Чогаадыг бижииринин аргалары
методическая разработка

Чогаадыг бижиириниң аргалары.

( методиктиг суме)

       Шаандан тура школага тыва, орус, даштыкы чогаалдарны номчуурунга болгаш өөрениринге улуг кичээнгейни салып турган. Өзүп олурар салгалдарның иштики делегейин  делгемчидеринге, мөзү-бүдүжүн хевирлээринге чогаал канчаар-даа аажок ужур-дузалыг, салдарлыг дээрзин кижи бүрүзү билир. Школа доозарының шылгалдаларынга орус болгаш тыва дылга чогаалды бижиири эки чаңчыл турган болгай.

Түңнел чогаадыгны (эдертигни) доозукчулар шупту бижиир эргелиг.

Чогаадыгны (эдертигни) 235 минута азы 3 шак 55 минута дургузунда бижиир. Кадыы кошкак доозукчуларның үезин 1 шак 30 минута узадып бээр.

Шылгалдага орфографтыг болгаш тайылбырлыг словарьны ажыглап болур.

Чогаадыгның хынаан түңнели-биле чөпшээрешпес болза, өске организацияның комиссиязы хынап бээри-биле билдириишкинни киирип болур. 

Үстүкү класстарга чогаадыг бижилгези - өөреникчинин бердинген темага бодалдарынын чедимчелиг, утка талазы-биле дес-дараалашкак, системалыг болурун негээр бижимел ажылдарнын кол хевири болур.

 Тыва чогаал кичээлдеринде устуку класстарга шактарнын эвээжинден, кызырлып турарындан янзы-буру хевирлерлиг чогаадыгларнын теориязын ьолгаш практика кырынга ооредири шуут болдунмайн турар. Ынчангаш оореникчилернин хой нуурузу чогаадыгларны бижип шыдавайн бергедежип турарлар. 5-8 класстарга чугаа сайзырадылгазынын кичээлдеринден шингээдип алган чанчылдарын, билиглерин 9-11 класстарга быжыглаар болгаш системажыдар ужурлуг. А чамдык башкыларнын чугаа сайзырадылгазынын кичээлдеринче улуг кичээнгей салбайн турары оореникчилернин устуку класстарга баргаш, чогаадыг бижип шыдавайн, бергедежир байдалга база чедирип турар.

  Устуку класстын оореникчилери чогаадыгларнын планын, тезизин, конспектизин, композициязын тургузуп шыдаар, бот – тускайлан боданып шыдаар база тус-тузунда чогаадыгларны жанрлар аайы-биле онзагайларын ылгап шыдаар турар ужурлуг.

  Бо айтырыгга хамаарыштыр М.В. Бавуу-Сюрюннун «Чогаадыгга канчаар белеткенирил?», Менги Ооржактын «Чогаадыгны канчаар бижиирил?» деп номнары бар. Баштайгы жаылда ТКУ-нун тыва дыл салбырынче дужаарда чогаадыгны канчаар бижиирин, демдектерни салырынын чурумун база чижек чогаадыгларны берген. М.Ооржактын ажылы чогаадыгларнын хевирлерин бергеш, анаа чижектерни берип турары-биле онзагай, солун.

       Д.Х.Ооржактын «5-6 класстарга харылзаалыг чугаа сайзырадылгазы» деп номунда чугаанын стильдерин болгаш тодаргай темалыг чогаадыглар-биле ажылдаарын чедимчелиг берип турар.

       Чижээ:

1) Бодунун амыдыралынын дугайында чогаадыглар.

2) Эт-херексел болгаш оске-даа чувелер дугайында чогаадыглар.

3) Дириг амытанннар дугайында чогаадыглар

      Чугаанын янзыларын берип турары ажыктыг, солун.

1) Тоожуушкун

2) Угаап боданыышкын.

3) Чурумал, оон хевирлери.

а) Чувенин турар черинин чурумалы.

б) Долгандыр турар хурээлел.

