хевирниң кичээлинден ѳѳреникчилерниң билииниң деңнелин, эмоционалдыг байдалын билип алыры башкыга кончуг чедимчелиг болган.

Чыл дургузунда ук арганы кичээлдерде ажыглаарывыска, өөреникчилер аңаа чаңчыгып, боттарының четпестерин илередип, ону чедип алыры-биле херек номнарны, карточкаларны, таблицаларны дилеп, негей бээри бөгүнде мээң башкылаашкынымда эң-не улуг өөрүшкүм болуп турар.

Өөредилге чылының эгезинде бот-үнелелдиң үш бөлүктээшкининиң чүгле өөренген чүүлүн кайы-хире билип алганынга хамаарыштыр чорудуп турган мен. Ону кичээлдерниң түңнел кезээнге ап турган бис. Чоорту олар чаңчыга бээрге, кичээлдиң өске кезектеринге эмоционалдыг байдалынга болгаш кылган, сайгарган ажылдарынга бот-үнелелдерни тургузуп эгелээн бис. Олар бо ажылдарны күзелдии-биле кылып, аажок сонуургаар апарганнар.

Кичээлдерге бот-үнелелдерни чорударга, өөреникчилерниң эмоционалдыг байдалы бедиир, сагыш-сеткили көдүрлүүшкүннүг ажылдаар, берген билии быжыгар дээрзи билдингир. Оон аңгыда бот-үнелелдерни кичээлдиң кезектеринге ажыглаарга, уруглар боттарын хостуг алдынар. Бот-үнелелдиң аас болгаш бижимел хевирлерин ажыглаарга, өөреникчилерниң чугаа сайзырадылгазынга кончуг улуг салдарлыг болур. Олар боттарын үнелээрде, чаңгыс сөс-биле эвес, а домактар-биле бадыткаар болгай. Өөреникчи назынындан-на уругларның бот-үнелелин сайзырадып, чедимчелиг ажылдаар болза, келир үеде бодунуң шилээн оруун часпас, хүн-бүрүде бодунуң ажыл-амыдыралынга шын сорулгаларны салып, бодунуң чуртталгазының чедер-четпестерин хайгаарап, таарымчалыг түңнелдерни үндүрүп ап шыдаар хамаатыларны кижизидип алыр аргалыг бис.

Бурунгу өгбелеривистиң чугаалап чорааны дег, "Эртем чокта, эртен база дүн". Кижилерни эртем-билигге чедирип, ооң келир үезиниң оруун сомалап бээри, ол база дээди аас-кежиктиң, чоргааралдың  бирээзи деп санаар мен.

Тарган Сайзана Сараевна Кара-Хаак ортумак школазынын тыва дыл болгаш чогаал башкызы