Тыва дылга ажык кичээл "Демдек ады"
методическая разработка (4 класс) по теме

Тема: Демдек ады.

Сорулгалары:

1.Демдек  адынын чугула шынарлары-биле таныштырар;

2.Ссозуглелде демдек аттарын, демдек адынын хамааржып чоруур чуве адын тып билиринин мергежилдерин сайзырадыр;

3.Кыжын куштарга  немелде чемни берип, оларны камгалаарын  кижизидер.

Кичээлдин чорудуу:

1.Орг. кезээ.

- Богун биске ажык кичээл болур, уруглар. Кичээливисте кожуунувустун ангы-ангы школаларындан башкылар келген. Мендилежиилинер.

2.Кичээлдин темазы болгаш сорулгалары-биле таныштырары.

Богун «Демдек ады» деп теманы ооренир бис. Бо теманы шингээдип алырынга  аалчылар биске дузалажыр.  Олар янзы-буру даалгалрлыг келгеннер.

3.Чаа тема.

А) Киирилде беседа.

- Чылдын кандыг уезинде куштар чылыг чурттарже ужуп чоруй баар ийик?

- Кузун.

- Шын-дыр. Кузун дыка хой куштар торээн черин каапкаш, чылыг чурттарже ужуп чоруй баар. Оларнын хой кезии кыштын соогун ажып эртип шыдаар. Ынчалза-даа хар адаандан чем тып чиири берге  болганындан олар ырак аян-чорукче чоруптар.  Ынчалза-даа чылыг чурттарже шупту-ла куштар ужуп чорбас. Торээн черинге кыжын артып каар куштар база бар. Кышты эки ажып эртип алырынга  силер ышкаш бичии уругларнын дузазы улуг. Куштарга кандыг дуза кадып болур силер?

- Куштарны чемгерер, оларны  камгалаар.

- Эр-хейлер!  Шын-дыр. Куштар  кичээливистин баштайгы аалчылары –дыр.

Б)Демдек ады-биле таныштырылга.

Богун биске база бир аалчы аалдап келген. Номувустун 75 дугаар арнында 204 дугаар мергежилгени номчуптар болзувусса дараазында аалчыны билип алыр бис.

1. Диинни кѳѳрΥмге, шимчеш дивейн олур: карактарлыг, сыргаларлыг, кудуруун ѳрΥ астып алган, чΥΥ кончуг амытан ыйнаан.
2. Диинни кѳѳрΥмге, шимчеш дивейн олур: дозур-дозур карактарлыг, сΥ Υр- СΥ Υр-

сыргаларлыг, селбер кудуруун ооргазын ѳрΥ астып алган, чΥΥ кончуг дидим, чараш амытан ыйнаан.

Кичээливистин база бир аалчызы чуу-дур?

- Диин.

- Эр-хейлер! Кайы созуглелде диинни тодаргай болгаш чараш коргускен-дир? Ынчаар коргузеринге кандыг состер дузалаан-дыр?

- Дозур-дозур, кара, суур-суур, селбер, дидим, чараш.

- Бо состер чуну илередип турар-дыр база кандыг айтырыгга харыылаттынар-дыр?

- Дииннин ылгавыр демдээн илередип турар болгаш кандыг деп айтырыгга харыылаттынып турар.

- Шын-дыр. Чувелернин ылгавыр демдээн, шынарын илередир болгаш кандыг, чулуг деп айтырыгга харыылаттынар состерни демдек ады дээр. Демдек ады падежтерге оскерилбес. Чижекке коруп корээлинер.

А.п. чараш диин

Х.п. чараш дииннин

Б.п. чараш диинге

О.п. чараш диинни

Т.п. чараш диинде

У.п. чараш диинден

У.п. чараш диинче.

4.Физминутка.

- Кичээливистин база бир аалчызын тываалынар.

Ооргазы ногаан

Оолдун боргу кара.

Хорээ сарыг, моюн-ораарлыг

Чуу деп кужул, тывынарам!

- Кок-хокпеш.

-Шын-дыр. Кок-хокпештер будун чыл иштинде арга-арыгларга, садтарга, сесерликтерге чурттаар. Кыжын олар болдунчуп алгаш, кижилернин чанынче чоокшулап кээр. Кышкы уеде кок-хокпештер ыяштарнын урезиннерин, хлебти, чагны-даа чиир.

