Разработка урока марийской литературы Олык Ипайын «Шыже кечын» почеламутшо
план-конспект урока (7 класс)

Эртарыме предмет: марий литератур

Класс: 7

Урокын темыже:  Олык Ипайын  «Шыже кечын»  почеламутшо

Урокын типше: у шинчымашым налме урок

Урокын цельже: марий поэт Олык Ипайын  илыш   да  усталык корныжо,  «Шыже кечын» почеламутшо дене палдараш.

Урокын задачыже: почеламутым сылнын лудмо, тудын идейно – тематический содержанийжым лончылымо навыкым шуараш, сылнештарыме йöн-влакым муын, пÿртÿсын, сöралыкшым ужын мошташ да геройын шÿм-кыл шижмашыжым ужын мошташ туныкташ.

Могай лектышым вучыман:

Предметный – ешартыш  литератур почеш поэтын илыш корныж нерген информацийым налшаш;  хронологий таблицым ыштышаш; поэзий дене возымо сылнымутан текстым лончылымо навыкым палышаш; почеламутым сылнын лудаш тунемшаш.

Метапредметный – П – Олык Ипайын илыш корныжым да поэзийжым лончылышаш; поэтын илыме жап ойыртемжым умылышаш. Р – текст гыч кÿлеш верым каласкалыме годым цитатым чын ойырен моштышаш. К – ойым рашемдышаш да, йылме законым шуктен, текстым чоҥен моштышаш.

Личностный – шонымашым поэзий гоч сылнын да радамлен каласкален кертме нерген умылышаш.

Доскаште эпиграф: Куэрла кайык деч мый тунемым

                                     Муро семым шÿм-кылыш погаш.

Урок радам

1. Пашалан кумылаҥдыме ужаш

- Салам лийже, йоча – влак. Айста икте - весылан порын шыргыжалына, кумылнам нӧлталына да урокым тÿҥалына.

2. Мöҥгысö пашам тергымаш.

3. Тема почеш паша

1. Олык Ипайын илыш да усталык корныжо.

Тунемше-влак, Олык Ипайын илыш да усталык корныжым  шке семын шымлен, таблицым возат.

Олык Ипай (Степанов Ипатий Степанович) — марий калыкын ик эн уста поэтше. «Куэрла кайык деч мый тунемым муро семым шÿм-кылыш погаш»,  -  каласен тудо шке нергенже. Марий почеламут аланыште кугу новаторлан шотлалтеш. Олык Ипай марий поэзийыш ятыр  ум конден, почеламутын тӱвырам вияҥдаш чот полшен.

Почеламутчын усталык корныжо 25 ияш улмыж годым кӱрылтын. Тиде кӱчык жапыште Олык Ипай лу сборникым  савыктен луктын. Шӱдӧ дене почеламутшо, ятыр поэмыже, ойлымаш ден очеркше савыкталтын.

Марий почеламут мастар Олык Ипай  1912 ийыште  24 мартыште Морко кундемысе Тойметсола ялеш  шочын.  Кандаш ияш годымжо Арын школ-интернатышке тунемаш пура. 1923 - 1927 ийлаште ты школым Чавайн вуйлатен. Тунемше-влак чÿчкыдын концертым, спектакльым шынденыт. Тушто Ипаят лийын, марий мурым, почеламутым куанен колыштын, шкат возкалаш тӧчен.

1927 ийыште, школым тунем лекмекше, Олык Ипай Йошкар-Оласе педтехникумыш тунемаш пура. Тунам тушто литератур кружок виян ыштен. М. Иванов, И.Стрельников, Е.Содорон  Олык Ипайын йолташыже лийыт. Нуно литератур касым эртареныт,  шке возымыштым пырля погынен лудыныт, каҥашеныт. Тиде жапыштак нунын произведенийышт журнал да газетлаш савыкталтыт.

1928 ийыште «У вий» журналеш Олык Ипайын «Комсомолын мурыжо» лӱман икымше почеламутшо лектеш. Изиш варарак «Муралтена мо вара?» почеламут савыкталтеш, тудо пеш вашке калык коклаште шарла да йӧратыме мурышко савырна. Сай тӱҥалтыш рвезе авторым кумылаҥда, утларак возаш тарата.Тӱҥалтыш жапыште Олык Ипай почеламут дене пырля ойлымашымат сера, рушла гыч икмыняр пьесым кусара. Но поэзий тудын чумыр мурпамаштыже вигак рӱдӧ верым налеш.

1930 ийыште Олык Ипай Москваш кая. Всесоюзный государственный кинематографий институтын оператор факультетышкыже тунемаш пура. Тиде ийлаште шагал огыл возымыжо Москваште лекше «Марий ял» газетеш савыкталтеш. Редактор Максим Кузнецов (Апшат Макси) эре поро каҥашым пуэн да первый сборникым ямдылаш таратен. Тунамак Олык Ипай талантан поэт да киноартист Йыван Кырла дене палыме лиеш, нуно первый почеламут сборникыштым ямдылат «Ме ударне улына» (1931 ий, Москва).

