Демдек ады
методическая разработка (3 класс) на тему

                                         Шуй ортумак ниити билиг школазы

                                                  Ажык  кичээл

                        Темазы :  «Демдек ады»

                                    3 класс

                                                                                  Бай-Тайга кожууннун Шуй

                                                                            ортумак  школазынын   бирги

                                                                            категориянын эге класс башкызы

                                                                           Донгак Марина Кызыл -ооловна

                                                                            тургускан

                                           2012-2013 ооредилге чылы.

Темазы : Демдек ады

Сорулгазы : демдек аттарын аас болгаш бижимел чугаага шын ажыглап билиринге чанчыктырар;  уругларнын сос  курлавырын байыдар ;  чувелернин ылгавыр  демдектерин тодарадып  билири;  уругларны болуктеп ажылдаарынга  чанчыктырар;  

уругларны бойдуска ынак кылдыр кижизидер.

Дерилгези: мультимедийлиг проектор,  товелилел-презентация, компьютер, чуруктар,  слайдылар, карточкалар,  сигналдыг карточкалар.

                                                Кичээлдин чорудуу.

I.  Организастыг кезээ.

-  Богун бисте онзагай кичээл.  Клазывыста  аалчылар келген.  Олар силернин канчаар ооренип турарынарны коор дээш келген.  Бот- боттарынарже  хулумзуруп , кичээлге шуптунарны эки ажылдаарынарны кузедим  уруглар.

II.  Кичээлдин сорулгазын    дыннадыры.

1. Бо кичээлде бис эрткен кичээлде ооренгенивис темаларны катаптап,  демдек адынын дугайында чугаалажыр бис.

1. Кажан мен кичээлге белеткенип тургаш,  силерге состер белеткеп алган мен.Оларны кончуг таптыг болуктээш, суп алган мен.  Ам кээримге ол состерим шупту холчуп калган болду           (Слайд 1)

Б :  Удавас тыва чоннун чуу деп байырлалы болурул? (шагаа)

Шагааны коруксеп ынаар барыксап тур силер бе?   Шагаада улус хондур тоолдажыр.

III.  Катаптаашкын.1.   «Состер бодунун олудун канчаар тып алганыл?» деп тоолду дыннап корунерем.

Б:  Состер бодунун баар, турар ужурлуг  черин тыппайн тояп чоруп каап-тыр. Оон алаак коступ  келген. Ында бажынчыгаш  коступ келген.Оон адын алдын  ужуктер-биле бижип каан. Чуу деп бижээнин ам силер тывар силер.  Хоорайнын камгалак-чылары : «Кым силер?»,  Чуу силерни бээр эккелди деп айтырган.  Чамдык состер харыылаан.  Чамдыктары ыытташпаан.  

Кандыг состер кым? чуу? деп айтырыгга харыылаарыл?  

Олар чуну айтып чоруурул? ( чувелерни)

Бо  бажынчыгаштын чурттакчыларын кым дээрил?  ( чуве ады)

           Состер улаштыр чорупкан.Коорге база бажынчыгаш  коступ келген. Камгалак-чылар киирбээн. Оон чурттакчылары аажок  кежээ, шупту ажылданып турар. Ыяш хирээлеп, чугдунуп, суглап,  дааранып...  Камгалакчылар тура : «Чуну кылып тур силер, бис бир-ле чуве кылып билир кижилерни эрттирер бис»  дээн.  Состернин чамдыктары анаа тааржып чурттай берген. Чамдыызы чуве кылып билбес болгаш улаштыр чорупкан.  ...

1. Мында состер канчап турар деп айтырыгга харыылаттынар
2. Олар чуну айтырыл?  (чувелернин кылдыныын)
3. Бо  бажынчыгаштын чурттакчыларын кым  дээр бис? (кылыг созу)

    Ам дыка чараш,  каас, арыг-силиг бажынчыгаш коступ келди. Мында хоглуг, мунгаргай   дээш янзы-буру состер чурттап турар. Камгалакчылары : « Документиле-ринер кандыгыл? Кандыг бараан соорттуп чор силер деп ?»-деп айтырган.

Мында  состер кандыг айтырыгга харыылаарыл? (кандыг?,  чулуг?)

Олар чуну айтырыл? ( чувелернин демдээн, шынарын, хемчээлин )

Бо бажынчыгаштын чурттакчылары кымнарыл?    (демдек ады)

-  Чугаа  кезектерин катаптадывыс, эр-хейлер!  Улаштыр чоруулунар.  Состер анаа чурттап турар ыйнаан. Бис шагааже аян-чорук кылып чоруптаалынар.

Чуве ады чулерге оскерлирил?  (саннарга болгаш падежтерге)

1. Онаалга. Сигналдыг карточка-биле ажыл. Тыва дылда каш падеж барыл? (7)

Силернин падежтерни билиринерни коруптээлинер.   ( Слайд 3)

.

1. Карточкалар-биле ажыл.  

Ам ковуруг коступ  келди.  Хем ол чарыында кежерде ыяап-ла ол ковуруглеп кежер. Ону кууседип шыдавас болзунарза хемни кежип шыдавас силер.  Камгалакчылар мону  куусетпес болза , шагаа байырлалынче эрттирбес .(оореникчилерге карточкалар улээр)

Демдек ады канчаар тургустунарыл.?  Чуве аттарындан демдек ады чогаадыр .

Шупту ажылды куусеткен. Бир эвес шыдавас кижи бар болза,  консультантылар дузалажыр.

