Аа5ыы абылана-программа внеаудиторной деятельности
рабочая программа (5 класс) на тему

Амма улууһун үөрэђин управленията

И.И.Константинов-Дэлэгээт Уйбаан аатынан

Сулђаччы орто уопсай үөрэхтээhин оскуолата

Амма улууһа.

«Аа5ыы абылаңа»

(саха литературатыгар  элективнэй куурус  программата)

                                                                           Автор: Cлепцова И.С

                                                 саха тылын, литературатын учуутала                

                    2015 с.

Быьаарыы сурук.

Аађыы – үүнүү-сайдыы төрдө.

             Тереебут литератураны оскуола5а уерэтии программата федеральнай уерэх стандартыгар тирэ5ирэр.Сурун (базовай) уерэхтээьин тиьигэр уус-уран литература кеметунэн о5ону духовнай иитиигэ улахан бол5омто ууруллар.Саха литературатын уерэтии ис хоьооно федеральнай таьым сыалыгар эппиэттиир .Уус-уран литература кыра кылаастан са5алаан, о5о сайдыытын,иитиллиитин тус сыаллаахтык,ис тиьиктээхтик керуу олохтонор.

        Саха литературатын   уруогар  ођону сиэрдээх, духовнай ис  баайдаах киьи гына иитиигэ дьулуһуу буолар. Литература киһини иитэр суолтатын ођођо тиэрдии ирдэбилэ хаһааңңытаађар да  билиңңи кэмңэ күүскэ турар.                                    

 Саха литературатын уруогар айымньыны аађыы сурун миэстэни ылар. Айымньы ис хоьоонун ейдуургэ сеп тургэннээхтик, таба интонациялаан аађар наадалаах.  Билинни кэмнэ о5о аахпат буолуута- хас биирдии оскуола кыьал5ата. Аа5ыыга ке5улээьин биир биллэр ньыматынан  кылаас таһынан аађыыны көдьүүстээхтик тэрийии буолар.

        Уус-уран айымньыны сатаан өйдүүр, олоҕу кытта тэҥҥэ тутан ырыҥалыыр оҕо өйө-санаата тобуллаҕас, мындыр буоларыгар, олоххо оннун буларыгар киһи эрэнэр.  Кинигэ аађар ођо кэпсэтэр, суруйар тыла байар, тереебут тылынан иннигэьэ суох санарар. Бытааннык аађар ођо айымньы ис хоьоонун ситэ ейдеебет, кини аађа сатыырыгар сырата барар, сорох тыл ейдебулун быьаарбат буолан, аађыан бађарбат, аађыыга тардыспат буолар. Сеп тургэннээхтик, ейдеен аађар ођо билбэт да тылын сурун ис хоьоонун сатаан быьаарар, айымньы сурун санаатын тургэнник ейдуур.
Өйдеен тургэнник аађар ођо айымньыга интэриэьэ урдуур, атын да предметтэргэ чобуотуйар, ситиьиилээх буолар. Ођону аа5ыыга умсугутар сыалтан, «Аађыы абылаңа» диэн элективнэй куурус программата оңоһулунна.

        Программа уратыта: Үөрэнээччини сиэрдээх майгыга-сигилигэ туһаайар туһуттан,  Амма улууһуттан төрүттээх, силистээх-мутуктаах  суруйааччылар олохторун, айар үлэлэрин үтүө холобуругар о±олору үөрэтэр сыаллаах сурулунна. Төрөөбүт дойду суруйааччыларын уус-уран айымньыларын этинэн-хаанынан, сүрэҕинэн-быарынан, эт мэйиитинэн ылынар буоллаҕына, ођо киһи быһыытынан бигэ туруктаах сайдара чахчы.