       Сураглыг литература башкызы С. Н. Ильиннин « Как держать экзамен по литературе?» деп номунда чогаадыгны бижип турар оореникчилерни болуктеп турар:

« Плановики» - план езугаар чогаадыгны бижиирлер.

« Живописцы» - чурумалдыг чогаадыг бижииринге ынактар.

« Поточники» - дургаар бижип чоруй баар, иштики логиканы ала-чайгаар тып алырлар.

« Цитатники» - чогаадыгны цитаталардан тургузуп алыр, бодунун бодалдарын немеп турарлар.

« Блочники» - улуг блоктарны дужуруп бижээш, оон ону чангыс улуг будун чуул кылдыр тургузуп турарлар.

« Золотоискатели» - бодунун эн кол бодалын (эвээш азы хой) тыпкыже чедир хойну бижиирлер.

« Спринтеры» - узадыр бижииринге хонну чоктар, кыска болгаш чедимчелиг кылдыр бижиир. Олар хемчээл чедир бижип шыдавастар.

« Компиляторы» - оскелернин ажылындан дурген болгаш белени-биле бодунун чогаадыын тургузуп алырлар.

Чогаадыгнын хевирлери

1) Академиктиг.

2) Чогаадыг- угаап боданыышкын. Чуге? деп айтырыгга харыылаар.

3) Чогаадыг- чурумал. Кандыг? деп айтырыгга харыылаар.

4) Чогаадыг-демдеглел.

5) Чогаадыг- тоожулал. Чуу болганыл? деп айтырыгга харыылаар.

Чогаадыгнын темаларынын хевирлери.

1) Литературлуг тема.

2) Публицистиг тема.

3) Хостуг тема

4) Чогаалдын кандыг-бир чангыс талазын азы маадыр дугайында чорулдээлиг айтырыглар сайгарылгазы.

       Сайгарылганын хевири-биле чогаадыгларнын хевирлери:

1) Чогаалдын бодунун азы овур-хевирлерни авторларнын дугайында деннелге анализи домей болгаш ылгалдыг чуулдери.

Чогаадыгларнын жанрлары болгаш онзагайлары.

Онзагайы – теманы шилип алганы, чогаадыгга материалдарны ажыглаан онзагайы, маадырларга, болуушкуннарга авторнун хамаарылгазы.

Кол принциптери – чуруп турар чуул (предмет), чуруур аргазы, сорулгазы.

Жанрны тургузуп турар кол чуулдер:

а) Чогаалдын кол утказы (тематика, чорулдээлиг айтырыглар)

б) Чорулдээнин характери болгаш сюжетте оон сайзыралы.

в) тоожуушкуннун хевирлери, чурумал, овур-хевирлернин системазы, тус-тус маадырлар.

г) Чуруурунун аргазы

д) Чуруп турар чуулге авторнун хамаарылгазы.

е) стили

ж) чогаадыгнын авторнун сагыш-сеткил байдалы.

     Аналитиктиг вариантылар: улуг эвес литература- критиктиг чуул, аннотация, кыска рецензия, трактат хевирлиг угаап боданыышкын, литературлуг сайгарылга.

     Публицистиг чогаадыглар: чечен чугаа, репортаж, демдеглел, сактыышкын, литературлуг аян-чорук,орук демдеглели.

Чогаадыгнын кол жанрлары

• чогаадыг-характеристика (бир маадырнын, деннелге характеристика, лириктиг маадырнын характеристиказы)
• чогаадыг-литературлуг портрет;
• чогаадыг-рецензия;
• чогаадыг-литература-критиктиг чуул;
• чогаадыг-очерк; чогаадыг-сактыышкын;
• чогаадыг- демдеглел;
• чогаадыг- эссе;

Чогаадыг-характеристика болгаш чогаадыг- литературлуг портрет

1) Маадырнын бодалдарынын, узелдеринин, идеаларынын, мозу-шынарынын сайгарылгазы.