  Туннел:     Чуве адындан демдек ады кожумактар дузазы-биле тургустунар.

( Слайд 4)

1. Бо состернин шын бижилгезин кым тайылбырлаптарыл?  Дазыл соонга чуу немежип кээрил?(кожумак)Улаштыр чоруптаалынар.  Хат  хадып келген.  Теректер чайганып,  хамык чувени аай-дедир октап эгелээн.Дараазында  состернин чамдыызын  хат узе соп апарган.Читкен состерни дилеп корунерем .

IV.  Чаа тема..  Дараазында бердинген демдек аттарынга удурланышкак демдек аттарындан адап корунерем.

Хирлиг -(арыг)  ,  чоон-(чинге)  ,  ажыг (чигирзиг)  ,  чалгаа (кежээ) ,  бедик (чавыс),  солун (чалгааранчыг),  шиш (шапты) ,  кара-ак,  бичии (улуг),  кыска (узун) ,  оожум( дурген) .

2. Чоок уткалыг состен  чогаадып корунерем.

Кежээ (ажылчын),  дурген (шалыпкын) , эрес(шоваа),  хоглуг (оорушкулуг),  шыырак (куштуг).

Ам ылгавыр демдээнин дузазы-биле чувелерни тып корунерем :

Кортук , ак, майышкак  буттарлыг , делбигир кулактыг.....           (Койгун.)

Cелбегер,  хурен,  майтак,  уйгужу....       (адыг)

Сарыг-кызыл,  кажар, аваангыр .....          (дилги)  

Чараш, эвилен -ээлдек, ажылгыр,  шынчы,  ....   ( авам)

V   Кыдыраашка ажыл.

Бижииринин мурнунда  салааларны  зарядкаладып алыылынар.

а) Салаалар мендилешкен.  б)  салааларны чылдыр  в)  маскалар  (Слайд 3 )  Скобка иштинде состерни демдек адынче  киирер.  (3 домакты бижип алыр.)

1. Физминутка.  Кылыгар ак харжыгаштар

                        Дээрден черже бадып турлар

                                   Кыланнашкан харжыгаштар

                                   Дээскинип бадып турлар.

-Харжыгаштарны чунун-биле домейлээр-дир силер, уруглар? ( чигир дег  ак, чуглер ышкаш чиик)

1. Чиик харжыгаштар чуну кылырыл?  (ужар , бадар, дээскинер)

VI.  Быжыглаашкын. Чурук -биле ажыл.  «Хуулгаазын кыш»   (слайд  )

Б:  Бойдус хой-ле  хуулгаазын чуулдерни кылып  турар.  Фотографтар чараш чуруктары-биле . Чурукчулар оннуг будуктары-биле , чогаалчылар чараш состери-биле кышкы арганы , сагыш- сеткилди дамчыдып турар.  

1. Кышкы арга кандыгыл? (маажым, удаан ышкаш, шимээн чок).
2. Кыжын чулерге берге болурул? ( аннарга, куштарга)

     - Оларнын амыдыралын   чиигедип  канчаар дузалаар бис?  ( чемгерер, куш уялары кылып бээр)

Аргада эн кол сос чуу деп бодаар силер? (хар) Торел состерден чогаадыптынарам

Хар — харжыгаштар, харлыг, харлаар.

Хортук-                                         Хыраа-

Ам дараазында  шулукту номчуптаалынар.

                      Кыштын соогу душкен

                      Кылын харын чаапкан

                      Хемнер холдер донган

                       Кедергей соок келген.

-Бо шулукте демдек аттарын хамааржыр состери-биле адап корунерем.

Силер кышка ынак силер бе?  Чуге?

1. Кыжын кандыг оюннар ойнаарынга  ынак силер?

(коньки, хаак, катоктаар,  чунгуулаар,  хар-биле соккулажыр)

Кыш дугайында чурукка чугаа тургузар.  (1-2 оореникчини айтырар).

Туннели : Бо кичээлде бис чуну кылдывыс?

Демдек ады чувелернин чузун айтырыл?  (он-чузунун, шынарын,  хемчээлин,  амданын)

Чижээ:  Эзир-Кара деп аъттын демдектерин адап корунерем.  ( шилги,  чугурук, семис, улуг, саяктаар,....)

Арбуз (улуг,  борбак,  чигирзиг,  читтингир....)

1. Демдек ады чувелернин он-чузунун, шынарын , хемчээлин, амданын айтыр.  (+)
2. Демдек ады чувенин кылдыныын айтыр  (-)
3. Демдек ады кандыг? чулуг деп айтырыгга харыылаар   (+)
4. Демдек ады чуве адынын   мурнунга чоруур.   (+ )

1. Онаалга .  Мергежилге 250 а 95/

Номчааш,   чувелер  коргузер  состерни демдээ-биле  кады ушта  бижинер.

   Улегери:  Айыран  шокар  чечектерлиг шык.

маска______________

соңга_____________                            куске______________

малгаш____________                          

хем________________

тайга______________                          боо________________

чурук______________                        

хѳнек______________

тоорук_____________                         кат________________

морзук______________

хат________________                         хол_______________

адыг_______________                        хѳмур_____________

шѳл_______________                          кижи_______________

чугай______________                         дош________________

булут_______________                       дилги______________

мезил______________                         байлаӊ____________

Сиген______________

мал________________

хоорай_____________

диис_______________

Чоорган____________

карак______________
херим______________

кичээл_____________

манчы_____________

кодан_____________
бѳру______________
садыг______________

инек_______________
кас________________
тоолай_____________

арга_______________