      Куурус тођооһо (актуально´а): көрдөрөр –иһитиннэрэр информация сайдыбыт кэмигэр, аађыы суолтатын үрдэтии, аађыыга интэриэһи үөскэтии . Ыйыталаһыы, бэсиэдэлэһии түмүгүнэн о±олор Амма улууһуттан тахсыбыт суруйааччылары,  айымньыларын   үгүстэрэ  билбэттэр. Түөлбэ суруйааччыларын  айымньыларын  аахпат  буоланнар,  иэйии, өй-санаа  уhуктуута ситэтэ суох. Билиңңи түргэнник уларыйар сайдыылаах олоххо ођону сиэрдээх, духовнай ис  баайдаах киһи гына иитиигэ дьулуһуу буолар.

             Практическай суолтата: уус-уран айымньыга интэриэһи күүһүрдүү. Төрөөбүт улууспут айар талааннаахтарын туһунан билиини хаңатар,  убаастабылы иңэрэр суолталаах.

Программа ис хоьооно:

Сыала:    

Билицци кэмцэ эппиэттиир сайдыылаах киьини иитиигэ туьаайан, о5о ситимнээх сацатыгар ырытар, толкуйдуур, кэпсиир, суруйар, чинчийэр,айар кыа5ын  арыйан ,олоххо тулуурдаах, дьулуурдаах, ыраас, сырдык, көңүл өйдөөх-санаалаах, бө5ө туруктаах киhини иитэн таhаарыы.   Билиңңи литература уруогун сыалынан о5о иэйиитин, санаатын тылынан сатаан этэр-суруйар дьо5урун уhугуннарыы буолар.

Түөлбэтин суруйааччытын оло±ун, айар үлэтин үөрэтэн, билэн, аађан, ырытан айымньы ис эйгэтин өйдөөн, о±о ону киэң эйгэ±э таһаарарга үлэлээһинэ. киһи быһыытынан олоххо туруктаах, кэскиллээх буолуутугар туһулааһын Ођону кэрэни кэрэхсииргэ, өйдүүргэ уһуйуу; Ођо эргиччи сайдарыгар, бэйэтин ураты киһи быһыытынан сананарыгар толору кыах биэрии.

Соруктара:

- о5о5о сайдар эйгэтин тэрийэн, уус-уран литератураны толкуйдаахтык аа5ар, ылынар дьо5уру ицэрии;

 - уерэнээччи тус улэтигэр, толкуйугар били ньыматын баьылыырын, ситимнээн санарыытыгар, тугу ейдеебутун санаа, тыл, сурук форматыгар ситэри кубулутан таЬаарарын ситиьии;

 -айымньылаах айар-чинчийэр кыа5ын арыйыы, кини уус-уран айымньыны аа5арга умсугуйар,аа5ааччы быьыытынан сайдыытын хааччыйыы, кинигэ5э кэрэхсибиллээхтик сыьыаннаьар, сиэр-майгы өттүнэн үрдүк культуралаах буоларыгар иитии;

- аађыы култууратыгар дьулуһуу, аађааччыны иитии; 

- аађыы тэтимин сайыннаран.өйдөбүллээхтик аађары ситиһии;

- уус-уран айымньыны ођо тус суолталаахтык, эстетическэй таһымынан ылынар дьођурун сайыннарыы;

- сахалыы литератураны сэргээн, кэрэхсээн , сатаан, ейдеен аа5арга уерэтии;

-  аахпыты бэйэ сайдыытыгар туьанарга туьулааьын;

- уерэнээччи айымньылаахтык толкуйдуур уонна айар дьо5ура тобулларыгар суол аьыы;

- талан аа5ыы хайысхатыгар уерэтии;

- о5ону ба5аран туран уерэнэргэ, бэйэни сайыннарарга, бэйэ санаатын, сатабылын, дьо5урун сыаналыырга уьуйуу.

Куурус үөрэх ситимигэр миэстэтэ: орто сүһүөх кылааска  талан ылыы кууруьа эбэтэр уус-уран аа5ыынан дьарыктаныан ба5алаах о5олорго ананар.