2)Овур-хевирнин характернин озуушкуну. (багай маадыр эки апарган) сайзыралы, авторнун хамаарылгазы.

3) Маадырнын чугаазынын сайгарылгазы, овур-хевирни тургузарынын аргалары, уран аргалар, критиктиг литературанын маадырны унелээни.

4) Ук литературлуг типти ( бир-мозулеш маадырны) тургузарынга чогаалчынын киирген чогаадыкчы улуг-хуузу.

5) Чогаадыгнын автору маадырга хамаарыштыр бодунун бодалын илередир ужурлуг.

Чогаадыгны бижииринге хамаарыштыр сумелер (Е.Ильинни-биле)

1) Теореманы шынзыдып турары ышкаш кылдыр чогаадыгны бижинер.

Бердингени –--         шынзыдары негеттинип турар ---           шынзыдылга

Ук тема силернин билип турарынар, кол бода-    боданыышкыннар,

                              лынар. Ону долгандыр ажылдын               чижектер.

                              иштики логиказы тургустунар.

2) « Бердингенин уттуппаан мен бе» деп боданыр, темадан дашкаарлавас.

3) Силернин бодунарнын бодалынар, хамаарылганар.

4) Абзацтар. Чаа бодал чаа абзацтан эгелээр.

5) Хой чижектер киирбенер.

6) Эпиграф турбайн барып болур. Ынчалзажок киирип алган болзунарза, будун чогаадыгнын утказынга тааржыр ужурлуг.

Тоожуушкун.

      Корген, дыннаан, киришкен болуушкунунун дугайында дес-дараалашкак кылдыр дамчыдары болур.

1. болуушкуннун эгези
2. оон хогжулдези
3. болуушкуннун тончузу.

Чурумал

      Кандыг-бир чувени, болуушкунну, ажыл-чорудулганы сос-биле чуруп коргузерин  чурумал дээр. «чуве кандыгыл?», «Ында чуу барыл?», «Анаа кандыг болганыл?», Долгандыр кандыг болганыл?»

1. Чувенин чурумалы
2. Туруштун чурумалы
3. Кижинин байдалынын азы сеткил-хоннунун чурумалы.

Угаап боданыышкын

       Угаап боданыышкын дээрге кандыг-бир бадыткалдын логиктиг хогжулдези болур.

       Чуруму:

1. Бадыткап шынзыдар ужурлуг кол бодал.
2. Кол бодалды бадыткап шынзыдар барымдаалар, фактылар.
3. Шынзыдып бадыткаттынган бодалдан унуп кээр туннел.

Хевирлери:

1. Угаап-боданыр шынзыдыг (чуге?)
2. Угаадыглыг тайылбыр (чул ол?)
3. Угаадыглыг ханы бодал (канчаар кылырыл? Канчаарыл?)

Чогаадыгны унелээри

1. Чогаадыг темазынга дугжуп турар бе?
2. Чогаадыгнын кол бодалы чедимчелиг ажыттынган бе?
3. План езугаар бижиттинген бе ?
4. Кезектери аразында харылзаалыг бе?
5. Чогаадыгнын стили дугжуп турар бе?
6. Дылдын литературлуг нормаларга дугжуп турары.
7. Цитаталарнын чоптуг ажыглаттынганы.

Частырыглар болуктээшкини

1. Утказында частырыглар:

• Болуушкуннарны, фактыларны шын эвес бергени
• Артык состер
• Бодал, состу эрттирипкени (чедир киирбээни)
• Абзастарга чарбааны
• Болуушкуннарнын дес-дараалашкаа сагыттынмааны
• Логиктиг чазыглар эрттирипкен
• Бодунун бодалдары, туннелдери чедир бадытткаттынмаан

2. чугаанын (стилистиктиг) чазыглар – домактарнын тургузуунда чазыглар:

• состу ажыглааны утказынга дуушпес
• артык сос ажыглааны
• тавтология
• чогаадыгнын жанрынга, литературлуг дылга дуушпес состер ажыглааны
• синтаксистиг тургузугларынын чангыс аайланчаа, ядамыы (чедимче чогу)
• состернин туружу шын эвес
• стилистика талазы-биле чогаадыгнын кезетеринде ангылажыышкыннар

3. Грамматиктиг чазыглар: сос тургузуунда, домактар тургузуунда чазыглар.
4. Орфографтыг, пунктуастыг чазыглар.

