Диалект состер. Лингвистиктиг болгум программазы
элективный курс на тему

Адыр-Кежиг ортумак ниити билиг школазы

5-7 класстарга

лингвистиктиг бөлгүм

ПРОГРАММАЗЫ

Тургузукчузу: Тойлу Менги Вадимовна,

тыва дыл, чогаал башкызы

Адыр-Кежиг 2011

ПРОГРАММА

Лингвистиктиг бөлгүм

«ДИАЛЕКТ СӨСТЕР»

5-7 класстарга

Тайылбыр бижии

Тыва дыл -  тыва чоннуң дылы, Россия Федерациязының хөй санныг чоннарының дең эргелиг дылдарының бирээзи. Тыва дыл - чоннуң чугаалажыр дылы бооп, чечен чогаалдың дылы бооп, делгем ниитилел функцияларлыг национал литературлуг дыл хевирлиг ажыглаттынып турар. Амгы үеде тыва дыл -  күрүне дылы кылдыр бадылаттынган.  Ооң-биле чергелештир ону башкылаарының айтырыглары элээн калбаа-биле сайгарттынып, чаа-чаа чүүлдер башкылаашкынче кирип турар апарган. Ниитизи-биле амыдырал бурунгаар хөгжүп турар болгаш, ниити башкылаашкын айтырыгларынга эвээш эвес салдарны чедирип турар. Чыл келген тудум тыва дыл башкылаарының айтырыглары көскүзү-биле сайзырап олурар.

Бөгүнгү тыва дыл башкызы уругларның сонуургалын оттуруп, бедидери-биле кичээлдерге чүгле программа болгаш өөредилге номунда берген материал-биле кызыгаарлаттынмайн, ону боду чогаадыкчы ёзу-биле тып, таарыштыр тургузары чугула болуп турар. Чүге дээрге амгы бо хүннүң уругларының сайзыралы үе-биле деңге чоруп турар, ынчангаш олар дыка хөйнү боттары билирлер. Оларның бар билиглерин улам сайзырадырынга дуза болуру-биле тыва дыл кичээлдеринге башкының чаа информастыг технологияларны ажыглап тургаш өөредири улуг салдарлыг болур.  Уругларны ада-өгбелериниң чуртунуң эрткен үезин, оларның аттарының тыптып келген төөгүзүн утпайн, ону медереп билип чоруур кылдыр кижизидери, ону таварыштыр тыва дылынга сонуургалын улгаттырары бөгүнгү тыва дыл болгаш чогаал башкыларындан негеттинип турар. Ынчангаш лингвистиктиг чурт-шинчилел кружогунга тус чериниң онзагайларын таварыштыр төрээн дылынга сонуургалын бедидеринче угланыышкынны тыва дыл болгаш чогаал башкызы чедирип болур.

Лингвистиктиг чурт-шинчилелдиң чугула объектизи диалект, ооң фонетиктиг, грамматиктиг болгаш лексиктиг онзагайлары болур.

Программаның  кол сорулгазы: уругларның лингвистиктиг чурт-шинчилел дугайында билиглериниң эге чадазын салыры болгаш хевирлээри.

Биче төрээн чериниң төөгүзү, ёзу-чаңчылдары болгаш культуразы-биле дылдың сырый харылзаалыын өөреникчилерге  билиндирер.

Шиитпирлээр айтырыглар:

-           чоннуң чугаазын өөрениринге сонуургалын болгаш чоннуң сөзүнге хумагалыг болурун хевирлээри.

-           тыва дылдың диалектилери болгаш, тус черниң чугаазының онзагайларының дугайында билиндирери.

-            диалект материалдарын чыып, сайгарарынга өөредир.

-           диалект лексиказын дамчыштыр уругларның бодунуң төрээн чериниң төөгүзү, культуразы болгаш ёзу-чаңчылдарының дугайында билиглерин делгемчидер.

Ажыглаар арга-методтар:

-   башкының сөзү, уругларның дыңнадыглары;

-   деңнелге ажылы (диалект сөс – литературлуг дыл).

-   экскурсиялар.

-   словарьлар-биле ажыл.

-   тус черниң чурттакчылары-биле беседалар;

-   тожу диалектизиниң словарын тургузары (тематикалыг, алфавит ёзугаар);

-   диалект сөстер ажыглаан сөзүглелдерни тургузары.

ПРОГРАММА

I. Ниити билиглер.

1. Тыва дыл – тыва чоннуң төрээн дылы. Понятие о русском национальном языке. Литературлуг дыл болгаш  диалект.

2. Тыва дылдың диалектилери болгаш аялгалары.

3. Диалектилер словарьлары. Тыва дылдың тайылбырлыг словарьлары.
4. Диалектизмнерниң хевирлери: лексиктиг, фонетиктиг, морфологтуг, этнографтыг.

II. Төрээн суурунуң чугаазының онзагайы.

Тус черниң аялгазының сөс курлавыры (синонимнер, антонимнер, хөй уткалыг сөстер).

Сөстерниң лексиктиг, фонетиктиг, грамматиктиг онзагайлары.

Этнографтыг диалект сөстер.

Диалект лексиказының тематиктиг бөлүктээшкини:

Тожу чоннуң чурттап чораан оран-савазының болгаш ооң кезектериниң  аттары.

Чадыр өгнүң эт-херекселдериниң аттары

Күш-ажылдың, аңнаар, балыктаар чепсектериниң аттары.

Аъш-чемни чоннуң адаары.

Идик-хеп аттары.

Иви малга хамааржыр лексика.

Аңныыр лексиказы.

Балык ажыл-агыйының лексиказы

Флора, фауна лексиказы.

ЛИТЕРАТУРА

1.     Благова, Н.Г. О концепции обучения русскому языку с учетом регионального компонента [Текст] / Н.Г. Благова, Л.А. Коренева, О.Д. Родченко // Русский язык в школе. – 1993. - № 4.

2. Еременко, О.И. Диалектная лексика как средство изучения народной культуры на уроках родного языка [Текст] / О.И. Еременко, Е.И. Украинская // Русский язык и его место в современной мировой культуре: материалы международной научной конференции. – Воронеж: Изд-во ВГУ, 2003.

3. Текучев, А.В. Преподавание русского языка в диалектных условиях [Текст]: пособие для учителя / А.В. Текучев. - М.: Просвещение, 1974.

4. Чадамба З.Б. Тоджинский диалект тувинского языка. – Кызыл, 1974. – 136с.

5. Черенкова, А.Д. Обучение русскому языку в сельской школе с использованием местного говора [Текст] / А.Д. Черенкова // Историко-культурное наследие и образование. – Воронеж: Изд-во ВГПУ, 1994.