"Аныяк чылгычы" клувунун программазы
рабочая программа (9 класс) на тему

                       Тыва Республиканың өөредилге болгаш эртем яамызы.

                            Бажың-Алаак ортумак школазы.

        “Аныяк чылгычы”

     клувунуң программазы.

        Автору: Сарыглар Шолбана

        Чаш-ооловна, дээди

        категорияның тыва дыл

        болгаш чогаал башкызы.

                                          Бажың-Алаак

                                             2011 ч.

       2-7 класстарның элээди оолдарынга “Аныяк чылгычы” клувунуң программазы.

                                          Тайылбыр.

            Ниити билиг школаларынга өөредилгениң шынарын улам экижидип, сайзырадыр сорулга-биле оолдарның сонуургалын, чурттап турар регионунуң онза байдалын, национал езу-чаңчылдарын, амыдыралчы арга-дуржулгазын өөренип көрүп тургаш, өөредилге-кижизидилге ажылын чедимчелиг холбаштырар класстан дашкаар ажылдарның бир хевири – “Аныяк чылгычы” клувунуң программазын тургускан. Программаның темазы элээди оолдарның аътка сонуургалын, аңаа хамаарылгазын тодарадып, “Аът – тыва эр кижиниң өңнүү” деп чуулду делгереңгей билип алырынга, ол ооң хей-аъды, амыдыралдың кадык хевиринге чаңчыктырар күш-дамыр кижизидилгезинге ужур-дузалыг, оларны бодунуң күш-ажылчы үнезин медереп билиринге өөредир, тайылбырны бээр. Программада теория талазы-биле билигден аңгыда, херек кырында кылып чорудар кичээлдерни практиктиг кичээлдер кылдыр айыткан.

          Программа 35 шакка чардынган. Неделяда клубтуң кичээли 1 катап эрттерин көрген. Клубка 8-10 өөреникчилер киржирин сүмелеп турар.

         Программаның онзагай чүүлү аътка ынак, ону ажаап-тежээп, мунуп билип ап тура, оолдар амыдыралчы шынарларга, күш-ажылга өөренип, улустуң аас чогаалының чамдык хевирлерин, хөөмей-сыгыттың эге билиглерин дуржулгалыг чылгычылардан шиңгээдип ап, кижилер-биле чугааны шын чорудуп билиринге өөренирлер. Клубтуң программазын В.К.Даржааның “Традиционная культура кочевников” деп номунга үндезилеп тургустунган.

          “Аныяк чылгычы” клувунуң программазы үстүнде айыткан чүүлдерни өөренип көрбүшаан, өөредилгениң дараазында айтырыгларын шиитпирлээринче угланган:

• Күштүг, аваангыр-кашпагай, шыдамыккай, ээлгир болуру дээн чижектиг күш-шыдал шынарларын сайзырадыры;
• Кижиниң амыдыралынга, бодунуң кадыын быжыглаарынга, өзулдезинге, ниити белеткелинге кичээлдерниң ниити билиглериниң чижеглээри;
• Бодунуң күш-шыдалын, өзулдезиниң база күш-дамыр белеткелиниң көргүзүглерин хынаар бөдүүн аргаларынга өөредип чаңчыктырары болур;
• Өөредилге материалын шиңгээдирде дес-дараалашкак кылдыр азы “билдингир чуулден билдинмезинче”, “бөдүүнүнден нарынынче” деп дидактиктиг дүрүмнерни сагыырынче база өөреникчилерниң кичээлдерге алган билиглерин херек кырында кылып билиринче, оларның  чаңчылдары азы билиглери апаарынче угландырганы;
• Өөреникчилерниң кадыкшыл, мөзү-шынар быжыглаарынче угланган хемчеглер үезинде азы ук билиглерни бот-тускайлаң идепкейлиг шиңгээдип ап, күш-ажылчы мергежилгелерни болгаш аргаларны ажыглап, кылып келген түңнелинде оолдарның кадыкшылы быжыгып, өөредилгезиниң шынары экижип турарынче угланганы бооп турар.

          Ук программаны шиңгээдирде өөреникчилерниң сонуургалын көдүрүп кичээлдерни организаастарынга чаа хевирниң чарыш, маргылдаа, экскурсия, практикум дээн хевирлерни ажыктыг болуп турарын кичээнгейге алыры чугула.