     Куурус 3 үөрэх дьылыгар тиэмэлэринэн аттарылынна, биир үөрэх дьылыгар 34 чааска барыллар, тиэмэлэринэн чааһын учуутал бэйэтэ көрөн аттарар. Дьарык үөрэнээччигэ тус бэйэтигэр туһаайыллар - кини толкуйдуур, чинчийэр, ырытар, тэҥниир, түмүк оҥорор. Куурус билиини эрэ биэриигэ дьулуспат, үөрэнээччини духовнай, эстетическэй өттүнэн сайыннарыыны, ону таһыгар дьарык кэмигэр бииргэ үлэлээһин араас көрүҥүн: чинчийии, дискуссия, практикум, иһитиннэрии, айар үлэ  о.д.а. туһанан, үөрэнээччи уонна учуутал алтыһан биир өйгө-санааҕа киириилэрин көрөр.

Үлэ көрүҥнэрэ:

Аахпыт айымньытын сиһилии кэпсииргэ үөрэтии.

Айан суруйар үөрүйэхтэргэ уһуйуу.

Кэпсэтии, бодоруһуу культуратын төрүт өйдөбүллэрин иҥэрии.

Саха тылын, литературатын үөрэтэр, чинчийэр дьоҕуру иҥэрии. 

Ис хоһооно:

Түөлбэ суруйааччыларын, кинилэр  айымньыларын билсии,

Үөрэнээччини кинигэни аађарга уһуйуу, бэйэтин кыађар, дьођуругар эрэли үөскэтии, санаатын күүһүрдүү.

Аађыы культуратыгар дьулуһуу, аађааччыны иитии.

Уус-уран айымньыны ођо тус суолталаахтык ылынар дьођурун сайыннарыы.

Аађыы таһымын үрдэтии;

Уус-уран айымньыга интэриэһи, аађар бађаны үөскэтии;

Олохтоох суруйааччыларга матырыйаал хомуйуу;

Араас өрүттээх аа±ыыларга кыттыы;

Хоhоонноохтук  аа±ыы  куонкурустарыгар  кыттыы;

Ођо аађар, аахпытын анаарар, олођор таба туһанар сатабылын сайыннарыы.

Түөлбэ айар куттаахтарынан киэн туттуу,  духовнай культуратын эйгэтин кэҥэтии.

Билиигэ, сатабылга,  үөрүйэххэ ирдэбил:

А кэрдиис (мелтех). Уерэнээччи аа5ар дьо5ура сайдыбатах. Сурук бэлиэтин, логическай охсуулары, интонацияны тутуспат. Аахпытын өйдөөбөт.  Аахпытын  ыйытыы көмөтүнэн судургутук кэпсиир.

Б кэрдиис           (орто). Аа5ыы орто. Сурун  бэлиэлэрин, логическай охсуулары  тутуьар, ол гынан баран аа5ыы истээччи бол5омтотун тардыбат. Аахпытын өйдүүр, ис хоһоонун сүрүнүн кэпсиир, бэйэ санаатын этэр.

В кэрдиис:   (учугэй). Уус-ураннык аа5ыы сурун ирдэбиллэригэр эппиэттиир, киьи бол5омтотун тардар гына аа5ар. Аахпытын бэйэтэ текскэ чугаһатан кэпсиир, бэйэ сыанабылын ырытан тиэрдэр.

Сүрүн ирдэбиллэр:

Тургутуу үлэђэ ођо айымньыны төһө болђомтолоохтук аахпытын, ис хоһоонун төһө билэрин быһаарыы.

Суругунан үлэђэ тылы, этиини таба суруйуутугар, туттуутугар, тиэмэтин тилэри арыйыытыгар болђомто ууруу.

Тылынан күрэххэ төрөөбүт ийэ тыл баайын-кыађын баһылааһыныгар, сахалыы толкуйу, санааны сайа этэр дьођуругар, тылыгар-өһүгэр болђомто ууруу.