Ниитизи-биле башкынын унелээри:

А) утказы

Б) созуглелди тургусканы

В) частырыы

Капсырылга

Школа доозукчуларының төрээн чогаал шылгалдазынга ажыглаар чогаалдарның чижек даңзызы 2016-2017 өөредилге чылы

1. «Угаан болгаш сагыш-сеткил илерээшкини».

• М.Дуюнгар «Хлеб», “Авамның тону”.
• К.Чамыян «Ханы дазыл».
• В.Көк-оол «Хайыраан бот».
• К.К.Кудажы “Таңды кежии”, “Степан Сарыг-оолдуң плантациязы”.
• С.К.Тока “Дөңгүр-оол”.
• О.К.Саган-оол “Дөспестер”.
• С.С.Сүрүң-оол “Авазынга даңгырак”.
• М.Б.Көжелдей “Төрээн чурттан ыракка”.
• Ш.М.Суван «Чээн оол”.

421095408. «Алдар-ат болгаш арын-нүүр айтырыглары». 

• Ш.М.Суван «Азыранды”.
• Х.М.Ойдан-оол «Эзир”.
• К.К.Кудажы «Уйгу чок Улуг-Хем”, “Кызыл-Бөрттүг”.
• А.К.Үержаа “Ажыл”, “300 харлыг кырган кускуннуң чагыы”.
• С.С.Сүрүң-оол “Ногаан ортулук”.
• А.А.Даржай “Он рубль”.
• Э.Б.Мижит «Сүбедей”.
• Э.Донгак “Эрги хонаштар”.

421095520. «Тиилелге болгаш аштырыышкын».

• В.Ш.Көк-оол «Самбажык”, “Хайыраан бот”.
• М.Ы.Идам-Сюрюн «Союспаң”.
• Х.М.Ойдан-оол «Эзир”.
• С.С.Сүрүң-оол “Авазынга даңгырак”.

421095632. «Дуржулга болгаш чазыглар». 

• С.А.Сарыг-оол «Аңгыр-оолдуң тоожузу”, “Алдын-кыс”.
• О.К.Саган-оол “Дөспестер”.
• С.С.Сүрүң-оол “Авазынга даңгырак”.
• С.К.Тока “Араттың сөзү”, “Дөңгүр-оол”.
• Ф.Ш.Сеглеңмей «Тын дээш демисел”.

421095688. «Найырал болгаш өжээн». 

• Ч.Ч.Куулар «Шораан”.
• К.Д.Чамыян «Ханы дазыл”.
• Ш.М.Суван “Азыранды”.
• О.К.Саган-оол “Эжишкилер”.

Немелде тайылбыр: Школа программазында кирбээн, темаларга дүүшкек чогаалдарны класстан дашкаар номчулга кичээлдеринге таныштырып ажылдап болур арганы башкы тургузуп аар.

Чогаадыгларга кол бодалды чырыдып турар темазынга дүүштүр сагыш-сеткилдиң (энерел сеткилдиң, хамааты туруштуң, тайып ужуп, даянып туруп кээриниң, деткимчениң) бот-тускайлаң илереп кээрин амыдырал болгаш чогаалдар-биле холбап көргүзеринче башкы углап, баштап бээр. Чаңгыс-ла чогаалда бердинген темаларны ажыдып болурунуң аргаларын таныштырып бээр.

