демдек ады
план-конспект урока (3 класс) на тему

Темазы: Демдек ады

Сорулгазы: демдек аттарын аас болгаш чугаага шын ажыглап билиринге чанчыктырар; уругларнын сос курлавырын байыдар; чувелернин ылгавыр демдектерин тодарадып билири; уругларны болуктеп ажылдаарынга чанчыктырар; уругларны бойдуска ынак кылдыр кижизидер.

Дерилгези: мультимедийлиг проектор, презентация, компьютер, чуруктар, слайдылар, карточкалар.

Кичээлдин чорудуу.

1. Организастыг кезээ.

- Богун бисте онзагай кичээл. Клазывыста аалчылар-башкылар келген. Олар силернин канчаар ооренип турарынарны коор дээш келген. Бот-боттарынарже хулумзуржуп, кичээлге шуптунарны эки ажылдаарынарны кузедим уруглар.

- Кичээливисти йорээлден эгелептээлинер.

Тыва чуртум

Эртем-билиглиг, эптиг-демниг.

Чуглуг-соруктуг, Сулде-сузуктуг.

Экиге-буянныг, Эрбенге-харыылыг,

Домаан чидирбес, доктарга алыспас-ла болзун!

2. Кичээлдин сорулгазын дыннадыры.

- Бо кичээлде бис эрткен кичээлде ооренген темаларны катаптап, демдек адынын дугайында чугаалажыр бис.

- Кажан мен кичээлге белеткенип тургаш, силерге состер белеткеп алган мен. Оларны кончуг таптыг болуктээш, суп алган мен. Ам кээримге ол состерим шупту холужуп калган болду.  (Слай 1)

Эмчи, чугдунуп тур, бора, бажын, дурген, тудугжу, ыяштар, чолдак, тооруктаан, чоон, хадып турар, аалчы, кызыл.

- Богун кичээливисте дыка бедик тайгаже аян-чорук кылыр бис. Ол тайганын кырынче уне бээр болзувусса, тожувустун кайгамчык чараш Азас холу коступ кээр. Азас холду кым коргенил? Тайга кырындан коруксеп тур силер бе? Че аян-чорук кылып чоруптаалынар. Орук узун, узун орукка улус тоолдажыр.

3. Катаптаашкын.

1)

«Состер бодунун олудун канчаар тып алганыл?» деп тоолду дыннап корээлинер.

- Состер бодунун баар, турар ужурлуг черин тыппайн тояп чоруп каап-тыр. Оон шол коступ келген. Ында бажынчыгаш коступ келген. Оон адын алдын ужуктер-биле бижип каан. Чуу деп бижээнин ам силер тывар силер. Суурнун камгалакчылары: «Кым силер? Чуу силерни эккелди деп айтырган?» чамдык состер харыылаан. Чамдык состер ыыташпаан.

- Кандыг состер кым? чуу? деп айтырыгларга харыылаар?

- Олар чуну айтып чоруурул? (чувелерни)

- Бо бажынчыгаштын чурттакчыларын кым дээрил? (чуве ады)

- чуу деп состер бо бажынче кире берген-дир, уруглар?

Состер улаштыр чорупкан. Коорге база бажынчыгаш коступ келген. Камгалакчылар киирбээн. Оон чурттакчылары аажок кежээ, шупту ажылдап турар. Ыяш хирээлеп, чугдунуп, суглап, дааранып… камгалакчылар тура: «Чуну кылып билир силер, бис бир-ле чуве кылып билир кижилерни эрттирер бис» дээн. Состернин чамдыктары анаа тааржып чурттай берген. Чамдыызы чуве кылып билбес болгаш улаштыр чорупкан…

- Мында состер канчап турар деп айтырыгга харыылаттынар.

- Олар чуну айтырыл? (чувелернин кылдыныын)

- Бо бажынчыгаштын чурттакчыларын кым дээр бис? (кылыг созу)  (Слайд 4)

Ам дыка чараш, каас, арыг-силиг бажынчыгаш коступ келди. Мында хоглуг, мунгаргай дээш янзы-буру состер чурттап турар. Камгалакчылары: «Документилеринер кандыгыл? Кандыг бараан соортуп чор силер?» - деп айтырган.

- Мында состер кандыг айтырыгларга харыылаарыл? (кандыг?, чулуг?)

- Олар чуну айтырыл? (чувелернин демдээн, шынарын, хемчээлин)

- Бо бажынчыгаштын чурттакчылары кымнарыл? (Демдек ады)

- Чугаа кезектерин катаптадывыс. Эр-хейлер! Улаштыр чоруулунар. Состер анаа чурттап турар ыйнаан. Бис бедик тайгавысче аян-чорук кылып чоруптаалынар.

2).

- Чуве ады чулерге оскерлирил? (саннарга болгаш падежтерге)

Самбырада: угбам, кудумчу. (самбырага ийи оореникчи состерни оскертир)

- Тыва дылда каш падеж барыл? Падежтерни кым адаптарыл?

3). Карточкалар-биле ажыл

- Ам ковуруг коступ келди. Хем ол чарыынче кежерде ыяап-ла ол ковуру-биле кежер. Ону кууседип шыдавас болзунарза, хемни кежип шыдавас силер. (оореникчилерге карточклар улээр)

- Карточкаларда состер чуве аттарындан демдек ады чогаадыр.

Хар, он, эш, сут, аът, эът, тон, дук, хой, чечек, моогу, хат, тараа, даг.

- эр-хейлер!

Туннел: чуве адындан демдек ады кожумактар дузазы-биле тургустунар. (Слайд 3)

Сан-ныг, тон-нуг, аът-тыг, сут-туг, эът-тиг.

