Чогаадыг бижиириниң аргалары.

( методиктиг суме)

       Үстүкү класстарга чогаадыг бижилгези - өөреникчинин бердинген темага бодалдарынын чедимчелиг, утка талазы-биле дес-дараалашкак, системалыг болурун негээр бижимел ажылдарнын кол хевири болур.

       Тыва чогаал кичээлдеринде устуку класстарга шактарнын эвээжинден, кызырлып турарындан янзы-буру хевирлерлиг чогаадыгларнын теориязын ьолгаш практика кырынга ооредири шуут болдунмайн турар. Ынчангаш оореникчилернин хой нуурузу чогаадыгларны бижип шыдавайн бергедежип турарлар. 5-8 класстарга чугаа сайзырадылгазынын кичээлдеринден шингээдип алган чанчылдарын, билиглерин 9-11 класстарга быжыглаар болгаш системажыдар ужурлуг. А чамдык башкыларнын чугаа сайзырадылгазынын кичээлдеринче улуг кичээнгей салбайн турары оореникчилернин устуку класстарга баргаш, чогаадыг бижип шыдавайн, бергедежир байдалга база чедирип турар.

       Устуку класстын оореникчилери чогаадыгларнын планын, тезизин, конспектизин, композициязын тургузуп шыдаар, бот – тускайлан боданып шыдаар база тус-тузунда чогаадыгларны жанрлар аайы-биле онзагайларын ылгап шыдаар турар ужурлуг.

       Бо айтырыгга хамаарыштыр М.В. Бавуу-Сюрюннун « Чогаадыгга канчаар белеткенирил?», Менги Ооржактын « Чогаадыгны канчаар бижиирил?» деп номнары бар. Баштайгы жаылда ТКУ-нун тыва дыл салбырынче дужаарда чогаадыгны канчаар бижиирин, демдектерни салырынын чурумун база чижек чогаадыгларны берген. М.Ооржактын ажылы чогаадыгларнын хевирлерин бергеш, анаа чижектерни берип турары-биле онзагай, солун.

       Д.Х.Ооржактын « 5-6 класстарга харылзаалыг чугаа сайзырадылгазы» деп номунда чугаанын стильдерин болгаш тодаргай темалыг чогаадыглар-биле ажылдаарын чедимчелиг берип турар.

       Чижээ:

1) Бодунун амыдыралынын дугайында чогаадыглар.

2) Эт-херексел болгаш оске-даа чувелер дугайында чогаадыглар.

3) Дириг амытанннар дугайында чогаадыглар

      Чугаанын янзыларын берип турары ажыктыг, солун.

1) Тоожуушкун

2) Угаап боданыышкын.

3) Чурумал, оон хевирлери.

а) Чувенин турар черинин чурумалы.

б) Долгандыр турар хурээлел.

       Сураглыг литература башкызы С. Н. Ильиннин « Как держать экзамен по литературе?» деп номунда чогаадыгны бижип турар оореникчилерни болуктеп турар:

« Плановики» - план езугаар чогаадыгны бижиирлер.

« Живописцы» - чурумалдыг чогаадыг бижииринге ынактар.

« Поточники» - дургаар бижип чоруй баар, иштики логиканы ала-чайгаар тып алырлар.

« Цитатники» - чогаадыгны цитаталардан тургузуп алыр, бодунун бодалдарын немеп турарлар.

« Блочники» - улуг блоктарны дужуруп бижээш, оон ону чангыс улуг будун чуул кылдыр тургузуп турарлар.

« Золотоискатели» - бодунун эн кол бодалын (эвээш азы хой) тыпкыже чедир хойну бижиирлер.

« Спринтеры» - узадыр бижииринге хонну чоктар, кыска болгаш чедимчелиг кылдыр бижиир. Олар хемчээл чедир бижип шыдавастар.

« Компиляторы» - оскелернин ажылындан дурген болгаш белени-биле бодунун чогаадыын тургузуп алырлар.