- Дараазында база бир аалчы келген. Тывынарам, уруглар.

Соок  кыш дужуп кээрге,

Сонган соктап чедип келир.

Оон хорээ кызыл болур,  ол чуу деп куш-тур, чээ?

- Кызыл-хорек.

- Кыжын бистин чоогувуска кызыл-хоректер ковудей бээр. Олар сериин аргалардан баштайгы хар-биле денге ужуп кээр. Ынчангаш ону орустап «снегирь» деп адаар. Кызыл-хоректер кыжын ыяштарда кызыл яблоктар ышкаш орар. Ынчалза-даа час дужуп, чылый бээри билек, олар дедир ужуп чоруй баар. Кызыл-хоректернин даалгазын кылыптаалынар. Чуве аттарынга хамааржыр демдек аттарынче согунчугаш чорудар.

Чуве аттары                  Дем дек аттары

Арга                               Шынчы

Хем                                Чаагай

Хлеб                               Ак-кок

Дээр                               Шапкын

Аът                                 Улуг

Аптара                          Кышкы

Эш                                 Чугурук

- Улуг-даа улустун, бичии-даа улустун кончуг эки таныыры кушкаш бисте аалдап келген. Чуу деп куш-тур, дыннанарам.

Бора ѳн чучактыг,

Боску ак богаалыг,

Чыжырткайндыр эдер

Шыпыраннап орар.

- Бора-хокпеш.

- Бора-хокпештер  кыжын кижилерге чоок чурттаар. А кажан соок куштели бээрге, олар кижилернин сонгаларынын караанга, крышалар адаанга хонарлар. Бора-хокпештин даалгазы мергежилге 206 (а. 76).

- Ам дараазында аалчывыс дугайында тывызыкты дыннанар.

Аргалардан, тайгалардан кыш кээрге,

Аалдап келир кушкаш бар.

Оолдар, кыстар шупту

Оон адын билир бе?

- Эдиске.

- Эдиске тайга  кужу. Оолдарын ымыраа-сээк-биле болгаш кат-чимис-биле чемгерер. Кышкы уеде эдискелер чыглып алгаш, чылыг черлерже, суурларже ужуп чедип кээрлер.  Эдиске кончуг солун даалга эккелген. Бердинген состерге удурланышкак уткалыг демдек аттарын бижиир.

Оожум –

Кара –

Дидим  –

Соок –

Кышкы –

5.Быжыглаашкын.

Мергежилге 208 (а.76). Созуглелде чуве аттарын оларга хамааржыр демдек аттары-биле кады ушта бижиир. Демдек аттарынын айтырыын салыр.

6.Туннел.

- Чуу деп тема оорендивис?

- Демдек ады.

- Демдек адынын дугайында чуну билип алдынар?

- Демдек ады чувелернин ылгавыр демдээн, шынарын илередир болгаш кандыг, чулуг деп айтырыгларга харыылаттынар. Демдек ады падежтерге оскерилбес, чуве адынга хамааржып чоруур.

- Эр-хейлер.  А куштарны кандыг ийи кезекке чарып болур-дур?

- Кыштаар болгаш чылыг чурттардан ужуп кээр куштар.

- Кыштаар куштарга соок кышты эртип алырынга кандыг дузаны коргузуп болур-дур бис?

- Бажынчыгаштар, деспилер кылып бээр.

Эр-хейлер. Мындыг хевирлиг бажынчыгаштарны база деспилерни кылып берип болур силер.

- Деспиге кандыг чемнер салып болурул? Куштарны чунун-биле чемгерерил?

- Арбуз болгаш дынянын урезиннерин кузун чыып алгаш, кыжын куштарга каап берип болур.

Чаг артынчыларын шупту куштар чивес. Ону кок-хокпештер, бора-хокпештер  чиир.

Быжырбаан тоорук куштарга амданныг чем болур.

- Деспиге чуну салып болбазыл?

- Конфета, апельсин…
- Уруглар! Кышкы уеде куштарны чемгеринер!  Олар бистин оннуктеривис-тир.

Хемежик дег коошпага

Хевек, хонак бысканнааш,

Ѳру чалап азар мен –

Ѳннуум куштар амыраар.