Чогаадыг бижииринге белектел
учебно-методический материал по теме

ЧОГААДЫГ  БИЖИИРИНГЕ

КАНЧААР  БЕЛЕТКЕНИРИЛ?

     Шылгалдага чогаадыгларны бижип турда, бир-ле дугаарында ооң утказын үнелээр. Чеже-даа гра-мматиктиг частырыглар чок бижип каан, а чогаал сайгарылгазын чогуур деңнелге кылып шыдаваан ажылды кончуг эки деп демдекке үнелээри бол-дунмас.

    Чогаадыгга кандыг негелделер барыл?

1. темага дүүшкээ;
2. темазын хандыр, долузу-биле ажыдып шыдаа-ны;
3. чугаалап турар чүүлүн, бодалын тодаргай чижектер, эпизодтарны, болуушкуннарны киирип тургаш, бадыткап бижиири;
4. чогаадыгның кезектерин план ёзугаар ло-гиктиг харылзаалыг кылдыр бижээни (ары-дыр бижип каан чогаадыгга планы бижии-ри албан эвес);
5. стиль аайы-биле чаңгыс аайы (хууда үне-лел,  деңнелге,темага хамаарышкан бодалдар), бот-онзагайы (оригинальность), дылының че-чени;
6. эпиграфтарны болгаш цитаталарны чогуур черлерге, утказынга дүүштүр ажыглааны;
7. тѳѳгүлүг болгаш литературлуг болуушкун-нарны, фактыларны шын ажыглааны;
8. тыва литературлуг дылдың стиль болгаш грамматиктиг нормаларын шын ажыглаа-ны;
9. бот-тускайлаң ажылдааны.

ТЕМАЗЫНГА ДҮҮШКЭЭ

ДЕП ЧҮЛ?

     Чогаадыгны эки бижиирде, ооң темазын меде-реп билип алыры кончуг чугула. Дыка хѳй тава-рылгаларда ѳѳреникчи темазынче кичээнгей сал-байн, чогаалдың азы чогаалчының дугайында нии-ти азы чаңгыс аайлаштыр бижип каан болур, ѳс-кээр чугаалаарга, ук чогаал дугайында чүнү били-рил, шуптузун чаңгыс черге чыып каар азы чо-гаалдың сюжедин киирип каан болур. Бо таварыл-

гада чогаадыгны ортумак деп үнелээри безин берге,  ынчангаш темада кол чүүлдү – ѳзээн –тодарадып алыры кончуг чугула. Ол ышкаш шылгалда (экзамен) доктааткан үелиг, айыткан хемчээлдиг болганда, теманы ажыдарынга даянып болгу дег эң-не кол, ѳзек болуушкуннарны, үзүндүлерни барымдаалар кылдыр шилип алыры чугула.

     Эпиграф… Бир эвес чогуур черинге киирген болза, чогаадыгга үнелел бээринге дузалаар. Чогаадыгның иштики утказынга дүүшпес эпиграф чүгле шаптык болур. Эпиграфты кавычка чокка, авторун албан айтып бижиирин утпаңар.

     Чогаадыгга сайгарып турар сѳзүглелден (чогаалдан) 4 – 5 чедир цитата (сѳс каттыжыы-шкыннары, домактар) ыяап киирген турар ужурлуг. Ынчалза-даа тодаргай билбес болзу-ңарза, ындыг үзүндүлерни киирбезе эки.

     Бир эвес чогаалдың сѳзүглелин, чогаал теориязының эге билиглерин эки билир болза, үстүнде негелделерни күүседири дыка-ла берге эвес. Чогаалдың сѳзүглелин эки номчуп алган болзуңарза, чогаадыыңарның 50% белен деп болур. Эң-не нептереңгей, үргүлчү таваржыр частырыг – сюжетти эдертир бижий бээри.

ЧОГААДЫГ БИЖИИРИНИҢ НИИТИ ЧУРУМНАРЫ.

     Чогаадыгны 240 минута азы 4 шак иштинде бижиир. Үени теманы номчуп бергенинден эгелеп санаар.

     Үеңерни эгезинден эгелеп шын хуваап алыңар: белеткел ажылын (черновикке) бижиирде 1 – 1,5 шак, ону хынап, эдеринге 40 хире минута, арткан үеде чараштыр бижээш, катап хынааш, дужаар.

     Баштай 4 – 5 берген темалардан кайызын эки билир-дир силер, таптыг боданып, шилип алыңар. Бирээзин бижип эгелей бергеш, оон ѳскезинче шилчип турбас херек.

     Сактып алыңар: багай, билдинмес хол үжүү бижимел ажылды хынаарынга шаптык болур, арыдыр бижип тургаш, хѳй эдилгелер кылба-зын кызыдыңар. Кызыл шѳлдү эртир биживе-ңер. Бо бүгү ниити культураңарны, бижимел ажыл кылып чаңчыкканыңарны херечилээр.

     Чогаадыгның хемчээли 500 – 600 сѳстен эвээш эвес турар ужурлуг. Ол дээрге берген ийи саазынның бүдүн чартык хирезинге бижээни ол болур. Хемчээлин чедирер дээш, улгаттыр бижээн

херээ чок, бо таварылгада утказынга ханы сайгарылга берип шыдавайн барып болур.

     Чогаадыгның дылын чеченчидер дээш, хѳлүн эртир чараш, ниити сѳстер, деңнелгелер, кедергей нарын домактар ажыглаан херээ чок. Чогаадыгның дылы дорт, чиге, тодаргай болур ужурлуг.

ЧОГААДЫГНЫҢ  КОМПОЗИЦИЯЗЫ.

     Кандыг-даа чогаадыг киирилде, кол кезээ, түңнели деп 3 кезектен тургустунар. Эң хѳй бергедээшкиннер, чогаадыгның киирилдезин болгаш түңнелин бижиирде, болуп турар. Киирилде болгаш түңнел катай чогаадыгның 1/3 

 кезии болур ужурлуг. Түңнелдерге хѳй-ле ниити «Тыва аас чогаалын ѳѳрениилиңер!» азы «Бойдусту камгалаалыңар!» дээн чижектиг кыйгырыг-лозунгулар биживес болза  эки.