Чогаадыгнын хевирлери

1) Академиктиг.

2) Чогаадыг- угаап боданыышкын. Чуге? деп айтырыгга харыылаар.

3) Чогаадыг- чурумал. Кандыг? деп айтырыгга харыылаар.

4) Чогаадыг-демдеглел.

5) Чогаадыг- тоожулал. Чуу болганыл? деп айтырыгга харыылаар.

Чогаадыгнын темаларынын хевирлери.

1) Литературлуг тема.

2) Публицистиг тема.

3) Хостуг тема

4) Чогаалдын кандыг-бир чангыс талазын азы маадыр дугайында чорулдээлиг айтырыглар сайгарылгазы.

       Сайгарылганын хевири-биле чогаадыгларнын хевирлери:

1) Чогаалдын бодунун азы овур-хевирлерни авторларнын дугайында деннелге анализи домей болгаш ылгалдыг чуулдери.

Чогаадыгларнын жанрлары болгаш онзагайлары.

Онзагайы – теманы шилип алганы, чогаадыгга материалдарны ажыглаан онзагайы, маадырларга, болуушкуннарга авторнун хамаарылгазы.

Кол принциптери – чуруп турар чуул (предмет), чуруур аргазы, сорулгазы.

Жанрны тургузуп турар кол чуулдер:

а) Чогаалдын кол утказы (тематика, чорулдээлиг айтырыглар)

б) Чорулдээнин характери болгаш сюжетте оон сайзыралы.

в) тоожуушкуннун хевирлери, чурумал, овур-хевирлернин системазы, тус-тус маадырлар.

г) Чуруурунун аргазы

д) Чуруп турар чуулге авторнун хамаарылгазы.

е) стили

ж) чогаадыгнын авторнун сагыш-сеткил байдалы.

     Аналитиктиг вариантылар: улуг эвес литература- критиктиг чуул, аннотация, кыска рецензия, трактат хевирлиг угаап боданыышкын, литературлуг сайгарылга.

     Публицистиг чогаадыглар: чечен чугаа, репортаж, демдеглел, сактыышкын, литературлуг аян-чорук,орук демдеглели.

Чогаадыгнын кол жанрлары

чогаадыг-характеристика (бир маадырнын, деннелге характеристика, лириктиг маадырнын характеристиказы)

чогаадыг-литературлуг портрет;

чогаадыг-рецензия;

чогаадыг-литература-критиктиг чуул;

чогаадыг-очерк; чогаадыг-сактыышкын;

чогаадыг- демдеглел;

чогаадыг- эссе;

Чогаадыг-характеристика болгаш чогаадыг- литературлуг портрет

1) Маадырнын бодалдарынын, узелдеринин, идеаларынын, мозу-шынарынын сайгарылгазы.

2)Овур-хевирнин характернин озуушкуну. (багай маадыр эки апарган) сайзыралы, авторнун хамаарылгазы.

3) Маадырнын чугаазынын сайгарылгазы, овур-хевирни тургузарынын аргалары, уран аргалар, критиктиг литературанын маадырны унелээни.

4) Ук литературлуг типти ( бир-мозулеш маадырны) тургузарынга чогаалчынын киирген чогаадыкчы улуг-хуузу.

5) Чогаадыгнын автору маадырга хамаарыштыр бодунун бодалын илередир ужурлуг.

Чогаадыгны бижииринге хамаарыштыр сумелер (Е.Ильинни-биле)

1) Теореманы шынзыдып турары ышкаш кылдыр чогаадыгны бижинер.

Бердингени –--         шынзыдары негеттинип турар ---           шынзыдылга

Ук тема                 силернин билип турарынар, кол бода-    боданыышкыннар,

                              лынар. Ону долгандыр ажылдын               чижектер.

                              иштики логиказы тургустунар.

2) « Бердингенин уттуппаан мен бе» деп боданыр, темадан дашкаарлавас.