Ылар билии, сатабыл:

Уус – уран тыл айымньыга суолтатын таба көрөн өйдүүр буолуу;

Тылы таба туттуу;

Икки эбэтэр хас да айымньы тылын сатаан тэңниир, уратыларын быһаарар

буолуу;

Бөлөх иһигэр алтыһыыга киирэ, санаа атастаһа үөрэнии;

Суруйааччы тылын чинчийэн, түмүк оңорор, иһитиннэрэр кыах;

Үлэ хайысхалара:

• Ыйга биирдэ мунуутэђэ аађыы;
• Дьарык сађаланыытыгар уус-уран литератураны 5 мунуутэлээх аађыыны киллэрии(В.Зайцев ньымата);
• Аахпыты кэпсэттэрии;
• Айымньыны дорђоонноохтук аађыы;
• Аахпыт айымньыга  бэйэ санаатын, сыанабылын этии;
  

Үөрэтэр хайысха:

Аахпыт айымньыларын нонуо сиэрдээх, урдук культуралаах буола улааталлар. Билиилэрэ-коруулэрэ кэниир, дьону кытары кэпсэтэ бодоруьа, санааларын этэ уорэнэллэр.

Сайыннарар хайысха: О5о аа5ар сатабылын, айар дьо5урун салгыы сайыннарар. Аахпытын ырытар, кэпсиир, атын источниктан улэлии уорэнэр. Инникитин араас таьымнаах куонкурустарга кыттар.

Иитии хайысхата: Билиигэ-коруугэ тардыьыыта улаатар. Бэйэтин норуотун оло5ун-дьаьа5ын убаастыыр,сыаналыыр. Утуо сиэрдээх, аьыныгас санаалаах буолар. Бэйэ бэйэни ойдоьо, сыаналыы,  комолоьо улаатар.

Сүрүн уопсай орто үөрэххэ «Саха литературата» предмет чэрчитинэн «Аађыы абылаңа» элективнэй кууруска үөрэнээччилэр ситиһиилэриигэр түмүк ирдэбил:

1. Аађар дьођур сайдыыта: Айымньылаах аађыы сүрүн ньымаларын баһылаабыт, уус-уран аађыыга (кинигэђэ) тардыһыылаах; Тиэкиһи сөпкө, өйдөөн, түргэнник, хоһоонноохтук (наадалаах сиргэ тохтоон, куолаһын уларытан, бытааран) аађар.

2. Саңарар саңа сайдыыта: Тыл араас суолтатын, дэгэт суолтатын өйдүүр, кэпсииригэр туһанар. Тођоостоох миэстэђэ өс хоһоонун, сомођо тылы туттар. Билбэт тылын тылдьыттан булан көрөр. Тиэкис туһунан ырытар хайысхалаах ыйытыыга бэйэтин санаатын этэр, тиэкистэн булан дакаастыыр. . Саңарар саҺа сүрүн көрүңнэрин иңэриммит, санаатын, көрүүтүн толору быһааран этэр кыахтаммыт.

3. Суруйар дьођур сайдыыта: Суруйар дьођурга сыстыбыт, тэттик, санааны арыйар суруйуулары, кылгас өйтөн суруйуулары, айар үлэђэ холонуулары оңорор кыахтаммыт.

4. Литературнай билии, дьођур сайдыыта: Айымньы  аата, автора, ис хоһооно, биһирэмнээх-омсолоох геройа диэни араарар. Тиэкис тиэмэтин өйдүүр, сүрүн санаатын быһаарар. Норуот тылынан уус-уран айымньыта уонна уус-уран литература диэни өйдүүр. Уус-уран айымньы көрүңүн араарар. Атын омук айымньыта диэн билэр. Аахпыт айымньы ис хоһоонун, геройун атын айымньыны кытта тэңнээн көрөр, сыаналыыр, бэйэтин санаатын дакаастыыр. Аахпыт түгэни өйгө ойуулаан көрөр. Чуолкай ис хоһоонноох тиэкиһи суолталаах олуктарга  араарар, былаанын оңорор кыахтаммыт.