2016-2017 өөредилге чылында орус литература эртеминге түңнел чогаадыгга бижиир темаларны “Педагогиктиг хыналдалар чорудар Федералдыг институт” дараазында угланыышкыннарлыг ажылдап кылган:

1. «Угаан болгаш сагыш-сеткил илерээшкини».
2. «Алдар-ат болгаш арын-нүүр айтырыглары». 
3. «Тиилелге болгаш аштырыышкын».
4. «Дуржулга болгаш чазыглар». 
5. «Найырал болгаш өжээн». 

1. «Угаан болгаш сагыш-сеткил илерээшкини».

Угаан болгаш сагыш-сеткил илерээшкини  чөрүлдээлиг билиишкин. Кижиниң хевирлеттинеринге, бот-хуузунуң шын үзел-бодалын, хамааты туружун тодарадырынга угаанның болгаш сагыш-сеткил илерээшкини  улуг салдарлыг. Кижиниң иштики делегейи кончуг нарын: угаанның кыйгызынга  чүректиң харыызы чүүлдешкек-даа, карышкак-даа бооп болур. Чүректиң кыйгызы угаанның харыызы-биле чүүлдеш-даа, чөрүшкек-даа бооп болур.

Чогаалчылар кижиниң иштики делегейиниң байдалдын амыдыралдың агымынга дүүштүр, онзагай аян-хөөнүг бижип чоруур. Чогаал маадырларының овур-хевиринде психологтуг карышкак ооң угаанының болгаш сеткилиниң чөрүлдээзинден үнер. Чогаалда чөрүлдээниң хөгжүлдези номчукчуну бодандырар, бодунуң туружун шын илередип чаңчыгарынга өөредир.

179022992. «Алдар-ат болгаш арын-нүүр айтырыглары».

Угланыышкынның өзээнде кижиниң алдар-ады болгаш арын-нүүр айтырыглары турар. Алдар-ат болгаш арын-нүүр айтырыглары чечен чогаалда канчаар, кандыг уран-чурумалдыг аргалар күжү-биле илереттингенин тодаргайлап чырыдар. “Арын-нүүрнүң кыйгызы, шын кижизиттингени күштүг бе азы арга-меге, хоп, саттыныкчы, авыяастыг чорук күштүг бе?” деп  айтырыгга харыыны номчукчу амыдырал, чогаал-биле холбаштырып боду тывар.

Арын-нүүр айтырыгларынга кижиниң азып-түреп чоруурун чогаалчылар кичээнгейге ап чораан болгаш ам-даа чырыдып чоруур.

421095800. «Тиилелге болгаш аштырыышкын».

Угланыышкынның кол үндезини чуртта төөгү-ниитилел, мөзү-шынар айтырыгларын шиитпирлээринге маадырларның тиилелгеге, аштырыышкынга таваржы берип болурунуң айтырыгларын чырытканы болур. Философчу айтырыглар болгаш психологтуг байдалдар чогаал маадырларның туружун илередиринге дөгүм болур, номчукчуну угаап-боданырар.

Тиилелге болгаш аштырыышкын айтырыглары кижиниң бодунуң иштики делегейинге хамаарыштыр бот-сайгарлып чоруурунга, өске кижилер-биле харылзаалар үезинде азы чурт, делегей чергелиг айтырыглар-биле холбаалыг бооп болур.

Төөгү болгаш кижиниң бодунуң хуу амыдыралынга хамаарыштыр “аштырыышкын” болгаш “тиилелге” деп билиишкиннер чечен чогаалда хөй талалыг чырыттынган.

421095296. «Дуржулга болгаш чазыглар».

Угланыышкынның кол үндезини кандыг-бир маадырның иштики делегейиниң байдалын болгаш ооң амыдыралчы арга-дуржулгазының, частырыгларының дугайында угаап-боданыышкын болур. Чаңгыс кижиниң, чоннуң, ниитилелдиң дуржулгазын, чазыгларын кичээнгейлиг сайгарып тура, кижи төрелгетенниң чуртталгазының дүрүмнерин шиңгээдири, бот-хуунуң арга-дуржулгазын илередип чаңчыгарынче номчукчунуң туружу угланган болур. Амыдыралда болуушкуннарның төөгүлүг ужур-утказын, оларга хамаарыштыр маадырларның овур-хевириниң илереп келгенин холбаштырып сайгарары доозукчудан негеттинер.

