ДЫЛ МАТЕРИАЛЫНГА ЧОГААДЫГ БИЖИИРИНГЕ СУМЕ.
методическая разработка (7 класс)

Дыл материалынга чогаадыг бижииринге сүме

Уругларның боданыр аргазын идепкейжидериниң бир хевири - дыл материалынга чогаадыг бижиири. Ону канчаар бижиирин  мурнакчы башкыларның арга-дуржулгазындан ѳѳренип кѳрүп, сайгарып, ажылымга ажыглап турар мен. Бо удаада ук ажыл талазы-биле   школада чаа ажылдап чоруур аныяк башкыларга «далайга дамды дуза» деп бадыткалга даянып, сонуургадырын оралдажып  кѳрейн.

        Школага уругларга чогаадыг бижип ѳѳредириниң методиказын, чогаадыглар кандыг хевирлиг бооп болурун, чечен чогаал-биле холбашкан чогаадыгларны канчаар бижиириниң талазы-биле ѳѳредиглиг ажыктыг сүмелерни ТКУ-нуң база школа башкылары чаңгыс эвес удаа чырыткан. Бис бо удаада дыл материалынга чогаадыг бижиириниң дугайында чугаалажыр бис.

 Дыл материалынга чогаадыглар – уругларның логиктиг боданныышкынын идепкейжидер, сѳс курлавырын байыдар, грамматиканың теория  материалынче медерелдиг хамаарылгалыг болурунга дузалаар, дыл билиглерин сайгарып, хайгаарап, шынзыдып түңнеп кѳѳрүнге ѳѳредир база ол ышкаш харылзаалыг чугааны сайзырадыр мергежилгелерниң бир хевири.

Ук чогаадыгны канчаар бижиирил?

Чогаадыг деп чүл? Бодунуң чогааткан чүүлү, чогаадып тургузуп алганы сѳзүглел.

Дыл материалынга чогаадыг деп чүл? Маңаа кандыг-бир грамматиканың теория материалынга даяныр апаар.

Ынчап кээрге чогаадыгны кандыг хевирлиг, канчаар бижизе экил? Кандыг-бир дыл материалын факт, барымдааларга даянып бадыткаар, шынзыдар апаар бис. Ынчангаш чогаадыгның хевири чогаадыг-угаап боданыышкын болур. Ынчаарга чогаадыг-угаап боданыышкынның   чурумал бижилгелиг болгаш тоожуушкуннуг чогаадыгдан ылгалы чүл?

Чогаадыг-угаап боданыышкын бодалды дамчыдарының нарын аргазы, кандыг-бир бадыткалдың логиктиг хѳгжүлдези болур. Ол дараазында чурум ёзугаар тургустунар: 1. Бадыткап шынзыдар ужурлуг кол бодал. 2. Кол бодалды бадыткап шынзыдар барымдаалар, фактылар. 3. Шынзыдып бадыткаттынган кол бодалдан үнүп кээр түңнел.

Кол бодалды факты-барымдааларга үндезилеп, шынзыдып бадыткаар, чылдагаанын тодарадып, кол бодалга дүүштүр түңнел үндүрер.

Чогаадыг-угаап боданыышкынның тургузуу, кезектери кандыг болурул? Кандыг-даа чогаадыг үш кол кезектен тургустунар: киирилде,  кол кезээ, түңнел. Бадыткаар чүүлү, кол бодал (Демдек аттарының ужур-дузазы) Маңаа бадыткаар чүүлүнүң болгаш барымдааларның (демдек аттары кандыг хүлээлге күүседип чоруурун чижектер-биле бадыткаар); барымдааларның, чижектерниң болгаш түңнелдиң (шинчилелден үндүрүп келген чүүлү)  аразынга  грамматиктиг, дес-дараалашкак сырый харылзаа турарын чедип алыр.

Чогаадыг-угаап боданыышкынның кезек бүрүзүнүң аразын чаңгыс бүдүн уткаже каттыштырар сѳстер турар азы кезектериниң аразында харылзажыр аргалары: киирилде сѳстер, эвилелдер, эвилелзиг сѳстер. (Чижээ: бирээде, ийиде, бир чүүлүнде, допчулап чугаалаарга, ынчап кээрге, ынчангаш, тодаргайлаарга, чижээлээрге, оон аңгыда, ол ышкаш, чүге дээрге, чүге дизе, бир эвес, ниитизи-биле алырга, моон алгаш кѳѳрге,  түңнеп чугаалаарга…)

Үстүнде чугаалаан чүүлдерни чижектерге бадыткап үлегерин кѳргүзерин оралдажып кѳрейн. Дыл материалынга чогаадыг-угаап боданыышкынның чижээ.