5. Бэйэ аађыыта: Бађарар кинигэтин сатаан талан аађар. Сөбүлүүр суруйааччым, айымньым  диэн өйдөбүл үөскүүр. Кинигэ ыйар аппараатын (тахсыбыт сыла, аадырыһа, жанра, аннотацията, иһинээђитэ) сатаан туһанар.

Куурус  түмүгүнэн туруоруллубут сыалы, соруктары ситистэђинэ,  үөрэнээччи киһи олођор ураты суолталаах дьођурдары, сатабыллары, кыахтары иңэринэр:

- Аађар дьођур сайдыыта, аађыы култуурата.

- Суруйар дьођур сайдыыта, суруйуу култуурата.

- Айар, айымньылаах толкуй олођуруута.

- Чинчийэр дьођур олођуруута.

          Бу үөрэђи сүрүннүүр, төрүт дьайымаллары иңэринии, баһылааһын үөрэнээччи тус бэйэтэ сайдар суолун арыйар, үөрэххэ, идэђэ хайысхаланыытын тускулуур, тус бэйэтигэр интэриэс үөскээһинигэр тиэрдэр, бэйэтэ көрөрүнэн, санаата сытарынан төһө бађарар дьарыктанар кыађын биэрэр, бэйэтин үлэтин сыаналыы, түмүгүн ырыта үөрэнэригэр тиэрдэр.

          Бэйэни сайыннарыы өйдөбүлэ киирэр, ођо бэйэтин кыађын билинэ, сайыннара, үрдэтэ үөрэнэр – быһатын “үөрэнэргэ үөрэнэр”,  үөрэх үөрүйэхтэрин, ньымаларын ылынымтыа буолар, кэнэђэски муңура суох сайдар кыахха киирэр.

         Аађыы, суруйуу, айыы, чинчийии култууратыгар, үөрүйэхтэригэр сыстыбыт, киирбит буолан, үөрэх бары предметтэригэр, интэриэстээх, билигэс, үөрэнимтиэ буолар.

         Бу үөрэђи сүрүннүүр дьайыылары сайыннарыы, биллэн турар, үөрэх бары предметтэрин дидактическай быһаарыларыттан тутулуктаах, ол гынан баран, тыл уонна уус-уран литература предметтэрэ баһылыыр, төрүт уурар суолталаахтара мөккүөрэ суох.

Тустаах бырагыраамманы уорэтии тумугэ

- аа5ыы инники сайдыытыгар улахан оруоллаа5ын ойдуур;

- чугас дьонун - сэргэтин кытта истинник бодоруьар, иэйиитэ уьуктар, ойо-санаата сайдарын билэр;

- утуо сиэрдээх майгыга иитиллэр,сыаналыы уорэнэр;

- аа5ыы сатабылын баьылыыр,кэпсиир, ырытар, атын источниктан туьанар;

-торообут тылын,  дойдутун, дьонун-сэргэтин, норуотун культуратын таптыы уорэнэр.

Күүтүллэр  түмүк:

Бу үлэ ситимнээхтик барда±ына маннык киһи иитиллэн тахсыа:

Чинчийэри, ырытары сатыыр дьо±урдаах о±о;

Тылы таба тутта, айымньы тылын ырытарыгар ылбыт билиитин туһанар;

Тэттик кэпсээни, хоһоону айар;

Олохтоох  суруйааччылар олохторун, айымньыларын үөрэтэн, дойдутун, түөлбэтин  ис  сүрэ±иттэн  ытыктыыр  о±о;

¥рдүк  ис  культуралаах, чөл  өйдөөх-санаалаах, олоххо  чин туруктаах  о±о

Бырагараамманы былааннааьын.

5-с кылаас

«Түөлбэ суруйааччылара»

Туһаныллар литература

6-с кылаас

«Улуус суруйааччылара»

7-с кылаас

«Улуус суруйааччылара»