Чечен чогаал амыдыралчы арга-дуржулганың болгаш частырыгларның аразында харылзааны көргүзүп, оларның дугайында ханы боданырынче номчукчуну углап турар. Частырыглардан чайлаар дуржулганы, херек кырында бурунгаар чүткүп амыдыраарынга чазыглар тургулай бээрин, оларны канчаар эдип алырын көргүскен чечен чогаалдар бар. Эттинмес, коргунчуг аар түңнелдиг чазыглар барын чечен чогаал көргүспүшаан, оларны болдурбазының, олардан чайлап чоруурунуң чугулазын угланыышкында чугулалап турарын көргүзер.

421095184. «Найырал болгаш өжээн».

Аңгы-аңгы кижилер, бөлүктер, чоннар, чурттар аразының харылзаазында найырал болгаш өш-өжээн айтырыгларын чырытканынче кол кичээнгейни бо угланыышкында көдүрүп турар. 

Найыралчы харылзааларның чугулазын көргүспүшаан, ооң ниитилел болгаш кижилер аразынга үнезин, кандыг салдарлыын чечен чогаалдарда хөй чырыткан.

Найырал кижилерни эки орукче киирип кээрин база эжишкилер аразында найыралды чедир үнелевейн баар таварылгалар турарын тыва чогаалдарда көргүскенинге хамаарыштыр бот-хуузунда эскериглерин номчукчу ажыдар.  чогаал маадырларының аразычечен чогаалда чуруп турар. Кижилер, чон, чурттар аразында чөрүлдээлерни болгаш демиселди чавырылдырыптар улуг күш найырал болурун чечен чогаалдарга даянып, долу сайгарар сорулганы школа доозукчузу бодунуң мурнунга салып алыр.  

Түңнел чогаадыгның темаларын долу ажыдарының негелделери:

• тематиктиг угланыышкыннарга дүгжүп турары;
• түңнел чогаадыгның чогаал эртеминден дашкаар өске эртемнер, амыдырал-биле харылзаалыг болуп турары  (чогаадыгның кол сорулгазы кандыг-бир тодаргай чогаалдың чүгле ханы сайгарылгазын кылырынче угланмас ужурлуг, угаап боданыышкын колдап турар);
• түңнел чогаадыгның темазын ажыдарынга, бадыткалдыг чижектер кииреринге хөй чечен чогаалдарны шилип ажылдап турары;
• угаап сайгарарынга таарымчалыг байдалды кылып турары (шиитпирлээр ужурлуг чөрүлдээниң чогаадыгның темазынга дүүштүр ажылдап киирип турары);
• доозукчуларның чогаадыг бижиир үезиниң хар-назыныга, ажылдаар харык-шинээнге дүгжүп турары (3 ш 55 мин.);
• чогаадыгның темаларының тодаргай, шын болгаш тускай аянныг кылдыр тургузуп кааны.

Чогаадыгны дараазында 5 негелде ёзугаар хынаар: темага дүгжүп турары; бадыткалдыы, литературлуг чижектерни киириштирип турары; чогаадыгның тургузуу (композиция); бижимел чугаазының чедимчелии; чазыг чок бижиири.

Чогаадыгны өөредилге черлеринде Комиссия азы кожуун/ республика чергелиг эксперт комиссиязы хынаар.

Тыва школа сайзырадыр институттун кылганы материалдар, 2018, 2019 чылдар

Төрээн (тыва) чогаал эртемин өөренгениниң билиин илередири-биле доозукчулар күрүне шылгалдазынга бижимел ажыл (чогаадыг) бижиир. 2017-2018 өөредилге чылында түңнел шылгалда чогаадыгны бижиириниң 5 угланыышкыннары ажылдап кылдынган.

