внеурочное мероприятие "Дуслык һәм тырышлык авырлыкларны җиңә"
методическая разработка (5 класс)

Казан шәһәре Совет районының “110 нчы лицей” гомуми белем муниципаль бюджет учреждениесе

Дәрестән тыш чара

Дуслык һәм тырышлык авырлыкларны җиңә

Казан - 2025

Чарага әзерлек этабы

Дәресләрдә һәм дәрестән тыш вакытта Туфан Миңнуллинның әсәрләре белән танышу. “Авыл эте Акбай” әсәреннән өзекне сәхнәләштерү өстендә эшләү.

Чара барышы

I. Оештыру, мотивлаштыру Укучыларда унай психологик халәт тудыру

- Хәерле көн. Бүгенге чара  күренекле драматург, халык язучысы, дәүләт эшлеклесе Туфан Миңнуллин иҗатына багышлана. Аның иҗаты буенча белемнәрне барларбыз, тирәнәйтербез, осталыкларыбызны күрсәтербез.

Чара барышында төркем эчендә киңәшләшеп эшләрсез. Һәр этап биремен үтәүгә күпмедер вакыт биреләчәк. Җавапларны эш битенә язып тапшырырга кирәк булыр. Сезнең җавапларыгызны өлкән сыйныф укучылары бәяләр, алар бүген жюрида (таныштыру).

II. Төп өлеш

1 тур - “Серле саннар” - Җаваптагы санны исәпләп, шифр ярдәмендә сүз төзү

- Укучылар, 1 тур биреме түбәндәгечә:

Бирелгән сорауга җавап табып, ул сандагы барлык цифрларны кушарга, килеп чыккан санга туры килгән хәрефне табарга кирәк, моның өчен шифр бирелә. Хәрефләрне күрсәтелгән тәртиптә җыеп, сүзне төзергә кирәк. Җавапларны эш битенә язып тапшырырсыз. Бу биремне үтәү өчен 8 минут вакыт бирелә.

1 нче төркемгә: Килеп чыккан саннарны үсә бару тәртибендә язарга.

1) Туфан Миңнуллинның туган көне (25 * 2+5=7)

2) Мәскәүдәге Щепкин исемендәге театр училищесын тәмамлаган ел (1961 * 17=8)

3) 50 гә якын әсәре сәхнәгә куела (50 =5)

4)  Республика яшьләр оешмасының М. Җәлил исемендәге премиясенә лаек булган ел (1974 *21 =3)

5) “Россиянең атказанган сәнгать эшлеклесе” дигән мактаулы исем бирелә (1984 * 22=4)

                      (ТУФАН  сүзе төзелә)

2 нче төркемгә: Килеп чыккан саннарны кими бару тәртибендә язарга.

1) Туфан Миңнуллинның туган елы (1935 * 1+9+3+5=18 * 1+8=9)

2) Казан телевидениесендә мөхәррир булып эшли башлаган ел  (1964 * 20 =2)

3) Иҗат гомерендә Т. Миңнуллинның өч дистәдән артык китабы басылып чыга (30 =3)

4) Татарстан Республикасының Габдулла Тукай исемендәге Дәүләт премиясенә лаек булган ел (1979 * 26=8)

5) “Татарстанның атказанган сәнгать эшлеклесе» » дигән мактаулы исем бирелә (1978 * 25 =7)

                                                                                  (ТУФАН  сүзе төзелә)

- Вакыт чыкты, җавапларны тапшырыгыз.

2 тур - “Кайсы әсәрдән?” - Һәр төркемгә тәкъдим ителгән өзекнең әсәр исемен белү  

- Укучылар, һәр төркемгә кайсыдыр әсәрдән өзек бирелә. Әсәрнең исемен әйтергә кирәк булачак һәм төркемнән берәү сәнгатьле итеп өзекне кычкырып укырга тиеш. Бу биремгә 4 минут вакыт бирелә.

Өзекләр:

1. “Берәүләребезне кешеләр үз балалары кебек кочакларына алып күтәреп йөриләр, берәүләребезне, чылбыр белән бәйгә куеп, рәхәтләнеп чабып йөрүдән дә мәхрүм итәләр, берәүләребезне кешеләр үз ишләрен таларга өйрәтәләр, кайсыларыбыз менә безнең кебек ташландык җан ияләре булып яшәгән булабыз.”  (“Авыл эте Акбай”)

2. “Син – адәм баласы! Сиңа табигать акыл биргән. Агачларны сындырып, кошларны үтереп, чишмәләрне корытыр өченмени ул акыл? Әкият яратмавың бер бәла, табигатьне саклау турындагы законны да белмисең икән син. Ычкын моннан, урманда эзең булмасын!” ( “Гафият турында әкият”)

- Вакыт чыкты, җавапларны тыңлыйбыз.

3 тур - “Авыл эте Акбай” әсәреннән укучылар көче белән сәхнәләштерелгән өзек күрсәтү, әсәрнең төп идеясын билгеләү

- Хәзер сыйныфташларыгыз әзерләгән  “Авыл эте Акбай” әсәреннән сәхнәләштерелгән өзек карыйбыз. Аннары сорау булачак.