3) Силернин бодунарнын бодалынар, хамаарылганар.

4) Абзацтар. Чаа бодал чаа абзацтан эгелээр.

5) Хой чижектер киирбенер.

6) Эпиграф турбайн барып болур. Ынчалзажок киирип алган болзунарза, будун чогаадыгнын утказынга тааржыр ужурлуг.

Тоожуушкун.

      Корген, дыннаан, киришкен болуушкунунун дугайында дес-дараалашкак кылдыр дамчыдары болур.

болуушкуннун эгези

оон хогжулдези

болуушкуннун тончузу.

Чурумал

      Кандыг-бир чувени, болуушкунну, ажыл-чорудулганы сос-биле чуруп коргузерин  чурумал дээр. «чуве кандыгыл?», «Ында чуу барыл?», «Анаа кандыг болганыл?», Долгандыр кандыг болганыл?»

Чувенин чурумалы

Туруштун чурумалы

Кижинин байдалынын азы сеткил-хоннунун чурумалы.

Угаап боданыышкын

       Угаап боданыышкын дээрге кандыг-бир бадыткалдын логиктиг хогжулдези болур.

       Чуруму:

Бадыткап шынзыдар ужурлуг кол бодал.

Кол бодалды бадыткап шынзыдар барымдаалар, фактылар.

Шынзыдып бадыткаттынган бодалдан унуп кээр туннел.

Хевирлери:

Угаап-боданыр шынзыдыг (чуге?)

Угаадыглыг тайылбыр (чул ол?)

Угаадыглыг ханы бодал (канчаар кылырыл? Канчаарыл?)

Чогаадыгны унелээри

Чогаадыг темазынга дугжуп турар бе?

Чогаадыгнын кол бодалы чедимчелиг ажыттынган бе?

План езугаар бижиттинген бе ?

Кезектери аразында харылзаалыг бе?

Чогаадыгнын стили дугжуп турар бе?

Дылдын литературлуг нормаларга дугжуп турары.

Цитаталарнын чоптуг ажыглаттынганы.

Частырыглар болуктээшкини

Утказында частырыглар:

Болуушкуннарны, фактыларны шын эвес бергени

Артык состер

Бодал, состу эрттирипкени (чедир киирбээни)

Абзастарга чарбааны

Болуушкуннарнын дес-дараалашкаа сагыттынмааны

Логиктиг чазыглар эрттирипкен

Бодунун бодалдары, туннелдери чедир бадытткаттынмаан

чугаанын (стилистиктиг) чазыглар – домактарнын тургузуунда чазыглар:

состу ажыглааны утказынга дуушпес

артык сос ажыглааны

тавтология

чогаадыгнын жанрынга, литературлуг дылга дуушпес состер ажыглааны

синтаксистиг тургузугларынын чангыс аайланчаа, ядамыы (чедимче чогу)

состернин туружу шын эвес

стилистика талазы-биле чогаадыгнын кезетеринде ангылажыышкыннар

Грамматиктиг чазыглар: сос тургузуунда, домактар тургузуунда чазыглар.

Орфографтыг, пунктуастыг чазыглар.

Ниитизи-биле башкынын унелээри:

А) утказы

Б) созуглелди тургусканы

В) частырыы

Ажыглаан литература:

Е.Н.Ильин «Как держать экзамен по литературе», Санкт-Петербург, 1992г.

О.С.Заводская « Методика обучения старшеклассников написанию сочинений», Москва, 2006г.

Г.В.Степанова « Творческое воспитание школьников», Москва, 2006г.

 М.В. Бавуу-Сюрюн « Чогаадыгга канчаар белеткенирил?», Кызыл,1999ч

 М.Н. Ооржак « Чогаадыгны канчаар бижиирил?», Кызыл, 2002 ч

Д.Х.Ооржак « 5-6 класстарга харылзаалыг чугаа сайзырадылгазы», Кызыл, 2004ч.