Олык Ипай оператор лияш шонен. Но шонымашыжым шукташ пӱралтын огыл улмаш: институтым кодаш перна. Шинча начар ужмылан кӧра оператор пашалан йӧрдымӧ лийын, поэт Йошкар-Олаш пӧртылеш, «Рвезе коммунист» редакцийыште пашам ышта. Тудо колхоз ден заводлашке лектын коштеш, лудшо-влак ончылно выступатла. Тиде поэтын усталыкшым нöлтал колташ чот полша.Лишыл жапыште марий калыкын йӧратыме мурызышкыжо савырна.

Репрессий жапыште Олык Ипай четлык коклашке логалеш.  1937  ийыште ÿмыржö кÿрылтеш.

Поэтын шочмо - кушмо кундемысе Кумыжъял школ 2002 ий годсек Олык Ипайын лÿмжым нумалеш.

Ойпого-влак

• " Me ударне улына. " М., 1931.68 с.
• " Пеледме жап. " М., 1932. 168 с.
• " Рвезе коммунар ". М., 1932.136 с.
• " Курыммуро. " Йошкар-Ола, 1933.62 с.
• " Йолташем. " Йошкар-Ола, 1933.44 с.
• " Me. " М., 1934. 72 с.
• " Пиал. " М., 1935. 80 с.
• " Пионер муро. " Йошкар-Ола, 1935. 24c
• " Пелед. " Йошкар-Ола, 1936.132 с.
• " Пеледме жап. " Руш йылмыш кусарыме. 1957.112 с.
• " Почеламут ден поэма-влак. " Йошкар-Ола, 1972. 320 с.

Комсомоллан пел курым темме жапыште 1968 ийыште ВЛКСМ Марий обком республикысе самырык талант - влакым кумыландышашлан премийым негызлаш да тудлан Олык Ипайын лÿмжым пуаш пунчалын. Лауреат лÿмым эн ончыч композитор Эрик Сапаевлан да поэт Валентин Колумблан пуымо. 1994 ийыште ты награде утларак кÿкшö - кугыжаныш - статусым налын.

Олык Ипай

3. «Шыже кечын» почеламутым лудмаш.

«Шыже кечын» почеламутым Олык Ипай 1935 ийыште возен.

Умылтарышаш мут-влак:  ÿжара – заря, шÿлык – грустный, сынже – вид, кÿляш ÿпшö – светлые волосы, умыр мардежше – тихий (ласковый) ветер.

4. Почеламутым лончылымаш, мутланымаш.

Тунемше-влак туныктышо дене пырля кластер йöн дене таблицыи чоҥат.

1) Почеламутышто автор мо нерген ойла?

Чодыра тÿр гыч ÿжара нöлталтеш. Трактор йÿк пылышыш солна. Куэ йолва мландывак велеш. Шыже йÿр выжгыкта. Лирический герой (самырык еҥ) ола велыш ошкеда. Пасу капка деке тудым ужаташ кÿляш ÿпан ÿдыр лектын. Ойганен. Рвезын ушыштыжо тÿрлö шонымаш пöрдеш: ала ÿдыр тудым монда да марлан лектеш, ала нунын йочашт шочеш.  Паровоз йÿк шокта. Рвезе шочмо элжым аралаш кая.

2) Почеламутын чоҥалтмыже.

Ныл строкан куд куплет уло. Шымше строфа – куд корнан, тудым вес семын чоҥымо. Тыште интонацият весе: кычкыралтыш предложенийым посна корныш лукмо: Эй, чеверын!

3) Рифме, размер.

Икымше строфаште почеламут рифме тыгай: абаб.

Пытартыш строфаште рифме вестÿрлö: икымше ден кумшо мутгорно шке коклаштышт  да моло строка-влак дене огыт рифмоватлалт. Моло стих-влак тыге келыштаралтыт: кокымшо ден визымше (воктене-дене), нылымше ден кудымшо (оем-каем).

Почеламутын размержым ончалына:

Чодыра дене чоя рывыж семын      

Почшо ден модылден ÿжара.

Кумдыкеш паша йÿкшö йыр темын,

Шыпланалын вара нур чара.

Поэт почеламутым кум стопан анапест дене возен.

4) Сылнештарыме йöн.

Почеламут сылнештарыме йöнлан поян. Текстыште ятыр эпитет, метафор, таҥастарымаш вашлиялтеш, тыгак анафора, аллитераций йöным ужына, риторический йодыш коеш.

Эпитет-влак: чевер моторемым, кÿляш ÿп, сай лай мардеж, ойган муро.

Метафор: мардеж модеш, йÿр кушта, паровоз шинчалеш, шергаш вола ÿлык.

Таҥастарымаш: чоя рывыж  модылден ÿжара, сынже пуйто ойган муро йÿк.

Ик строфам анафора йöн дене чоҥен:

Ала тудо монда мыйым эркын?

Ала тудо кая весылан?

Ала нунын шочеш вара эрге?

Ала нуно илат весылан?

5) Почеламутын тÿҥ шонымашыже  могай строкаште коеш?

Пытартыш кум корнышто тÿҥ шоныш рашемеш.

Шарне тиде оем.

Куанен, комсомол вием дене

Совет чекым  саклаш мый каем.

5. Иктешлымаш.

Ойлончо-влакым кошартыза:

Мый таче пален нальым…

Неле ыле …

Мый умылышым…

Ынде мый кертам…

- Урокна мучашке лишемеш. Те таче пашам сайын ыштен улыда. Отметкым ваш-ваш шындыза.        

4. Мöнгысö паша: наизусть