- Бо состернин шын бижилгезин кым тайылбырлаптарыл? Дазы соонга чуу немежип кээрил? (кожумак). Состун соолгу уну биле кожумактын баштайгы унун домей болза, ол кожа ийи унну ийи ужук-биле бижиир.

- Улаштыр чорупталынар.

4. Чаа тема.

- Дараазында демдек аттарынга удурланышкак демдек аттарындан адап корунерем.

Хирлиг-(арыг), чоон- (чинге), ажыг – (чигирзиг), чалгаа – (кежээ), бедик – (чавыс), солун – (чалгааранчыг), кара – (ак), бичии – (улуг), кыска – (узун), оожум – (дурген)

- Чоок уткалыг состерден чогаадып корунерем.

Кежээ (ажылгыр), дурген (шалыпкын), омак (хоглуг), арыг (силиг), шыырак (куштуг), биче (хензиг).

- Ам ылгавыр демдээнин дузазы-биле чувелернин тып корунерем:

Кортук, ак, майышкак буттарлыг, делбигир кулактарлыг….  (койгун)

Селбегер, хурен, майтак, уйгужу….(адыг)

Сарыг-кызыл, кажар, аваангыр….. (дилги)

Чараш, эвилен-ээлдек, ажылгыр, шынчы…..(ава)

5. Кыдырашка ажыл.

- Богун каштын хуну? Чылдын кайы уези?

Скобка иштинде состерни демдек адынче киирер. 3 домакты бижиир.

Фермада (сут) инектерни азырап турар. Бис (тоорук) аргага келдивис.

 (Хат) чаъс келген-не. (Моогу) каттыг алаакка келдивис. Аалга (аът) кижи келди.

6. Сула-шимчээшкин.
7. Быжыглаашкын. Чурук-ибле ажыл. «Хуулгаазын кыш» (Слайд)

- Бо чылдын кайы уези эрттип турарыл? (кыш) Кыш соонда чылдын кайы уези келирил? (час) Кыш тонуп турар болганда, кышты эки удеп, кыштын дугайында чугаалажыптаалынар.

- Бойдус хой-ле хуулгаазын чувелерни кылып турар. Фотографтар чараш чуруктары-биле. Чурукчулар оннуг будуктары-биле, чогаалчылар чараш состери-биле кышкы арганы, сагыш-сеткилди дамчыдып турар.

- Силер кышка ынак силер бе, уруглар? Чуге?

-Кыжын кандыг оюннар ойнаарынга ынак силер?(коьки, хаак, катоктаар, чунгулаар, хар-биле соккулажыр)

- Кышкы арга кандыгыл? (удаан ышкаш, шимээн чок, маажым)

- Кыжын чулерге берге болурул? (куштарга, аннарга)

- Оларнын амыдыралын чиигедип канчаар дузалаар бис? (чемгерер, куш уялары кылып бээр)

- аргада эн кол сос чуу деп бодаар силер? (хар) Торел состерден чогаадыптынарам.

Хар-харжыгаштар, харлыг, харлаар.

Хортук-хортуктер, хортуктуг, хортуктээр.

Хыраа-хыраалаар, хыраалыг, хыраалаар.

- Ам дараазында улугер домактарны номчуптаалынар (Слайд)

Шевер кижи мактадыр,

Чевен кижи бактадыр.

Арыг-силиг кижиге

Аарыг-аржык халдавас.

Хирлиг- чуттуг кижиге

Хилинчек, човулан таваржыр.

- Кижилернин аажы-чанын, эки-багай талаларын коргускен удурланышкака уткалыг состерни ушта бижинер.

Туннели:

- Бо кичээлде чуну катаптадывыс уруглар?

-Демдек ады чувелернин чузун айтырыл? (он-чузунун, шынарын, хемчээлин, амданын)

- Мен силерге чуруктар коргузеримге, ында чуве адынын демдектерин адаар силер. (слайд)

- Эзир-кара деп аъттын демдектерин адап корунерем. (шилги, чугурук, семис, улуг, саяктаар,…)

- Арбуз (улуг, борбак, чигирзиг, читтингир…)

- Ам мындыг бир даалгадан кылыптаалынар. Силернин парталарынарда саазыннар бар. Мен силерге айтырыглар салырымга «ийе, чок» дээн хана карактар орнунга «+.-» демдектерни салыр силер.

1. Демдек ады чуверенин он-чузунун, шынарын, хемчээлин, амданын айтыр (+)

2. Демдек аджы чувенин кылдыныын айтыр. (-)

3. Демдек ады кандыг? Чулуг? Деп айтырыгларга харыылаар(+)

4. Демдек ады чуве адынын мурнунга чоруур? (+)

- Эр-хейлер! Тайганын бажында унуп келдивис. Ам-на тожувустун кайгамчык чараш холу Азас холду корээлинер

Немелде ажылдар:

1. 1) Чай изиг, а кыш…. 2) Хар ак, а хомур…. 3) Чалгаа кижи бажым дээр, … каижи суксаым дээр. (улегер домак).
2. Бот ажыл. Улаштыр 3-3 демдек аттарын чогаадып бижиир.

1. Чувелернин онун илереткен демдек аттары6 ак,….,….
2. Кижинин аажы-чанын. Мозу-шынарын илереткен демдек аттары: ажылгыр,….,
3. Чувелернин хемчээлин илереткен демдек аттары: улуг,…..,…

Онаалга. Дурумнерни катаптаар

Ийнин кадыкшылга школа-интернады

Эрттирген башкы:

Оюн Саяна Викторовна