Профессор Ш. Ч. Саттың «Тѳрээн дылымга йѳрээл» деп проза-шүлүүнде демдек аттарының ужур-дузазы(кол бодал)

Тыва дылым – тѳрээн дылым

Тыва дылым – тѳрээн дылым! Улуг-Хемниң агымы дег күштүг сен. Тываның ак-кѳк дээри дег арыг сен. Бора-Хектиң эдери дег ѳткүт сен. Алдын-Сарыг сыгырганың ырлаары  дег элдептиг сен.

Тыва дылым – тѳрээн дылым! Хову, шѳлдер дег делгем сен. Тайга таңдылар дег бедик сен. Кылаң хѳлдер дег маажым сен.

Тыва дылым – тѳрээн дылым! Оран-делегейниң оът-сигениниң эмзиг чыды сенде сиңген. Аң-меңниң алгы-кышкызын ол олчаан ѳттүнүп турар сен.

Тыва дылым – тѳрээн дылым! Бо турар Ѳртемчейде ѳргүн кѳвей улустарның хамык дылдарының аразынга хомустуң үнү бооп чаңгыланып чор. Ырак, чоокта кижилерниң аразынга мѳңге шагда ыяңгылыг ырлап чор.

 Тыва дылым – тѳрээн дылым! Ѳлчей кежиктиг дылым сен. Хайыралыг дылым сен. Хувулгаазын дылым сен. (1999 чылда парлаттынганы-биле)

(Киирилде) Бисти долгандыр турар бүгү-ле чүвелер, ажыл-амыдыралывыс-биле холбашкан чүү-даа чүве аттыг болур. Ол чүвелерниң ады сѳсте сиңниккен, сѳс-биле илереттинер. Ынчангаш сѳс бүрүзү уткалыг, кандыг-бир чүвени адап турар. Чүвениң адын илередир чугаа кезээн чүве ады дээр бис.

Ынчаарга бис кандыг-бир чүвеже кѳрүп алгаш, ону анаа-ла адаптарындан аңгыда ооң шынарын, кандыг-бир ылгавырлыг демдээн база кѳѳр апаар бис. Ук чүвениң шынарын, ылгавырлыг демдээн айтырынга биске демдек аттары дузалаар, оларның дузазы-биле чүве кандыгыл деп чүвени тодарадып алыр бис.

(Кол кезээ азы кол бодалды факты-барымдааларга үндезилеп, шынзыдып бадыткап, чылдагаанын тодарадыр ) Тодаргайлаарга, чүвениң ылгавырлыг демдээ деп чүл дээрзин сайгарып кѳрээлиңер. Ону сайгарарда сѳзүглелдиң бирги абзазын чижекке кѳрээл:

Мында «тѳрээн», «күштүг», «арыг», «ѳткүт», «элдептиг» деп демдек аттары тыва дылдың ооң  эдилекчизи кижиге чоогун, үнелиин, чаражын айтып турар, а «ѳткүт»,  «элдептиг» деп демдек аттары тыва дылдың чигезин, чидиин, тодазын, онзагайын илередип турар. Моон алгаш кѳѳрге, демдек аттарының дузазы-биле автор биске тыва дылдың ѳске дылдарга дѳмейлешпес онзагай ылгавырлыг демдектерин кѳргүзүп турар. Ынчаарга ылгавырлыг демдек дээрге-ле ол чүвениң бир-ле онзаланып, аңгыланып турар бот-шынары.

Ындыг болза демдек аттары чүвелерниң чүгле ылгавырлыг демдээн кѳргүзер бе ынчаш? Чок болбайн канчаар. Ону чүнүң-биле бадыткап болурул?