«Шынчы болгаш өскерликчи чорук».

«Тоомча чок болгаш сагыш човаачал аажы-чаң».

«Сорулгалар болгаш ону боттандырарының аргалары».

«Дидим болгаш кортук чорук».

«Кижи болгаш ниитилел».

Чогаадыгның темалары:

1-ги вариант

1. Алдан маадыр өгбелерниң күзел-соруу ( 60 маадырларның тура-халыышкынының 135 чыл оюнга тураскаадыг).

2. Ширижикти амгы үениң маадыры деп санап болур бе? (К-Э.К. Кудажы “Долуманың хуулгаазыны”).

3. Кандыг кижини дидим кижи дээрил?

4. Бодунга шынчы болуру деп чүл?

5. Ийи башкы – ийи аңгы аажы-чаң (К.Д.Чамыяң “Ханы дазыл”).

2-ги вариант

1. “Койгун  дег  кортук,  сааскан  дег  чалданыычал  болбас”  (В.Ш.  Көк-оол

“Самбажык” Самбажыктың овур-хевири).

2. “Мээң байым каас-коя хепте эвес” (С.Ө.Тамба “Мээң байым”).

3. Кижиниң хевирлеттинеринге кортук аажы-чаңның салдары.

4. Идегелдиг кижи – кымыл ол?

5. Өг-бүле болгаш ниитилел хоойлузу (өөренген, класстан дашкаар номчаан чогаалдарынга даяныр).

3-кү вариант

1. “Боражык кортуктарның санынга кирип чорбаан”. (О.К.Саган-оол “Дөспестер”).

2. “Ээ-та, мөңгүн чүнү кылбас” (В.Ш. Көк-оол “Самбажык” болгаш өске-даа чогаалдарга даянып бижиир).

3. Кандыг кижи аас-кежиктигил: дидим бе, кортук бе?

4. Шынчы аажы-чаңныг болурунуң үндезини чүдел?

5. Кандыг кижини “Сеткили бай” дээрил?

4-кү вариант

1. “Маадыр өлзе-даа, мактал ады өлбес” (1-2 чогаалдарга даянып бижиир).

2. Соктай сагыш човаачал маадыр бе? (Ш.М.Суваң “Азыранды”).

3. Мээң шынчы өңнүүм.

4. Амыдыралчы сорулга деп чүл?

5. “Харам билбес эки кижи – чоннуң байлаа” (өөренген, кичээлден дашкаар номчаан чогаалдарынга даяныр).

5-ки вариант

1. “Ада-чурттуң хосталгазы, арат чоннуң чыргалы дээш ...” (С.Б. Пюрбю “Тулчуушкунче” болгаш өске-даа чогаалдарга даяныр).

2. Сорулгаже  чүткүл  кижини  аас-кежиктиг  болдурар  бе?(өөренген,

кичээлден дашкаар номчаан чогаалдарынга даяныр).

4. Алдар-ат бедик бе, арын-нүүр бедик бе? (1-2 чогаалдарынга даянып бижиир).

5. Кандыг кижини саттыныкчы дээрил?

Чогаадыг хынаарының негелделери [ИРНШ, 2019]:

Н1. Темага дүгжүп турары.

1

Ажыглаан литература:

1. Е.Н.Ильин «Как держать экзамен по литературе», Санкт-Петербург, 1992г.
2. О.С.Заводская « Методика обучения старшеклассников написанию сочинений», Москва, 2006г.
3. Г.В.Степанова « Творческое воспитание школьников», Москва, 2006г.
4.  М.В. Бавуу-Сюрюн « Чогаадыгга канчаар белеткенирил?», Кызыл,1999ч
5.  М.Н. Ооржак « Чогаадыгны канчаар бижиирил?», Кызыл, 2002 ч
6. Д.Х.Ооржак « 5-6 класстарга харылзаалыг чугаа сайзырадылгазы», Кызыл, 2004ч.