          Программада кирип турар темаларга хамаарыштыр чүүлдерни долузу-биле боттандырарда, школаның удуртулгазы ооң материал-техниктиг болгаш хууда ажыл-агый базазын быжыглаар, школага тускай аът спортунга дүгжүр шөлдү тургузар, өөреникчилерге аът чарыштырарын, маргылдааларны, байырлалдарны база оюн көргүзүглерни доктаамал эрттирери көрдүнүп турар ужурлуг.

         Программаны 2-7 класттарның оолдарынга сүмелеп турар. Программага даянган кичээлдерни өөренип эрткен соонда, өөреникчилерниң билген турар ужурлуг чүүлдери:

•  Аъттың шынарлары;
• Аътты ажаап-тежээриниң аргалары;
• Аъттың уксаазы, им-демдээ, өң-чүзүнү;
• Чылгычы кижиниң сагыыр ужурлуг езу-чаңчылдары.

Өөреникчи бүрүзүнүң кылып билир ужурлуг чүүлдери:

• Аът ажаарының дүрүмнери;
• Аъттың чемин белеткеп кылып билири.

Программаның утказы.

Өөредилге материалы.

1. Аът – тыва эр кижиниң өңнүү. Аъттуң кижиге ажык-дузазының дугайында амыдыралда, улустуң аас чогаалында, литературада көргүскени. (1 шак)
2. Аъттың уксаазы. Аъттың уксаазының дугайында билиг. Ооң уксаазының дугайында билигни чижектерге бадыткап билиндирери. Тыва аъттың онзагайы. (2 шак)
3. Аъттың өң-чүзүнү, ооң ужур-утказы. (2 шак)
4. Чадаана хоорайның “Белдир” көдээ ажыл-агый заводунче экскурсия.

(1 шак)

5. Аъттың дериг-херекселиниң дугайында билиг. (1 шак)
6. Аъттың дериг-херекселиниң утказы, ужур-дузазы. (1 шак)
7. Аъттың дериг-херекселин кылыр материалдарының дугайында билиг. Ооң онзагай шынарын тодарадыры. (1 шак)
8. Чөөн-Хемчик кожууннуң “Хайыракан” сумузунда хууда ажыл-агый ээзи Вера Байлактың аъдының дериг-херекселиниң мастериниң ажылдары-биле таныжары. (2 шак)
9. Аъттың чоруу. Аъттың чоруунуң дугайында ниити билиг. (1 шак)
10. Чүгүрүк аъттар. Чүгүрүк аъттарның чоруунуң шынары. (2 шак)
11. Челер аъттар. Челер аъттарның чоруунуң шынары. (2 шак)
12. Чыраа аъттар. Чыраа аъттарның чоруунуң шынары. (2 шак)
13. Саяк аъттар. Саяк аъттарның чоруунуң шынары. (2 шак)
14. Чарыш аъттарын белеткээриниң дугайында билиг. (2 шак)
15. Чарыш аъдының мунукчузу, ооң онзагай мөзү-шынары. (1 шак)
16. Аът чарыжының амргылдаазы. Аът чарыжының ужур-утказы. (1 шак)
17.  Аътты ажаап-тежээри. Аъттың чеми. Аъш-чеминиң белеткели. (2 шак)
18. Аът ажаакчызы, мунукчузу. Оларның ажылының онзагайы. (2 шак)
19. Суму, кожуун, зона, республика чергелиг аът чарыштарының маргылдаалары, оларның ужур-утказы. (2 шак)
20. Кожууннуң “Баглааш” байырлалы, ооң утказы. (1 шак)
21. Чадаана сумузунуң хууда ажыл-агыйларында аъттарының чоруунуң дугайында көргүзүп тайылбыр. (1 шак)
22. Аъттыг аян-чорук. (2 шак)
23. Туңнел. Зачет. Аът дугайында фотоальбомнар.

               Башкыга болгаш өөреникчилерге ажыглаар литература.

1. В.К.Даржаа “Традиционная культура кочевников”.
2. Тыва улустуң аас-чогаалы. – Кызыл:ТНҮЧ, 1980.
3. Тыва дылдың тайылбыр словары.ТI (А-Й). Новосибирск.: Наука, 2003
4. Тыва дылдың тайылбыр словары. ТII (К). Новосибирск.: Наука, 2004.
5. Тыва улустуң тоолдары – Кызыл: ТНҮЧ, 1994
6. Татаринцев Б.И. Этимологический словарь тувинского языка. ТI – Новосибирск: Наука, 2002
7. Татаринцев Б.И. Этимологический словарь тувинского языка. ТII – Новосибирск: Наука, 2003
8. Татаринцев Б.И. Этимологический словарь тувинского языка. ТII – Новосибирск: Наука, 2004.