Сѳзүглелде чамдык домактарны демдек аттары чокка номчуп кѳрээлиңер: «Хову, шѳлдер дег  сен. Тайга таңдылар дег  сен.  Хѳлдер дег сен».  Бодалдар чараш болгаш чиге эвес, утказы эреңгей, чалгаараанчыг. Бо чижекке барымдаалааш, демдек аттары бистиң чугаавысты каастаар, «эптиг болгаш чымчак, чиге болгаш тода, чидиг болгаш ылаптыг» болдуруп турар деп түңнеп болур.

Оон аңгыда «аныяк ѳскенниң национал бот-медерелиниң мѳзүлеттинип тургустунарынга ажыглаар үнелиг материал болур» шак бо йѳрээл-сѳзүглелде демдек аттары уран чурумалдыг аргаларны тургузуп, чогаалдың дылын байлакшыдып турар. «Эмзиг», «ыяңгылыг», «ѳлчей кежиктиг», «хайыралыг», «хувулгаазын» дээн чергелиг демдек аттарының дузазы-биле автор дылдың чүгле ылгавырлыг демдектерин адап турар эвес, харын оларны улам тода кѳргүзүп, ѳңгүр болдуруп, проза-шүлүктүң дыл-домаан катаптаттынмас онзагай болдуруп турар.

Тыва дылынга канчаар-даа  аажок  хайыралыг, хумагалыг чораан, тыва кижилерден эң баштай профессор атка четкен эрдемденивистиң  проза-шүлүүн номчуптарга, ында чечен тодарадылгалар тускайлаң кылдыр номчуттунуп, бижээн чүүлдү каракка кѳстүп, сагышка дээп, сеткилди доюлдуруптары-биле  онза күштүг-дүр.  

(Түңнел) Ниитизи-биле түңнеп чугаалаарга, демдек аттары чугаа кезектериниң аразында чугула турушту ээлеп,  чогаалдың  чедингир, чемгир дыл-биле бижиттинеринге ужур-дузазы улуг-дур. Бирээде, чүвелерниң ылгавырлыг демдектерин илередир. Ийиде, бистиң чугаа-домаавысты каастап байыдар. Үште, демдек аттарының  делгереӊгей ажыглаттынганындан чогаалдыӊ утказын улам ханы, чечен-мерген болдуруп, тускай чурумалдарны тургузуп, эпитеттерни тывылдырган.

Бо чүгле сүмелер-дир, ук мергежилгени канчаар чорударын  башкы бодунуу-биле  чогаадып тургузуп, сайзырадып  алыр. Уругну чогаадыкчы ёзу-биле ѳѳрениринче угландырып, боду дилеп, тып,  түңнелдерни үндүрүп кээринге идиг берип, чүгле «чугаалап бээривиске, олар уттуптар, а кѳргүзүп бээривиске, сактып алыр» деп бодалды чалгын кылгаш ажылдаза, үре-түңнелдиг болуру чугаажок.

                                                               Ажыглаан литература.

1. Байыр-оол С. Уругларның национал бот-медерелин мѳзүлеп, кижизидеринге тыва дыл кичээлдериниң ужур-дузазы. // Башкы, 2001, №4. -  ар. 25.
2. Даржай А. А. Чогаалдар чыындызы. – Кызыл: ТывНҮЧ, 1994. – 270 ар.
3. Доржу К. Б.  «Тыва чечен чогаал сөгүглелиниӊ филологтуг сайгарылгазы» деп эртемниӊ өөредилге программазы. – Кызыл: ТывКУ, 2005.
4. Игровые технологии на уроках русского языка / авт.-сост. В. Н. Пташкина и др. – Волгоград: Учитель, 2009. – 238 ар.
5. Норбу О. Лирика сѳзүглелдерин ѳѳреникчилерге билиндирери. // Улуг-Хем сеткүүлү №1-2 – Кызыл: КУБ «Тываполиграф», 2010. – ар. 110.
6. Нестандартные уроки /Авт.-сост. О. М. Реут. – Волгоград: Учитель, 2006. – 129 ар.
7. Мастер-класс учителя русского языка /Авт.-сост. Павликовская Н. И. - М: Издательство «Глобус», 2009. – 204 ар.  
8. Поурочные планы по программе Кутузова / Авт.-сост. А. Г. Серёгина – Волгоград: Учитель, 2003. – 142 ар.
9. Тыва литература талазы-биле эртем статьяларының чыындызы /Сост. Ойдан-оол А. К. - Кызыл: Цетр развития национальной школы, 2006. -  ар. 49.