Сәхнәләштерелгән өзек караганнан соң сорау бирелә.

- Сезгә бирем шундый: Бу әсәрнең төп идеясы нинди? Автор безгә нәрсә әйтергә тели? 

Җаваплар тыңлана

(Тәмлетамак кебек җиңел фикерле, акылсыз, тәрбиясез булмагыз. Үз-үзеңне генә ярату да юньлегә илтми. Акбай кебек акыллы, сабыр, батыр һәм кешелекле, ярдәмчел булыгыз. Тормышта авыр вакытта таянырдай дусларыгыз булсын.)

4 тур - “Яшеренгән хәрефләр” - Туфан Миңнуллинның  “Гафият турында әкият” әсәрендә яшерелгән артык хәрефләрне табып, сүз ясау. Ясалган сүздән җөмлә төзү.  

- Бирелгән өзектә яшерелгән артык хәрефләрне табып, сүз төзергә кирәк. Искәрмә турында онытмагыз: төзеләчәк сүздә “ш” хәрефе 5 нче булып тора. Килеп чыккан сүз белән бер җөмлә төзергә кирәк булачак. Бу биремгә 4 минут вакыт бирелә.

 “Син – адәм баласы! Сиңа табигатть акыл биргән. Агачларны сындырыып, кошшларны үтереп, чишмәләррне корытыр өченмени ул акыыл? Әкият яратмавың бер бәла, табигатьне сакллау турындагы законныы да белмисең икән син. Ычккын моннан, урманда эзең булмасын!”

Искәрмә: “ш” -5 нче хәреф булып тора

ТЫРЫШЛЫК сүзе төзелә

Җаваплар тыңлана һәм жюрига тапшырыла

5 тур - Дуслык турында мәкальләр 

- Укучылар, әлеге турда дуслык турында мәкальләр әйтергә кирәк булачак. Әзерләнү өчен 7 минут вакыт бирелә. Аннары төркемнәр чиратлап берәр мәкаль укырсыз.

(Чын дуслык – зур байлык. Дустың үзеңнән яхшырак булсын. Дустың булмаса эзлә, тапсаң югалтма. Дуслык авыр вакытта беленә. Дус байлыктан кыйммәт. Кешенең иң зур дәүләте - чын дусты. Дуссыз кеше - тамырсыз агач. Балык - сусыз, кеше дуссыз тора алмый. Дуслык таулар күчерә. Чын дуслык – зур байлык.)

Җаваплар тыңлана

6 тур - Әсәрдәге геройларның уңай һәм тискәре сыйфатлары

- “Авыл эте Акбай” әсәренең геройлары Тәмлетамак һәм Акбайга характеристика бирергә кирәк. Бу бирем өчен 4 минут вакыт бирелә.

(Тәмлетамак - ялкау, хәйләкәр, битараф, тычкан тотарга яратмый, иркәләнәсе килә ... )

(Акбай - әйбәт, чын дус, яхшы күңелле, хәйләсез, әдәпле, кайгыртучан, акыллы, ышанычлы, кыю ... )

Җаваплар тыңлана

7 –Туфан Миңнуллинның туган авылындагы музее турында мәгълүмат алу (экранда)

Туфан Миңнуллинның туган ягы Кама Тамагы районы Олы Мәрәтхуҗа авылындагы өч йортны берләштергән музей турында  презентация ярдәмендә мәгълүмат бирелә.

Музей материаллары Туфан Миңнуллинның яшәешен, көнкүрешен күрсәтеп торучы конкрет мисаллар рәвешендә саклана, музей белән беррәттән киләчәк буынга аның татар дөньясындагы тулы образын тасвирларга ярдәм итә.

III. Йомгак 

1. Укытучының йомгак сүзе. Рефлексия ясау.

-Укучылар, бүгенге чарада Туфан Миңнуллин турында нинди яңа әйберләр белдегез?

-Төркемдә эшләү сезне нәрсәгә өйрәтте? Бер-берегезне тыңлый һәм ишетә алдыгызмы?

- Үзегез өчен нинди нәтиҗәләр ясадыгыз?

- Димәк, укучылар, дус була белү белән беррәттән, кешедә тырышлык һәм җаваплылык та булу кирәк икән. Шул чакта авырлыкларны җиңеп чыгарга була.

2. Жюри нәтиҗә белән таныштыра. Котлаулар.

Кулланылган әдәбият

1. “Әдипләребез”. Библиографик белешмәлек. Казан, Татарстан китап нәшрияты – 2009.

2. Туфан Миңнуллин. Сайланма әсәрләр. – Казан:Татарстан Республикасы “Хәтер” нәшрияте, 2008. – 479 б.

3. Татар драматурглары: библиографик белешмәлек. Төз .Ф.Ганиева, Р.Яруллина, А.Саттарова; Татар .кит. нәшр., 2007. – 271 б.